VOV4.Bahnar - Huan pơ plei ‘no\h j^ tơ drong j^ găh gru\p j^ huan pham tơ\ hơ kar, đa đei lơ hlo\h j^ huan pơ plei tơ\ jâng. Tơ drong j^ âu dang ei đei năng ‘no\h tơ drong j^ chăl hle, hơ dai hăm j^ hơ yô đak s^k păng huyêt ap to\k yoa kơ so# bơ ngai j^ to\k tôch hre\nh. Huan pơ plei tơ\ jâng ưh lăp pơm ăn jâng ưh ‘lơ\ng đe\ch, mă loi tơ\ đe dro\ kăn, mă oei [ơm kơ ne# truh tơ\ jơ hngâm pran dơ\ng, [ât lăp lơ bơ ngai athei kăt hu\t jâng yoa j^ ăl, huan pơ plei pơ chăh.

Huan pham oei krao ‘no\h ven, j^ trong pham kơ dâu, chue\n pham mât lơ\m plei nuih. Pham pơ plei tơ\ jâng, sư găn trong pham pơm ăn pham jur hơ lơ\k tơ\ jâng, găn le# pham đơ\ng jâng to\k tơ\ plei nuih, kơ chil trong huan, đơ\ng no\h sư pơm ăn huan pơ pông tih, jing đei pơ plei. Kiơ\ đe [ak si chuyên khoa Tim mạch, kơ so# bơ ngai đei j^ huan pơ plei tơ\ dro\ kăn lơ hlo\h 3 ‘măng tơ\ dro\ nglo. Tơ drong tơm ‘no\h yoa juăt [ot tơ kho\ sue\ng kơ jung păng rơ ne\h kon. Mưh hơ năp, tơ pu kon pông tih sư kơ t^t huan pham mât tơ\ plei nuih, atu\m hăm ‘no\h j^, tơ drong tơ plih kơ chơ\t lơ\m khei ‘năr hơ năp roi pơm ưh ‘lơ\ng truh tơ\ huan pham jâng. {ak si Trần Ngọc Hội, Khoa Nội tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên ăn tơ băt:

“Dôm bơ ngai đa đei j^ pơ plei huan jâng mă 1 ‘no\h bơ ngai kră. Kiơ\ tơ drong tơ che\ng hơ len tơ\ Mi, dang 35-50% bơ ngai kră j^ huan pơ plei. Tơ\ Việt Nam, mă đơ\ng kơ so# tơ che\ng hơ len tam mă rơ đăh, mă lei kiơ\ chih jo#, đei dang 20-30% bơ ngai kră đei tơ drong j^ ‘nâu. Mă 2 ‘no\h j^ dôm bơ ngai jang tơ drong jang dơ\ng păng tơ oei đunh. Dôm bơ ngai juăt arih ưh gan pơ tâp hơ kâu păng so\ng xa ưh kơ lăp, ich krang kre\l đunh.”

Kiơ\ đe [ak si chuyên khoa, lơ\m khei ‘năr ‘nao đei j^ blu\ng a, tơ drong j^ [ôh ưh đei rơ đăh kiơ. Mă lei mưh lăng hơ len, bơ ngai j^ đa rơ găh jâng, trăp tơ\ jâng mưh dơ\ng dăh mă tơ oei đunh, đunh đunh jâng pơ ôr, plei pôih to\k mât lơ\m jop tơ\ kơ măng, hơ mren nhek nhônh mưh tơ răng jâng. Yoa j^ ưh đei tơ [ôh hơ dăh kơ na lơ bơ ngai ưh gan pơ ngơ\t, ưh đei năm khăm. Tơ drong krê ‘no\h lơ bơ ngai j^ năm răt pơ gang vă huch kơ dih, truh pơ gang ưh pă s^t kơ tang bơih, [ôh j^ roi dêh bơih ‘no\h đe năm tơ\ hnam pơ gang, kơ plăh âu j^ hơ met tôch mơ mat, [ât sư pơm tơ le\ch lơ tơ drong krê bơih.

Nhen thoi [ok Y Sưn Ênuôl (60 sơ năm) tơ\ xăh Ea Tiêu, apu\ng Cư Kuin, dêh char Dak Lak. Adrol sơ\, đunh đunh [ok Y Sưn [ôh rơ găh, hơ mren jâng ti, plei pôih to\k tơ\ jon. Rim ‘măng thoi no\h, [ok năm răt pơ gang huch kơ dih. 2 khei ‘nâu, tơ drong j^ đei hơ nơ\ng păng roi dêh, jâng [ok pơ ‘ngie\h, j^, [ât pă gơ\h nơ năm bơih ‘no\h, unh hnam chơ ba [ok tơ\ khoa Nội Tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên vă khăm. Tơ\ âu, đe [ak si [ôh jâng [ok huan pơ plei, jâng to\, pơ ‘ngie\h, ưh gơ\h nơ năm. Tơ dăh ưh đei năm khăm păng hơ met tơ tom, bơ ngai j^ [ât lăp lôch hloi.

{ok Y Sưn Ênuôl tơ roi: “Inh j^ thoi âu đunh bơih. Rim ‘măng jâng pơ ‘ngie\h inh năm răt pơ gang, huch ‘no\h klăih. Pran jăng đei 5, 6 năr, [ât lăp ‘no\h 1 khei. Lai yơ j^ dơ\ng ‘no\h inh năm răt pơ gang huch, ku\m klăih ‘năi. Mă lei brei drâu inh huch pơ gang vă je# 1 gie\ng hloi, oei j^ hơ nơ\ng ưh kơ klăih kiơ.”

Kiơ\ [ak si Trần Ngọc Hội, j^ huan pơ plei tơ\ jâng gơ\h lăng [ôh mưh chă lăng hơ len tơ\ jâng [ôh huan iung, pơ plei tơ\ jon, plei pôih, le\ch tơ\ tơ kong jâng, [ât lăp đei hloi tơ\ blu. Hơ kar đei huan pơ plei [ôh dreng drônh. J^ dêh dăh ưh sư ưh đei [ơm truh huan dreng lơ dăh mă to\ se\t, tih dăh ie\. {ak si Trần Ngọc Hội, Khoa Nội tim mạch, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên roi tơ [ôh:

“Hmă hmă đei [ôh lơ tơ drong mưh đei j^ păng tôch [ônh hơ vơ\l hăm dôm tơ drong j^ nai, pơ tih gia nhen j^ khơp, j^ kơ ting… sư đei j^ vă lei lăi băl. Dôm tơ drong j^ đa [ôh mưh huan pơ plei, bơ ngai j^ [ôh j^, trăp tơ\ plei pôih, j^ nhen thoi plei pôih to\k tơ\ jon, đơ đik tơ\ tơ kong jâng. Dôm tơ drong thoi âu roi đunh roi dêh tơ\ kơ ‘năr, roi kơ sơ\, khơ\ kơ măng bơ ngai j^ [ôh roi dêh. Mă loi mưh bơ ngai j^ iung dơ\ng dăh mă tơ oei đunh ‘no\h [ôh j^ roi dêh păng mưh bơ ngai j^ [ich gơn jâng kơ jung [iơ\ ‘no\h j^ sư da [iơ\ [iơ\. Jâng tơ te\h ưh đei dơ nơ\ng, mưh pơ pơ\ jâng ‘no\h sư [ôh hiôk [iơ\.

J^ huan pơ plei tơ\ jâng blu\ng a sư lăp pơm ưh đei hiôk rơ hăo, j^ păng jâng ưh kơ ‘lơ\ng, găn trong pơ vih pơ văn đe\ch. Mă lei mưh j^ dêh, tơ drong j^ âu sư pơm ăn pham pơ plei lơ\m huan, pham pơ plei âu [ât lăp ch^t găn trong pham đom 1 [ôt, [ât lăp sư năm kiơ\ trong pham păng pơm kơ ch^l [ât hơnih nai, lơ\m no\h krê hlo\h ‘no\h kơ ch^l pham lơ\m tơ so\h, găn trong dui jơ hngâm păng pơm ăn bơ ngai j^ lôch.

J^ pơ plei trong huan, kiơ\ khei ‘năr đei j^ păng j^ thoi yơ sư đei trong hơ met pha ra băl. {ât ‘nao đei j^, bơ ngai j^ lăp kăl tơ plih ming trong arih xa. Jăl đơ\ng ro\ng bơ ngai j^ gơ\h hơ met kiơ\ trong [ot tơ\k ep kơ t^t sư. Văn che păng [ot tơ\k ep kơ t^t tơ\ se\k pơ plei, pơih trong huan, tơ gu\m ăn pham to\k mât tơ\ plei nuih [ônh [iơ\. Bơ ngai j^ oei gơ\h yoa pơ gang kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng [ak si hai. Trong hơ met ‘nao, đei yoa hlo\h hrei ‘nâu vă hơ met j^ huan pơ plei tơ\ jâng âu ‘no\h [et tơ mât đing lơ\m huan pham kiơ\ tia laser.

Mă lei, kiơ\ tơ drong hơ len đơ\ng đe [ak si chuyên khoa, dang ei tam mă gơ\h hơ met klăih tơ drong j^ ‘nâu, mă đơ\ng răih j^ ră, kơ so# bơ ngai đei j^ dơ\ng oei tôch lơ. Yoa thoi no\h, rim bơ ngai athei hơ to\k đon hlôh vao păng pơm kiơ\ dôm nơ\r tơ tă vă tang găn j^ nhen: Le# nơ năm, dơ\ng dăh mă tơ oei 1 [ôt đunh; mưh pơ dơ\h ngôi, athei gơn jâng tơ\ kơ pal; xa lơ kơ chơ\t sơ, vitamin păng nhă đak lơ; hơ to\k tơ drong pơ tâp pơ hrăm tơ plo\ng kơ dâu, athei năm jâng ho\h dang 30 pơ n^t 1 năr; gơ\h pe\t păng tong jâng rơ\ đak tơ no\; Le# gan [ot kho\ sue\ng, kơ jung. Mưh [ôh vă đei j^ athei năm khăm păng hơ met hrôih hloi, le# răt pơ gang huch kơ dih yoa mưh huch ưh tro\ pơ gang, ưh tro\ kơ liêu j^ jing lơn pơ gang, tôch hơ mơt, [ônh đei tơ drong krê păng lôch răm.

Kim Oanh – Đình Thi: Chih

Dơ\ng: Tơ blơ\