VOV4.Bahnar - Kiơ̆ hla ar tơ roi đơ̆ng Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn, lăp dang 4 khei blŭng sơ năm 2021, lơ̆m dêh char Dak Lak đei 465 ‘nu hơ iŏh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, akŏm lơ tơ̆ plt Buôn Ma Thuột, thĭ xăh Buôn Hồ, apŭng Buôn Đôn, Cư M’gar. Lơ̆m nŏh, đei lơ hơ iŏh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl, tôch krê hơ mơt păng hlôi đei 1 ‘nu hơ iŏh lôch. Tơ̆ hơ năp tơ drong ‘nâu, đe mĕ ƀă, bơ ngai vei rong hơ iŏh athei hơ tŏk đon kơ chăng tang găn jĭ ăn hơ iŏh.

Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r yoa virus pơm tơ lĕch. Kơ loăi virus pơm tơ lĕch jĭ ‘nŏh jĭ Coxsackievirus A16 păng Enterovirus 71, lơ̆m nŏh, Coxsackievirus A16 jĭ virus pơm tơ lĕch jĭ lơ hlŏh mă lei jĭ lăp ai đĕch, gơ̆h klăih kơ dih, da ƀiơ̆ kơ krê. Oei Enterovirus 71 ‘nŏh jĭ kơ loăi pơ rang jĭ tôch hơ mơt, tơ pŏh hrĕnh păng đa đei jĭ ăl, pơm tơ lĕch lơ tơ drong krê hơ mơt păng lôch răm hăm hơ iŏh. Đơ̆ng blŭng sơ năm truh dang ei, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên hlôi iŏk, hơ met ăn dang 200 ‘nu hơ iŏh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r păng dôm năr âu ki hơ nơ̆ng đei hơ iŏh jĭ ăl.

Tiến sĩ, ƀak si Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră vei lăng Khoa hơ met jĭ ăn Hơ iŏh, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên ăn tơ băt:  “Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đa đei tơ̆ hơ iŏh hơ la kơ 5 sơ năm, mă loi ‘nŏh hơ iŏh hơ la kơ 3 sơ năm. Jĭ tôch ƀônh tơ pŏh. Hơ iŏh đa tơ pŏh virus pơm tơ lĕch jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r mưh pel ƀơm đak muh, đak hai tơ prăh, ich bơ ngai jĭ, dăh mă tơ mam pơm ngôi đei virus tơ klep, pel bơ̆n kơ ƀang, ‘long pơih ‘măng… Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei hơ nơ̆ng prăt sơ năm, mă lei, khei ‘năr tơ jê̆ âu, kơ sô̆ hơ iŏh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl tơ̆ dêh char Dak Lak tŏk hrĕnh, lơ̆m nŏh Hnam pơ gang iŏh hơ met ăn lơ hơ iŏh jĭ ăl ƀât ‘nao truh tơ̆ hnam pơ gang.”

Mưh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, hơ iŏh đei ƀôh rơ ka, jĭ hơ lŏng, lĕch ƀre ƀrônh, hmrŏng hmrônh đuh tơ̆ tơ pang ti, jơ̆ng păng klong tou. Hăm dôm bơ ngai jĭ dơ dar, jĭ gơ̆h klăih kơ dih đơ̆ng rŏng 2,3 năr. Mă lei, minh kơ sô̆ bơ ngai jĭ roi dêh, tơ dăh ưh đei chơ hơ met tơ tom ƀât lăp ƀơm kơ nê̆ truh tơ̆ ‘ngok, pơm tơ lĕch lơ tơ drong krê hăm hơ iŏh nhen jĭ ‘ngok yoa virus âu to.

‘Nhŏng Nguyễn Văn Trang tơ̆ apŭng Krông Pach, dêh char Dak Lak oei lăng kon jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl tơ̆ khoa hơ met jĭ ăn Hơ iŏh. Kiơ̆ ‘nhŏng Trang, ƀât mon yuh 2,3 năr ưh đei da ƀiơ̆, unh hnam chơ mon năm khăm tơ̆ anih khăm hơ met jĭ kơ dih păng vih tơ̆ hnam hơ met kiơ̆ mă lei jĭ ưh đei da ƀiơ̆, roi dêh hlŏh dơ̆ng kơ na hăt hot chơ mon năm hơ met tơ̆ hnam pơ gang dêh char.

‘Nhŏng Nguyễn Văn Trang tơ roi: “Đunh kơ âu dôm năr, kon inh yuh tŏ, unh hnam ba mon năm khăm, ƀak si khan jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r păng roi tơ ƀôh, athei unh hnam ba mon năm hơ met tơ̆ hnam pơ gang. Tơ̆ Hnam pơ gang, đe ƀak si ăn tơ băt, kon inh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl. Năng kon yuh dêh, gleh lap, ưh lŭ sŏng xa kiơ inh tôch pơ ngơ̆t. Inh băt jĭ ‘nâu tôch hơ mơt hăm hơ iŏh. Mưh đei jĭ, tơ dăh ưh đei băt hrôih păng hơ met tơ tom, ‘nŏh tôch hơ mơt hăm tơ drong arih kơ đe hơ iŏh. Nhen thoi kon inh, mon lăp lĕch pơ ‘ngiĕh hmrŏng hmrônh mă lei ƀât truh tơ̆ hnam pơ gang jĭ đĭ ăl bơih, tơ dăh chơ ba klui ‘nŏh ưh jor sư tôch hơ mơt.”

Nhen ‘nhŏng Trang mơ̆n, ‘nhŏng Đỗ Trần Diệu tơ̆ thĭ xăh Buôn Hồ, dêh char Dak Lak oei vei lăng kon hơ met jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăl ‘năi. Lăng ƀơ̆r kon lĕch hmrŏng hmrônh, ưh gơ̆h xa yă kiơ, ‘nhŏng tôch jĭ jơ hngâm.

‘Nhŏng Đỗ Trần Diệu tơ roi: “Kon drŏ kăn inh sơ năm ‘nâu hlŏh 2 sơ năm. Yoa ƀơ̆r mon jĭ, pơ ‘ngiĕh hmrŏng hmrônh, ưh gơ̆h sŏng xa yă kiơ kơ na mon nhâm hơ nơ̆ng. ‘Ngoăih kơ mon inh oei đei 1 ‘nu kon ‘nao 2 khei ‘năi. Yoa băt jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ pŏh hrĕnh, tôch hơ mơt dơ̆ng kơ na đơ̆ng rŏng kơ ƀôh mon ‘lŏ jĭ, unh hnam hăt hot ôp hơ met hnam hăm đak pơ gang, ôp hơ met bơ̆n kơ li, pơ nhan ăn bre mong, ming pha ra băl vă găn tơ drong jĭ tơ pŏh.”

Hrei ‘nâu jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ pŏh tôch hơ mơt, mă loi kơ plăh dang ei, ƀât mă jĭ Covid-19 tơ pŏh hơ lơ̆k dơ̆ng, rim hnam trưng ăn đe mon hơ iŏh pơ dơ̆h he hrôih, athei mĕ ƀă chă gơih đe hơ iŏh tơ̆ anih vei lăng kơ dih. ‘Nâu jĭ anih tôch ƀônh tơ pŏh jĭ, yoa thoi nŏh, đe mĕ ƀă păng bơ ngai vei rong hơ iŏh athei hơ nơ̆ng vei lăng rơ gŏh hơ kâu jăn, puih, sut hơ met hnam, tơ mam pơm ngôi đe hơ iŏh mă ‘you, sut, ôp hăm đak pơ gang Chloramin B. ‘Me hơ iŏh xa tơ mam sĭn, nhă đak tŏ, vei lăng rơ gŏh ‘lơ̆ng tơ mam xa păng hơ nơ̆ng ôp hơ met ti mưh vei lăng hơ iŏh. Mưh đe hơ iŏh yuh, hiĕn, athei ăn oei hơ drô̆ hloi, ưh ăn ngôi hơ dai hăm đe hơ iŏh nai. Mưh ƀôh hơ iŏh nhen đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, ‘nŏh athei hơ len năng mă ‘lơ̆ng, mưh ƀôh hơ iŏh đei dôm tơ drong ‘nâu nhen: tơ drăt, rơ mơ̆n, gơ̆ hơ kâu, mach tơ tĕh hrĕnh… ‘nŏh jăh chơ năm tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hlŏh vă khăm, hơ met tơ tom, vă huei đei tơ drong krê hơ mơt.

Tơ̆ hơ năp đei ƀôh krê hơ mơt đơ̆ng jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, mă loi ‘noh jĭ dôm bơ ngai hơ ioh jĭ đei tơ drong jĭ ăl roi tŏk pơm ăn lơ mĕ ƀă tơ tăm, grŭp chih kơ tơ̆ng ang hlôi đei jơ pơ ma dơ nuh hăm tiến sỹ, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kơ dră vei lăng khoa hơ met jĭ tơ̆ hơ ioh Hnam pơ gang  Đa khoa tơ ring Tây Nguyên vă hlôh hơ dăh hloh găh tơ drong jĭ âu kŭm nhen dôm trong jang tang găn.

-Mư̆h jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, bơ ngai jĭ gô đei dôm tơ drong jĭ kơ năl thoi yơ yă ƀai si?

-Ƀak si Minh: Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei ƀôh pha ra băl đơ̆ng păh lăp truh ăl păng đei klăih song jing 4 đô̆ tơm: Blŭng a, jơ̆ng ti ƀơ̆r đei chă ƀôh ƀơ̆t hơ ioh yuh păh lăp, đei lĕch hmrŏng hmrônh dăh mă lĕch ƀre ƀrônh tơ̆ tơ pang ti, tơ pang jơ̆ng, kŭl tăng, pơ tâu. Đei dôm hơ ioh lĕch hmrŏng hmrônh tơ̆ rim hơ nih nai lơ̆m hơ kâu. ‘Nâu jĭ dôm tơ drong đei ƀôh jĭ blŭng a đơ̆ng jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r. Tơ dăh hơ ioh lăp đei ƀôh lĕch hmrŏng hmrônh, ư̆h kơ đei dôm tơ drong jĭ nai ‘noh hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 1. Tơ dăh hơ ioh đei dôm tơ drong jĭ ƀôh kơ năl ‘noh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei hloi yuh dêh ‘noh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 2a. Dôm hơ ioh đei ƀôh gơ̆, nhơ̆m ư̆h kơ gơh pơ lung, đei ƀôh ư̆h kơ ‘lơ̆ng găh kơ̆l ngok ‘noh dôm hơ ioh đei  ƀôh tơ plih đô̆. Đô̆ 2b ‘noh dôm hơ ioh đei ƀôh ư̆h kơ ‘lơ̆ng găh kơ̆l ‘ngok, hơ ioh kơ drăt lơ, ư̆h kơ lăp hăm pơ gang pơm kơ̆l ‘ngok hiôk, ‘ngok ư̆h kơ ‘lơ̆ng. Đô̆ 3 ‘noh jĭ dôm hơ ioh đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei tơ drong jĭ ăl nhen huêt ap tŏk kơ jung pơ têng hăm hơ găt ƀlep lơ̆m jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, hơ ‘nơ̆k nhĕnh păng đei ƀôh ư̆h kơ ‘lơ̆ng truh plei nuih. Đô̆ 4 ‘noh jĭ dôm hơ ioh jĭ tôch kơ ăl, hơ ƀrăp, gơ̆, hơ ‘nơ̆k ư̆h kơ đei, huêt ap ư̆h kơ đei.

- Hơ met jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r hăm đei mơ mat ư̆h hă ƀak si?

-Ƀak si Minh: Mơ̆ng kiơ̆ kơ đô̆ đơ̆ng jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r gô đei hơ met vă lăp. Anih tơm vei lăng găh tơ drong jang pơ gang hlôi tơ lĕch trong hơ met ‘lơ̆ng lơ̆m tơ drong hơ met jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r lơ̆m teh đak. Hăm dôm bơ ngai jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 2a gơh hơ len lăng tơ̆ rim hnam pơ gang apŭng, hnam pơ gang xăh yua kơ tơ̆ đô̆ âu tam mă athei yua dôm pơ gang hơ met. Hăm dôm bơ ngai jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 2b athei hơ met tơ̆ hnam pơ gang dêh char yua pơ gang Gamma globulin. Păng hăm pơ gang Gamma globulin ‘noh lơ̆m dêh char Dak Lak lăp đei Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên ‘noh đei pơ gang âu vă hơ met ăn hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r. Mă kiơ̆ 4 đô̆ đơ̆ng jĭ mă đei dôm tơ drong hơ met pha ra băl. Hmă hmă 90 truh 95% jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r gô klăih kơ dih lơ̆m dang 7 năr. Đei tŏ sĕt bơ ngai tơ plih jing đô̆ 2a ‘noh gô yua pơ gang tơ jur yuh, tơ mơ̆t đak lơ̆m hơ kâu, yua dôm pơ gang vă tơ jră kơ drăt. Mă loi ‘noh hăm bơ ngai jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh kăl athei lăng truh răp hơ len. Tơ drong răp hơ len ‘noh tôch kơ gĭt kăl. Hăm dôm bơ ngai ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang grŭp 2b ư̆h kơ lăp hăm dôm pơ gang pơm ‘lơ̆ng kơ̆l ‘ngok gô athei hơ met hăm Gamma globulin. Truh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đô̆ 3, ‘ngoăih kơ yua Gamma globulin, oei yua dơ̆ng tơ gŭm pơm ăn kơ̆l ‘ngok ‘lơ̆ng, tơ gŭm dui jơ hngơ̆m hăm dôm trong nai. Mă loi ‘noh đô̆ 4 gô ƀĭch tơ̆ hơ nih hơ met jơ hngơ̆m pran vă dui jơ hngơ̆m hăm kơ măy păng dôm tơ mam kơ măy kơ mŏk gĭt kăl nai .

 Dang ei tơ̆ ƀao hiêm pơ gang đei kla hăm dôm pơ gang nhen Gamma globulin dăh mă pơ gang kơ tang hloh dơ̆ng, dôm tơ drong hơ met hơ gei nai kŭm thoi noh ‘năi. Hơ met Gamma globulin tơ̆ hnam pơ gang đơ̆ng 40 truh 60 triệu hlak jên păng đei ƀao hiêm pơ gang kla pơ đĭ. Yua thoi noh, đe mĕ ƀă hơ ioh ‘nĕ kơ tơ tăm găh jên hơ met mư̆h hơ ioh jĭ ăl. Bơ̆n athei lăng truh mư̆h hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r, lăng ƀôh dôm tơ drong jĭ ăl vă chơ năm tơ̆ hnam pơ gang hơ met tơ tom, veh ver kơ jĭ ăl păng lôch.

-Ƀak si ăi! Hăm đe hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r vei lăng tơ̆ hnam ‘noh kăl lăng truh dôm tơ drong kiơ?

-Ƀak si Minh: Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh tơ drong jĭ tơ poh kiơ̆ trong klak, yua thoi noh, mư̆h vei lăng hơ ioh tơ̆ hnam, mĕ ƀă kăl kơ lăng truh ôp ti rơ goh ăn hơ ioh mư̆h hơ ioh chĕp dôm tơ mam pơ ngôi, mă loi ‘noh jĭ tơ̆ dôm hơ nih ngôi pơ chơt atŭm hăm dôm hơ ioh nai vă hoei kơ tơ poh jĭ. Mư̆h đei hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh ‘nĕ ngôi tơ jê̆ hăm hơ ioh dăh mă tơ mam đơ̆ng hơ ioh đei jĭ. Jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r đei tơ poh kiơ̆ đơ̆ng bơ ngai nai, yua thoi noh, bơ ngai ‘lŏ vei lăng hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r dăh mă hơ ioh pơ ngôi dôm tơ mam pơ ngôi đơ̆ng hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh gô ƀônh kơ tơ poh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ăn hơ ioh ư̆h kơ đei jĭ. Kơ lih thoi noh, bơ ngai ‘lŏ vei lăng hơ ioh đei jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r kŭm kăl kơ lăng truh ôp ti vă hoei tơ poh jĭ ăn hơ ioh. Lơ hơ ioh jĭ jơ̆ngt i ƀơ̆r gô klăih kơ dih đơ̆ng rŏng 7 năr, kơ plăh hơ ioh đei jĭ ư̆h kơ kăl kơ̆m sa tơ mam hơ yơ, kăl kơ lăng truh vei mă rơ goh ăn kơ hơ ioh, hơ met đei ƀôh jĭ ăn hơ ioh nhen yuh ‘noh huch pơ gang tơ jur yuh. Mă loi ‘noh jĭ kăl hơ len lăng đei ƀôh tơ plih đô̆ vă ba hơ ioh năm tơ̆ dôm hnam pơ gang tơ tom. Dôm tơ drong đei ƀôh tơ plih đô̆ kăl kơ lăng truh ‘noh jĭ tơ dăh hơ ioh yuh dêh hơ nơ̆ng ư̆h kơ dă ƀiơ̆ lơ̆m dang 3, 4 jơ ‘noh athei ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang; mă 2 hơ ioh hăk hơ nơ̆ng; mă 3 hơ ioh nhơ̆m ư̆h kơ kĕ pơ lung; mă 4 hơ ioh kơ drăt. Kơ drăt tơ̆ hơ ioh jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r ‘noh jĭ ƀôh hơ dăh hloh đơ̆ng tơ plih đô̆. ‘Ngoăih kơ ‘noh oei đei ƀôh jĭ nai mă bơ̆n ư̆h kơ gan lăng truh ‘noh jĭ hơ ioh mơ kreh mơ kroh lei lăi nhen jĭ tơ soh, ƀơ̆t dâu hơ ioh hlôi tơ plih jĭ kăl bơ̆ih. Yua thoi noh, mư̆h ƀôh hơ ioh đei dôm tơ drong jĭ kơ pal ‘noh athei ba hơ ioh năm tơ̆ hnam pơ gang vă đei lăng băt jĭ kơ loăi kiơ păng hơ met tơ tom.

Lei ah bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Mai Lê; Quang Nhật : Chih

Dơ̆ng hăm Thuem : Tơ blơ̆