VOV4.Bahnar - Kơ chơ̆t ‘lơ̆ng jĭ dôm kơ chơ̆t mă hơ kâu jăn lăp kăl đei tŏ sĕt đĕch mă lei sư tôch gĭt kăl, tơ dăh ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng âu gô ƀơm kơ nê̆ truh tơ̆ jơ hngâm pran, tơ drong arih tih vơ̆ kơ đe hơ iŏh. ‘Nâu jĭ tơ drong kăl hlôh vao vă rim unh hnam vei rong kon hơ ‘lơ̆p ‘lơ̆ng ƀiơ̆.

Kơ chơ̆t ‘lơ̆ng đei 2 grŭp, grŭp dôm kơ chơ̆t khoáng đei (kẽm, sắt, đồng, canxi, I ốt,…) păng grŭp vitamin (A, B, C, D…) sư tôch gĭt kăl hăm tơ drong tih vơ̆, hlôh vao, hơ tŏk jơ hngâm pran, tang găn jĭ jăn ăn hơ iŏh. Ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng tơ̆ hơ iŏh đei pơ tih nhen tơ drong tơ drong “pơ ngot rơ vĕt” yoa sư ưh đei ƀôh rơ đăh mă lei pơm pơ răm tôch dêh, pơm ăn đe hơ iŏh rơ mơ̆n, ƀônh đei jĭ jăn. Kiơ̆ tơ drong dăr hơ len găh kơ chơ̆t bek sơ năm 2019-2020 đơ̆ng Anih vei lăng kơ chơ̆t bek tĕh đak tơ̆ đe hơ iŏh đơ̆ng 6-59 khei tơ̆ tơ ring Tây Nguyên, kơ sô̆ ưh kơ măh kẽm ‘nŏh 66,6% (lơ̆m tĕh đak ‘nŏh 58%), kơ sô̆ ưh kơ măh vitamin A ‘nŏh 11% (lơ̆m tĕh đak ‘nŏh 9,5%), kơ sô̆ ưh kơ măh pham ‘nŏh 26,3% (lơ̆m tĕh đak ‘nŏh 19,6); hăm đe drŏ kăn hơ năp tơ̆ Tây Nguyên, kơ sô̆ ưh kơ măh kẽm ‘nŏh 63,9 (lơ̆m tĕh đak 63,5%). Kiơ̆ đơ̆ng tơ drong hơ len năng đơ̆ng WHO, tơ drong ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng đei ƀôh hlôi găn roi ‘lơ̆ng ƀiơ̆, kơ sô̆ ưh kơ măh vitamin A păng ưh kơ măh pham lăp tŏ sĕt đĕch ưh măh pơ răm kơ tang truh jơ hngâm pran tơ pôl, mă lei ưh kơ măh kẽm oei tôch lơ, mă loi jĭ hăm đe mĕ păng đe hơ iŏh.

Ƀak si Vi Thị Huệ  - Vei lăng Khoa kơ chơ̆t bek, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak ăn tơ băt, 1,2 tơ drong pơm tơ lĕch ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng tơ̆ đe hơ iŏh: “Đei lơ tơ drong pơm ăn hơ iŏh ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng, nhen thoi đe hơ iŏh đei tơ̆ drong jĭ lơ̆m klak, pơm ăn tơ drong trep iŏk kơ chơ̆t ‘lơ̆ng đơ̆ng hơ kâu jăn hơ iŏh jing ưh pran, đe hơ iŏh rơ mơ̆n ưh kĕ tơ jră hăm tơ drong jĭ, hơ iŏh ưh ‘mĕh sŏng xa jing ưh kơ măh kơ chơ̆t, đe hơ iŏh đei hơ mơng… hơ iŏh ưh đei tơ mam xa lơ, tam mă pơm măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng mă hơ kâu jăn kăl đei”.

Tơ drong tơ huch, ‘me xa ưh lăp, ưh tôm kơ chơ̆t ‘lơ̆ng ăn hơ iŏh ƀât lăp ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh jơ hngâm pran, nhen hơ iŏh ưh kơ măh pham yoa ưh kơ măh kơ chơ̆t sắt sư jing hiơ̆ hyĭn, hŏk ưh kơ gơ̆h, ưh đei đon răng, đa ‘mĕh tep, tơ drong ‘nâu mưh lê̆ đunh gô pơm ăn hơ iŏh ƀônh đei jĭ tơ̆ trong dui jơ hngâm păng tơ pŏh dôm tơ drong jĭ đơ̆ng pơ rang jĭ. Drŏ kăn hơ năp ưh kơ măh pham ‘nŏh tôch krê rơ nĕh ưh tôm khei, ƀônh đei pham luh mưh rơ nĕh. Hơ iŏh ưh kơ măh vitamin A pơm ăn hơ iŏh hơ kĕ, krĕ, đa đei jĭ klak chroh, hơ nơ̆k hơ drap, ưh kơ măh vitamin A dêh pơm rơ ka lơ̆m măt, măt tol. Hơ iŏh ưh kơ măh canxi jing đei jĭ kơ ting iĕ, mưh hơ kâu jăn ưh đei pơ truh măh mai canxi dăh mă tơ drong hyup iŏk canxi tơ̆ klak jur, hơ kâu jăn athei iŏk canxi tơ̆ kơ ting vă tơ mât lơ̆m pham pơm pơ joăl tơ drong tih vơ̆ tơ̆ kơ ting. Hơ iŏh ưh kơ măh kẽm ‘nŏh ưh ‘mĕh sŏng xa, ưh jăh ‘lŏ, ƀônh đei tơ drong jĭ hơ nơ̆k hơ drap, jĭ klak, hơ kĕng hơ kong păng ưh jăh vơ̆. Drŏ kăn hơ năp ưh kơ măh iốt ƀât lăp pơm ăn nge huŏng, nge lôch lơ̆m klak, rơ nĕh ưh tôm khei, rơ nĕh ƀônh đei tơ drong jĭ lơ̆m ‘ngok, ƀônh đei tơ drong hơ ven hơ vo, jo jăn, pơ ma kơ lăm, klĭk, kơ mlo…

Ƀak si Vi Thị Huệ ăn tơ băt dơ̆ng: “Mưh hơ iŏh ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng, gô đei lơ tơ drong răm ưh kơ ‘lơ̆ng. Pơ tih gia: hơ iŏh ưh kơ măh vitamin A tŏ sĕt, pơm ăn hơ iŏk lăng ưh kơ bang tơ̆ kơ sơ̆, ưh kơ măh vitamin A dêh, pơm ăn hơ iŏh đei klong măt hrĕng, jĭ lơ̆m măt, ƀônh pơm ăn măt tol păng ƀônh tơ pŏh dôm tơ drong jĭ nai hai. Tơ̆ hơ iŏh ưh kơ măh sắt, yoa sắt jĭ 1 lơ̆m dôm kơ chơ̆t tôch gĭt kăl vang pơm tơ lĕch pham păng jing 1 păh lơ̆m ‘ngok, kơ na mưh hơ iŏh ưh kơ măh sắt, sư jing ưh kơ măh pham, pơm tơ jur tơ drong tih vơ̆, đon hlôh vao păng tơ jur kơ sư̆k đe hơ iŏh. Tơ̆ hơ iŏh ưh kơ măh kẽm, kẽm jĭ kơ chơ̆t tơ gŭm hyup iŏh păng mong akŏm kơ chơ̆t đam pơm ăn nge, hơ iŏh sŏng xa lŭ, mưh hơ iŏh ưh kơ măh kẽm ‘nŏh sŏng xa ưh kơ lŭ, ưh jăh ‘lŏ păng ưh kơ jăng. Tơ̆ hơ iŏh ưh kơ măh I ốt, ‘nŏh sư jing ưh gan hlôh vao mă ưh ‘nŏh jo jăn, hơ iŏh oei năm hŏk tơ̆ hnam trưng mă ưh kơ măh I ốt ‘nŏh tơ drong rơ gei, đon kuăt jur truh 1 puăt pơ têng hăm đe hơ iŏh huei kơ măh I ốt”.

Anih vei lăng kơ chơ̆t bek tĕh đak tơ tă, gơ̆h tơ huch, ‘me xa dôm kơ chơ̆t ‘lơ̆ng kiơ̆ đơ̆ng tơ mam xa đei pai sŏng xa rim năr. Tơ mam xa đei lơ kơ chơ̆t sắt nhen: ‘nhĕm rơ mo, klong lăm kơ tăp iĕr, plei nuih, klơm, ka, tơ̆h, ƀum ngô, ‘nhot, pơ mâu… athei xa plei ‘long vă đei lơ vitamin C gơ̆h hơ tŏk tơ drong trep iŏk kơ chơ̆t sắt; tơ mam xa đei lơ canxi nhen: hơ dang, ka, đak tŏh, phô mai…; tơ mam xa đei lơ I ốt nhen: ka đak dơ sĭ, hla par đak dơ sĭ, ‘nhot hla ƀei…; tơ mam xa đei lơ kơ chơ̆t kẽm nhen: klong lăm kơ tăp iĕr, ƀrăng, kơ đĕ, rơ nŭng, hơ bâu, ƀum hla ƀei, đŏu tương…; tơ mam xa đei lơ vitamin A nhen: ‘nhĕm, klơm, kơ tăơ iĕr, đak tŏh, rơ nŭng… ‘nhot, plei gơ̆k, ka-rôt, tôl, tơ nĕh… vitamin D đei lơ̆m klơm, kơ tăp iĕr.

Lơ̆m tĕh đak pơ ma atŭm păng tơ̆ dêh char Dak Lak pơ ma adrô̆ hlôi bơ̆ jang lơ tơ drong tang găn ưh kơ măh kơ chơ̆t ‘lơ̆ng păng hlôi iŏk đei lơ tơ drong hơ iă nhen: Tơ drong jang tang găn ưh kơ măh vitamin A, hăm lơ tơ drong tơ huch thim vitamin A ăn hơ iŏh đơ̆ng 6-36 khei, 1 sơ năm huch 2 vât (ƀât khei 6 păng khei 12). Ăn bơ ngai mĕ đơ̆ng rŏng rơ nĕh huch 1 kơ liêu vitamin A, tơ huch dơ̆ng vitamin A ăn đe hơ iŏh hơ kĕ hơ kong, đe hơ iŏh jĭ klak chroh đunh, jĭ hơ nơ̆k hơ drap hơ nơ̆ng. Tơ drong tang găn jĭ jĭ yoa đơ̆ng ưh kơ măh I ốt kiơ̆ đơ̆ng tơ tă ăn rim unh hnam iŏk yoa ƀŏh I ốt păng dôm tơ mam đei lơ I ốt lơ̆m tơ drong pai xa rim năr. Tơ drong jang tang găn ưh kơ măh pham ăn drŏ kăn oei hơ năp, athei huch thim găr pơ gang sắt - acid folic, huch 1 găr/năr iŏk đơ̆ng pơ tơm hơ năp truh đơ̆ng rŏng kơ rơ nĕh 1 khei.

Kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng tôch kơ kăl ăn tơ drong tih vơ̆ păng hơ tŏk tơ iung đơ̆ng hơ ioh.Mưh lei pơm liơ vă gơ̆h băt hơ ioh ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng? Tơ drong răm đơ̆ng ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng gô thoi yơ? Păng kăl kơ pơm kiơ vă tơ mơ̆t tôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ăn hơ ioh? ‘Nâu jĭ dôm nơ̆r apĭnh gô đei ƀak si Vi Thị Huệ, vei lăng Khoa bek ‘lơ̆ng, anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak tơl nơ̆r kiơ̆ ‘măng apĭnh tơ̆ hơ la âu.

- Ƀak si ăi! Vă tơ gŭm kon pơ lei hlôh hơ dăh hloh găh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, ih tơ roi mă hơ dăh hloh găh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng lăng?

Ƀak si Vi Thị Huệ: Kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ‘noh jĭ dôm kơ chơ̆t mă hơ kâu jăn bơ̆n lăp kăl tŏ sĕt đĕch, mă lei sư tôch kơ gĭt kăl, mư̆h ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng gô ƀơm ư̆h kơ ‘lơ̆ng truh tơ drong tih vơ̆ đơ̆ng hơ kâu jăn, mă loi ‘noh jĭ tơ̆ hơ iŏh iĕ. Mư̆h tơ roi truh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, ‘noh đei hloi dôm grŭp vitamin, lơ̆m noh đei vitamin grŭp vitamin hach lơ̆m rơ mă ‘noh A, D, E, K grŭp vitamin lơ̆m đak ‘noh vitamin B, C đei dôm tơ mam khoáng nhen canxi, phốt pho, magie păng kẽm…

- Ƀak si roi tơ băt 1,2 tơ drong đei ƀôh hơ dăh đơ̆ng hơ ioh ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng lăng?

Bác sĩ Vi Thị Huệ: Dôm tơ drong đei ƀôh hơ dăh đơ̆ng hơ ioh ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, nhen: hơ ioh hiơ̆ kơ tŏk kĭ, hiơ̆ kơ vơ̆, hơ ioh đa jĭ pơ lŏ nhen jĭ hơ lŏng pơ dui đunh, jĭ klak chroh... hơ ioh đa nhơ̆m tơ̆ gơ măng, đa lĕch đak pơ ŭh, lăng hơ ioh dreng drao, tơ ngiơ̆h ti, tơ ngiơ̆h jơ̆ng ƀônh kơ tơ gơ̆... Tơ̆ dôm hơ ioh ‘lŏ ƀiơ̆, đei ƀôh jĭ kơ ting, lăng ƀôh kơ tơ̆h tơ plih... ‘nâu jĭ tơ̆ dôm bơ ngai ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ăl.

- Mư̆h đei tơ mơ̆t tôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng hơ ioh gô iŏk đei yua kiơ, păng tơ dăh ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ‘noh hiong răm thoi hă ƀak si?

Ƀak si Vi Thị Huệ: Tơ drong tơ mơ̆t dơ̆ng kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng tôch kơ gĭt kăl lơ̆m kơ plăh tih vơ̆, hơ tŏk đon hơ gei, pơ vei păng hơ tŏk ‘lơ̆ng jơ hngơ̆m pran ăn hơ ioh vă tang găn jĭ jăn, mă loi ‘noh jĭ tơ̆ hơ ioh iĕ, tơ dăh hơ ioh ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, jơ hngơ̆m pran tơ jur, pơm ăn hơ ioh ƀônh kơ đei dôm tơ drong jĭ dei dei păng jĭ hơ met hiơ̆ kơ klăih, hơ ioh hiơ̆ kơ vơ̆. Mư̆h hơ ioh ư̆h kơ măh kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng, gô pơm ăn hiong răm kơ tang. Pơ tih gia: hơ ioh ư̆h kơ măh vitamin A păh lăp, hơ ioh gô lăng ư̆h kơ gan bang, ư̆h kơ măh vitamin A ăl hơ ioh gô đei hrĕng măt, rơ ka lơ̆m măt pơm ăn măt tol păng jĭ dôm tơ drong jĭ pơ chŭng nai. Tơ̆ hơ ioh ư̆h kơ măh sắt, yua kơ sắt ‘noh jĭ 1 lơ̆m dôm kơ chơ̆t gĭt kăl vang pơ jing pham păng pơm ‘lơ̆ng ‘ngok, kơ na mư̆h hơ ioh ư̆h kơ măh sắt, hơ nhăk ư̆h kơ măh pham yua đơ̆ng ư̆h kơ măh sắt, pơm tơ jur tơ drong tih vơ̆, gơh hơ gei păng tơ jur tơ drong pran đơ̆ng hơ ioh. Tơ̆ hơ ioh ư̆h kơ măh kẽm, kẽm ‘noh jĭ kơ chơ̆t tơ gŭm hơ tŏk tơ mơ̆t akŏm kơ chơ̆t đạm pơm ăn hơ ioh sŏng sa ‘lơ̆ng, mư̆h hơ ioh ư̆h kơ măh kẽm gô hơ lăh kơ sŏng sa, hiơ̆ kơ ‘lŏ păng ư̆h kơ jăng. Tơ̆ hơ ioh ư̆h kơ măh I ốt, gô kơ vao dăh mă đei ư̆h kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok, hơ iŏh tơ̆ sơ năm oei hŏk ư̆h kơ măh I ốt ‘noh kơ sô̆ hơ gei tơ jur ƀiơ̆ pơ têng hăm hơ ioh hoei kơ đei ư̆h kơ măh I ốt.

- Ƀak si tơ lĕch dôm nơ̆r pơ tho tơ tă ăn đe mĕ ƀă, kăl kơ pơm liơ vă tơ mơ̆t tôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ăn kơ hơ ioh lăng?

Ƀak si Vi Thị Huệ: Nơ̆r pơ tho tơ tă đơ̆ng Anih vei lăng bek ‘lơ̆ng teh đak tơ lĕch ăn kơ đe mĕ ƀă găh tơ drong tơ mơ̆t dơ̆ng kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ăn kơ hơ ioh. Mă mônh: yua hơ dai lơ kơ loăi tơ mam sa lơ̆m ‘măng sŏng sa rim năr ăn hơ ioh, athei rơ̆ih iŏk lơ tơ mam sa hơ tŏk kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng; mă 2: ăn hơ ioh mŏm hrôih, rong hơ ioh hăm đak toh mĕ ngăl lơ̆m 6 khei blŭng, hơ nơ̆ng mŏm truh 24 khei dăh mă đunh hloh; mă 3; yua tơ mam đei lơ kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng ăn ‘măng sa thim đơ̆ng hơ ioh, thim đak kho dăh mă rơ mă lơ̆m ‘măng sŏng sa vă hơ tŏk tơ mơ̆t rim kơ loăi vitamin hach lơ̆m đak kho; mă 4: ăn hơ ioh đơ̆ng 6-60 khei huch vitamin A kơ liêu lơ 2 ‘măng 1 sơ năm. Dôm đe mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơ neh lơ̆m dang 1 khei huch 1 kơ liêu vitamin A, hơ ioh đơ̆ng 24-60 khei đei huch pơ gang hơ mơng, dôm drŏ kăn lơ̆m sơ năm rơ neh đei tơ mơ̆t dơ̆ng pơ gang sắt, axit folic, pơ gang lơ kơ chơ̆t kiơ̆ athei đơ̆ng ƀak si.

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Phượng Vũ – Quang Nhật: Chih

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆