VOV4.Bahnar - Dôm sơ năm tơ jê̆ âu, nhen vă sơ năm hơ yơ lơ̆m dêh char Dak Lak kŭm đei bơ ngai lôch yua đơ̆ng kŏ vơnh kăp. Mă đơ̆ng jĭ vơnh kĕ tang găn đei tơ dăh bơ ngai jĭ đei tang găn hăm tơ drong ƀet vắc xin, huyết thanh tôm hloi đơ̆ng rŏng kơ đei kŏ meo kăp ră mă lei dang ei, oei đei lơ bơ ngai pơm pơ hơi dăh mă đei dôm đon tơ chĕng pha găh jĭ vơnh kơ na ư̆h kơ năm ƀet bơ̆ng. Tơ drong răm ‘noh jĭ đĭ đăng dôm bơ ngai âu tă kơ lôch ngăl.

Kiơ̆ kơ Anih jang Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên, dang ei Tây Nguyên ‘noh jĭ tơ ring đei kơ sô̆ bơ ngai lôch yua kơ jĭ vơnh lơ hloh teh đak. Lơ̆m noh akŏm găh lơ tơ̆ 2 dêh char Dak Lak păng Gia Lai. Chih jô̆ đơ̆ng khoa tang găn jĭ tơ poh, anih vei lăng tơ drong jĭ jăn Dak Lak đơ̆ng sơ năm 2017 truh dang ei, lơ̆m dêh char đei 26 ‘nu lôch yua kơ jĭ vơnh. Lơ̆m 3 khei âu, dêh char hơ nơ̆ng  đei dơ̆ng 2 ‘nu. Pơ đĭ 2 ‘nu âu tă ư̆h kơ ƀet vắc xin tang găn jĭ đơ̆ng rŏng kơ đei kŏ vơnh kăp. Ƀak si Lê Phúc, Phŏ kơ dră Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak tơ băt:

Jĭ vơnh lơ̆m dêh char Dak Lak lơ̆m sơ năm tơ jê̆ âu tôch kơ krê hơ mơt. Vă đĭ đăng lơ̆m dôm sơ năm tơ jê̆ âu, đơ̆ng sơ năm 2016 truh dang ei rim sơ năm bơ̆n tă kơ đei kơ sô̆ bơ ngai jĭ păng lôch yua đơ̆ng jĭ vơnh. Rim sơ năm jô̆ păh lăp đơ̆ng 5 truh 6 ‘nu, mă loi ‘noh, lơ̆m sơ năm 2020 đei 7 ‘nu păng lăp lơ̆m 3 khei blŭng sơ năm 2021 hlôi đei 3 ‘nu jĭ vơnh lôch. Kơ sô̆ bơ ngai jĭ găh lơ tơ̆ dôm tơ ring nhen: M’ Đrắc, Ea H’Leo, Krông Búk, Krông Bông. ‘Nao đei 3 khei mă hlôi đei 3 ‘nu jĭ vơnh ‘noh ‘nâu jĭ 1 tơ drong kăl kơ tơ roi truh.

Dang ei, tơ drong joăt rong kŏ vă vei hnam đơ̆ng kon pơ lei, mă loi ‘noh jĭ tơ ring tơ rang oei đei ƀôh tôch kơ lơ, 1,2 ŭnh hnam rong lơ mă lei ‘noh hơ chăng kư̆ kă, ư̆h kơ chô̆ ƀŏ ăn kơ kon tơ rong mư̆h lĕch tơ̆ trong. Lơ ŭnh hnam tơ̆ tơ ring hơ tăih hơ tŏ vă đĭ đăng ư̆h kơ hlôh vao lơ găh jĭ vơnh, yua thoi noh, đe sư kŭm ư̆h kơ đei tơ gŭm khŭl jang thú y lơ̆m tơ drong vei lăng păng pơ gơ̆r ƀet bơ̆ng jĭ vơnh ăn kơ kŏ, meo rim sơ năm. Kiơ̆ kơ rim anih jang kơ pal, tơ drong tơm pơm ăn đei ƀôh dôm bơ ngai ƀơm jĭ păng đei jĭ vơnh lơ̆m dôm sơ năm tơ jê̆ âu ‘noh jĭ yua đơ̆ng kơ sô̆ kŏ meo tơ̆ rim ŭnh hnam tŏk mă lei kơ sô̆ kon tơ rong đei vei lăng, ƀet bơ̆ng ‘noh tŏ sĕt. Tơ roi găh tơ drong ƀet vắc xin bơ̆ng jĭ vơnh tơ̆ apŭng Cư M’Gar, yă Phạm Thị Hồng Phượng, Phŏ Kơ dră Anih jang thú y apŭng Cư M’Gar, dêh char Dak Lak tơ roi:

Akŏp kơ sô̆ kŏ, meo tơ̆ apŭng dang ei dang 22 rơ bâu tŏ. Kơ sô̆ ƀet bơ̆ng lăp đei dang 25 truh 26%. Hăm kŏ meo, tơ drong ƀet bơ̆ng tơ ƀơ̆p tôch kơ lơ mơ mat tat, đei lơ tơ drong tơm pơm ăn mă lei đei lơ kŏ kon pơ lei rong hơ chăng kư̆ kă, ƀơ̆t kang ƀô̆ jang thú y năm ƀet bơ̆ng rôp ư̆h kơ đei. 1,2 ‘nu kon pơ lei ư̆h kơ hlôh vao đei tơ drong tang găn jĭ vơnh, đe sư akhan kŏ hnam rong ư̆h kơ đei jĭ vơnh, hơ nhăk truh kơ sô̆ ƀet bơ̆ng tŏ sĕt.

Jĭ vơnh ‘noh tơ drong jĭ tơ poh đơ̆ng kon tơ rong tơ̆ bơ ngai, đa tơ ƀơ̆p hloh ‘noh jĭ yua đơ̆ng kŏ, meo vơnh kăp, kach. Vi rút vơnh mơ̆t lơ̆m hơ kâu kiơ̆ dôm hơ nih kăp, hơ nih lăih, hơ nih kach hơ kar đei rơ ka. Khei ‘năr đei pơm jĭ đơ̆ng 1 truh 3 khei, ƀơ̆t lăp tơ̆ sơ năm ‘mơ̆i mă đei ƀôh jĭ. Jĭ đei ƀôh blŭng a nhen: yŭh, hli tơ rơ , jĭ kơ̆l, lap rơ mơ̆n, ư̆h kơ hiôk.... Khei ‘năr đei ƀôh jĭ ‘noh ư̆h kơ gơh tep, pơm ranh lơ̆m hơ kâu, nhen hli kơ ‘năr, hli kơ kial, hli kơ đak... ‘ngoăih kơ ‘noh bơ ngai jĭ oei đei ư̆h kơ ‘lơ̆ng tơ̆ măt lăng, đak hai lĕch, lĕch đak pơ uh, huêt ap jur. Dang ei jĭ vơnh tam mă đei pơ gang hơ met klăih. Mư̆h hlôi đei jĭ vơnh, bơ ngai jĭ gô lôch.

Vă tang găn jĭ vơnh mư̆h đei kŏ meo kăp, trong ‘lơ̆ng hloh hrei ‘nâu ‘noh jĭ ƀet vắc xin păng huyết thanh tơ jră jĭ vơnh ƀlep năr, tôm kơ liêu kiơ̆ tơ drong hơ găt đơ̆ng anih jang y tế. ‘Ngoăih kơ ‘noh, vă tang găn kơ sô̆ bơ ngai jĭ vơnh, anih jang pơ gang tang găn hơ drol jĭ jăn, Anih tơm vei lăng găh tơ drong jang pơ gang tơ tă kơ kon pơ lei kăl kơ pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng dôm trong jang tơ̆ hơ la âu: ƀet bơ̆ng tôm ăn kơ kŏ, meo rong păng ƀet tơ ƀlŏk dơ̆ng rim sơ năm kiơ̆ nơ̆r pơ tho akhan đơ̆ng anih jang thú y; Ưh kơ hơ chăng kư̆ kă kŏ, meo, hơ chăng kŏ, ‘meo lĕch tơ̆ ‘ngoăih athei chô̆ ƀŏ; Ưh kơ hơ nul, pơ hle kŏ, meo; Mưh đei kŏ, meo kăp, kach, lăih... kăl kơ ôp jĭ rơ ka hăm đak păng sơ ƀŏng hơ nơ̆ng lơ̆m dang 15 pơ nĭt. Tơ dăh ư̆h kơ đei sơ ƀŏng athei tuh ôp jĭ rơ ka hăm đak rơ goh hơ nơ̆ng. ‘Nâu jĭ trong hơ met đei yua vă hŭt lê̆ ƀiơ̆ vi rút jĭ vơnh, tơ jur ƀiơ̆ hơ mơt kơ đei jĭ vơnh. Đơ̆ng rŏng ‘noh, hơ nơ̆ng ôp jĭ rơ ka hăm cồn iod, ư̆h kơ gơ̆h pik dăh mă pung dôm tơ mam kiơ nai tơ̆ hơ nih rơ ka yua kơ ƀônh kơ pơm ăn pơ chŭng. Đŏng rŏng ‘noh năm hloi tơ̆ hnam pơ gang jê̆ hloh vă đei pơ tho tơ ƀôh păng ƀet bơ̆ng jĭ vơnh roi hrôih roi ‘lơ̆ng.

Hơ dai hăm ‘noh rim kơ dră, anih jang kơ pal kăl kơ vei lăng kŏ, meo păng tang găn đĭ jĭ vơnh tơ̆ kŏ, meo rong ‘moi kiơ̆ tơ drong ƀet bơ̆ng vắc xin. Hơ dai hăm ‘noh đei trong jang tơ hli, phak hăm dôm bơ ngai ư̆h kơ pơm kiơ̆ ƀet bơ̆ng ăn kơ kŏ, meo rim sơ năm.

Vă băt hơ dăh ƀiơ̆ găh trong tang găn jĭ vơnh đơ̆ng kŏ kăp, huei đei tơ drong lôch răm nhen brei drâu, bơ̆n vang mơ̆ng tơ drong pơ ma nuh hăm ƀak si Lê Phúc, Phŏ Kơ dră Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak tơ̆ hơ la âu:

- Ƀak si ăi, ih roi tơ băt mă rơ đăh ƀiơ̆ găh tơ drong jĭ vơnh đơ̆ng kŏ, meo kăp păng tơ drong krê hơ mơt đơ̆ng jĭ ‘nâu lăng?

- Ƀak si Lê Phúc: Jĭ vơnh yoa đơ̆ng virus. Mưh kŏ, meo kăp dăh mă liăh bơ̆n ‘nŏh virus jĭ vơnh tơ pŏh mât truh tơ̆ tê̆ ƀao huan păng tŏk truh tơ̆ ‘ngok. Jĭ vơnh mưh sư iung ranh ‘nŏh bơ ngai jĭ lôch hloi. Kơ na ‘nâu jĭ tơ drong tôch hơ mơt hăm bơ ngai jĭ. Vă tang găn jĭ vơnh, bơ̆n athei ôp hơ met rơ ka jĭ mă trŏ, ôp rơ ka hăm đak rơ gŏh păng sơ ƀŏng tơ̆ hơ la đak tơ nglang, ‘long tuĕnh. Mưh pơm thoi âu sư găn virus oei lơ̆m rơ ka jĭ. Mưh găn ƀiơ̆ virus ‘nŏh tơ drong virus mât lơ̆m tê̆ ƀao huan tŏk tơ̆ ‘ngok da biơ̆ ‘năi. Hơ dai hăm ‘nŏh, bơ̆n athei năm hloi tơ̆ hnam pơ gang vă iŏk đei nơ̆r roi tơ ƀôh păng ƀet vắc xin tang găn jĭ.

Mưh đei kŏ, meo vơnh kăp, liăh, jơ năr u jĭ, hrôih hlŏh đơ̆ng 10 năr, kŭm đei bơ ngai truh 1 sơ năm ‘mơ̆i jĭ iung. ‘Nâu jĭ tơ drong mă kon pơ lei bơ̆n đa ưh kơ chăng. Ƀât lăp mưh jĭ iung mă lei ưh kơ băt yoa đơ̆ng kŏ kăp lai yơ. Mưh jĭ vơnh iung tơ drong đei ƀôh hơ dăh hlŏh jĭ hli kơ đak, hli kơ kial, đei bơ ngai kơ kuat dăh mă kial tơ hlu ‘nŏh kŭm tôch hli. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, mưh đei jĭ vơnh oei ƀôh lơ tơ drong nai hai, ƀât lăp jing jo jăn, bơ ngai jĭ ƀĭch kơ tă 1 ƀôt, iung jơ hngâm khĕnh, gơ grĕnh. 

- Ƀak si ăi, mưh kŏ, meo kăp, kach, rim bơ ngai athei hơ met thoi yơ vă găn ƀiơ̆ virus tơ pŏh mât lơ̆m hơ kâu?

- Ƀak si Lê Phúc: Tơ drong kăl hlŏh vă tang găn jĭ vơnh ‘nŏh athei vei lăng ‘lơ̆ng kŏ, kŏ rong athei ƀet pơ gang tang găn jĭ vơnh. Mưh kŏ rong đei ƀet pơ gang tang găn jĭ vơnh ‘nŏh gô ưh đei jĭ vơnh, kơ plăh âu mă sư kăp bơ ngai kŭm huei kơ đei jĭ vơnh ‘năi. Mưh đei kŏ kăp mă ưh băt kŏ ‘nŏh vơnh dăh mă ưh tơ drong blŭng a ‘nŏh athei ôp hơ met rơ ka. Mă lei athei ôp mă trŏ, vă akhan bơ̆n lê̆ pel hơ li ti tơ̆ rơ ka jĭ. Bơ̆n lăp iŏk đak tuh ƀât rơ ka, pơ pu sơ ƀô̆ng ƀât rơ ka đang kơ ‘nŏh săy đak rơ gŏh, thoi nŏh virus jĭ vơnh sư huŏng kiơ̆ đak, ôp hơ met rơ ka roi hrôih roi ‘lơ̆ng. Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh năm tơ̆ hnam pơ gang vă ƀet pơ gang tang găn jĭ vơnh. Ƀet pơ gang trŏ năr, ƀet tôm 5 jrŭm kiơ̆ tơ drong hơ găt.

- Ƀak si ăi, tơ drong sĭt kơ tang, đei yoa đơ̆ng vắc xin tang găn jĭ vơnh hrei ‘nâu thoi yơ păng kon pơ lei mưh rong kŏ, meo athei tơ rĕk truh tơ drong kiơ?

- Ƀak si Lê Phúc: Hrei ‘nâu, vắc xin tang găn jĭ vơnh tôch ‘lơ̆ng, ưh đei ƀơm kơ nê̆ truh jơ hngâm kon bơ ngai. Adrol sơ̆ kơ măy pơm tơ lĕch vắc xin tang găn jĭ vơnh pha, dang ei kơ măy kơ mŏk pơm vắc xin tang găn jĭ vơnh hăm tê̆ ƀao kơ na ưh đei ƀơm kơ nê̆ truh jơ hngâm pran. Yoa thoi nŏh, kon pơ lei kăl đei ƀet vắc xin tang găn jĭ vơnh mưh đei kŏ, meo kăp, kach vă gơ̆h tang găn ‘lơ̆ng tơ drong jĭ, huei đei jĭ vơnh kiơ.

Đei bơ ngai rong kŏ, meo lơ̆m hnam, ưh đei ƀet pơ gang tang găn jĭ mă lei đa hơ nul, pơm ngôi hăm kŏ meo. Thoi nŏh ƀất lăp đei kŏ, meo kăp ƀơm mă lei ưh đei năm ƀet pơ gang tang găn jĭ ‘nŏh tôch hơ mơt tơ pŏh jĭ vơnh tơ̆ bơ ngai. Kăl loi lê̆ ăn kŏ, meo liăh tơ̆ bơ̆n, hơ mơt liăh ƀơm tơ̆ rơ ka jĭ tơ̆ hơ kar ƀât lăp jing tơ pŏh virus jĭ vơnh tơ̆ bơ ngai. Mă loi, tơ drong kăl hlŏh dơ̆ng athei năm ƀet vắc xin tang găn jĭ hloi mưh kŏ, meo kăp mă đơ̆ng rơ ka tih dăh mă rơ ka iĕ. Dôm rơ ka jĭ tơ̆ kơ̆l, tơ̆ hơ ko, muh măt, tơ̆ kiĕl ‘nŏh athei ƀet vắc xin hai, ƀet pham pơ gang hai, tơ dăh lăp ƀet vắc xin đĕch ‘nŏh ưh gan đei yoa, ưh kĕ pơ lôch đĭ virus, thoi nŏh ƀât lăp jĭ vơnh oei đei đĕch.

  -Lei à, bơ nê kơ ih hơ!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆