VOV4.Bahnar - Lơ̆m tơ drong arih sa hrei ‘nâu, jĭ klơm đei rơ mă jing 1 tơ drong jĭ đei ƀôh lơ, ƀơ̆t lăp dôm bơ ngai ưh kơ biơh yua tơ drô ƀier dăh mă bơ ngai hơ kĕ kŭm gô đei jĭ klơm đei rơ mă. Jĭ klơm đei rơ mă tơ dăh ưh kơ chă ƀôh păng hơ met tơ tom gô pơm hơ tŏk hơ mơt dôm tơ drong jĭ klơm păng 1,2 tơ drong đei ƀôh jĭ krê hơ mơt, lơ̆m noh đei dang 20% kơ sô̆ bơ ngai đei jĭ klơm rơ mă đei hơ mơt kơ pơ ‘ngeh klơm. Mă lei, lơ bơ ngai đa pơm pơ hơi dôm hŭt tơ drong đei ƀôh jĭ kơ na ưh kơ mơ me dăh mă tơ plih trong arih sa.

Hơ năp jang đơ̆ng klơm lơ̆m hơ kâu jăn: klơm ‘noh jĭ hơ nih tơ mam tih păng kŭm jing trong pơm pơ hach tih hloh lơ̆m hơ kâu jăn. Klơm đei pơ tih nhen 1 “ hnam kơ măy hoă chơ̆t” mơ sêh đơ̆ng hơ kâu hăm kơ sư̆k bơ̆ jang kơ jăp, bơ̆ jang ưh kơ pơ dơh. Klơm đei lơ hơ năp jang nhen: akŏm, mong răk, tơ plih, tơ lĕch pơ nhŭl, pơm păng mong răk pham vă pơ vei tơ drong a rih ăn hơ kâu jăn.

Klơm ling lang bơ̆ jang ưh kơ pơ dơh, yua thoi noh mă khan klơm đei kĕ pơm ming ‘lơ̆ng mă lei klơm oei kăl đei vei lăng păng tơ iung ming tơ drong jang hơ nơ̆ng. Tơ drong ‘nâu ưh khan lăp tơ gŭm klơm pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng tơ drong jang mă oei tơ gŭm tang găn 1,2 tơ drong jĭ krê hơ mơt: klơm đei rơ mă, jĭ klơm, pơ ‘ngeh klơm, ung thư klơm...

Klơm ‘noh vei hơ năp jang gĭt kăl lơ̆m tơ drong mong răk păng tơ plih dôm kơ chơ̆t bek. Klơm đei rơ mă ‘noh nơ̆r pơ ma lơ̆m y hŏk yua vă tơ roi tơ drong rơ mă đei akŏm lơ dêh hnang lơ̆m dôm tế bào klơm, dăh mă oei krao klơm đei ƀơm rơ mă mưh kơ sô̆ rơ mă đei hloh 5% kơ sô̆ đơ̆ng klơm.

Tơ drong tơm đa tơ ƀơ̆p pơm ăn jĭ klơm đei rơ mă ‘noh yua đơ̆ng tơ drô hơ lăk. ‘Ngoăih kơ ‘noh, ƀơ̆t hơ kâu pơ jing rơ mă lơ dêh hnang dăh mă tơ plih rơ mă ưh kơ tom, kơ sô̆ rơ mă rơ kăh gô mong akŏm lơ̆m dôm tế bào klơm pơm ăn klơm đei rơ mă.

 Tơ dăh tơ drong tơm pơm ăn klơm đei rơ mă ưh kơ yua đơ̆ng tơ drô hơ lăk, ‘noh oei đei đa tơ ƀơ̆p nhen: Blek plên, trăp kĭ; rơ mă pham lơ; hơ yô sĭk; đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng 1,2 kơ loăi pơ gang dăh mă yua 1,2 kơ loăi pơ gang kơ liêu lơ dêh hnang....

 Găh đei ƀôh jĭ blŭng a, tơ drong jĭ klơm đei rơ mă ưh kơ gan kơ năl, hui đei dôm tơ drong jĭ rơ đăh, đa đei ƀôh klak ưh kơ gan hiôk đĕch. Vă đĭ đăng, bơ ngai jĭ lăp băt kơ jĭ ƀơ̆t năm khăm hơ kâu jăn dăh mă khăm 1 tơ drong jĭ nai mă chă ƀôh đei. Tơ dăh khăm yan âu, ƀak si gô ƀôh klơm đơ̆ng bơ ngai jĭ tih ƀiơ̆ tŏ sĕt.

Truh mưh rơ mă lơ̆m klơm lơ dêh hnang bơ̆ih ‘noh gô pơm ăn tơ drong jĭ klơm đei rơ mă hăm dôm tơ drong jĭ tơm nhen: ưh kơ ‘meh sŏng sa, jur kĭ, jĭ klak, lap rơ mơ̆n lơ păng hơ kar dreng, klơm tih. Tơ dăh ưh kơ hơ met hrôih kĭ klơm đei rơ mă gô hơ nhăk pơ ‘ngeh klơm.

Vă hơ met jĭ klơm đei rơ mă ‘noh ưh kơ gơh hơ met hăt hot yua kơ tơ pă yan âu ưh kơ đei kơ loăi pơ gang dăh mă dôm trong hơ met hơ yơ kĕ pơm pơ tôch hloi tơ drong klơm đei rơ mă. Mă lei, jĭ gơh hơ met ‘lơ̆ng dar deh tơ dăh bơ ngai jĭ tơ plih tơ drong joăt oei sa, pơm kiơ̆ arih ‘lơ̆ng hơ dai hăm hơ met dôm tơ drong jĭ nai. Tơ drong gĭt kăl hloh lơ̆m hơ met klơm đei rơ mă ‘noh jĭ hơ len lăng, băt hơ dăh tơ drong jĭ, pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng dôm tơ drong hơ găt đơ̆ng ƀak si vă tơ jur ƀiơ̆ tơ drong hơ mơt đei ƀôh đơ̆ng păh ai truh dêh, tang găn dôm tơ drong hơ mơt đei ƀôh jĭ ăl. Păng 1 tơ drong kăl ‘noh jĭ pơ tâp hơ kâu jăn hơ nơ̆ng rim năr.

Vă tang găn jĭ klơm đei rơ mă, mih ma duch nă kăl kơ lăng truh dôm tơ drong tơ̆ hơ la âu:

 -Ƀet vaccine bơ̆ng jĭ klơm B.

- Vei lăng kơ sô̆ cholesterol păng sĭk lơ̆m pham, khăm jơ hngơ̆m jăn hơ nơ̆ng.

- Tơ dăh buăl tŏk bŏk rơ kăh kĭ athei pơm kiơ̆ tơ jur kĭ ‘lơ̆ng.

- Dôm bơ ngai jĭ hơ yô sĭk dăh mă rơ mă pham lơ, kăl kơ pơm kiơ̆ dôm nơ̆r pơ tho tơ ƀôh, huch pơ gang ƀlep kiơ̆ hla ar đơ̆ng ƀak si.

- Pơ tâp hơ kâu jăn păh lăp rim năr dang 30 pơ nĭt ‘lơ̆ng ăn rim bơ ngai.

Găh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng tang găn jĭ klơm đei rơ mă, ‘noh kăl kơ pơm kiơ̆ sŏng sa, tep, pơ dơh bơ̆ jang ‘lơ̆ng păng trong sŏng sa ‘lơ̆ng hăm dôm tơ drong kăl kơ chơ̆t bek tơ̆ hơ la âu:

Pơ vei ‘măng sŏng sa rim năr tôm kơ chơ̆t hăm lơ ‘nhot, plei long hơ drih păng ngũ cốc, ‘nĕ kơ sa lơ rơ mă kon tơ rong, tơ jur sa dôm kơ loăi ‘nhĕm ƀrê nhen ‘nhĕm rơ mo, ‘nhĕm nhŭng mă tơ plih hăm dôm kơ loăi ‘nhĕm kok đei có protein nhen ka, ‘nhĕm iĕr...

‘Nĕ kơ sa tơ mam đei lơ cholesterol nhen klơm klak kon tơ rong, hơ kar kon tơ rong, iĕr bip; ‘nĕ kơ sa tơ mam sa hrĕnh, tơ mam hơ răk, hơ răng, dôm kơ loăi tơ mam hơ̆ tŏ nhen hơ mrĕ, tiu, rơ ya. ‘Nĕ kơ sa lơ dôm kơ loăi plei ‘long nhen sầu riêng, mít.

Tơ pă yan âu tôch kơ pŭn đei lơ bơ ngai klơm đei rơ mă đa ưh kơ pơm ăn dôm tơ drong jĭ tơ̆ klơm. Yua kơ klơm gơh tơ iung ming kơ na tơ dăh bơ ngai jĭ pơm kiơ̆ hơ met, pơ vei trong arih ‘lơ̆ng, hơ dai hăm hơ met dôm tơ drong jĭ nai nhen hơ yô sĭk, rơ mă pham lơ, bek plên, bơ ngai jĭ gô đei klăih kơ jĭ rơ mă lơ̆m klơm.

Tơ dăh buăl đei tơ drong joăt huch tơ drô hơ lăk, athei pơ dơh hloi vă kơ klơm đei khei ‘năr pran dơ̆ng. Bơ ngai jĭ gô hơ met ‘lơ̆ng tơ drong rơ mă đơ̆ng klơm ‘moi kiơ̆ tơ drong tơ plih dôm tơ drong joăt sŏng sa păng oei sa rim năr păng pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng dôm tơ drong athei đơ̆ng thây pơ gang.

Thuem: Tơ blơ̆