VOV4.Bahnar - Măt ưh kơ bang đei: lăng hơ tăih ưh kơ bang, măt che\h bre păng lăng je# ưh hơ dăh. Lơ\m no\h, lăng hơ tăih ưh bang đei lơ hlo\h hrei ‘nâu, mă loi hăm đe hơ io\h. Lăng hơ tăih ưh bang pơm ăn bơ ngai j^ ưh kơ rơ hăo kiơ, lăng tơ mam ưh đei rơ đăh nhen bơ ngai nai. Tơ dăh ưh đei băt hrôih ‘no\h roi đunh măt roi ưh bang.

Kơ so# chih jo# đơ\ng Hnam pơ gang Măt Trung ương, jo# păh lơ\m 10 ‘nu ho\k tro ‘no\h đei 3 ‘nu o\h măt ưh kơ bang. Việt Nam hrei ‘nâu đei dang 3 triu ‘nu hơ io\h đei tơ drong j^ [ơm truh tơ\ măt, lơ\m no\h đei 2/3 ‘no\h măt ưh kơ bang mưh lăng hơ tăih păng ako\m lơ lơ\m pơ lei tơm.

Tơ\ Dak Lak, tam đei kơ so# chih tơ roi hơ dăh găh ho\k tro măt ưh gan bang tơ\ rim hnam trưng mă lei roi đunh roi đei lơ ho\k tro đo\h măt m^l yoa ưh kơ bang. {ak si Tạ Thị Vân Anh, Lăm khăm – Hnam pơ gang Măt Dak Lak ăn tơ băt: hrei ‘nâu đei lơ hơ io\h j^ măt ưh kơ bang mă lei tam mă chă [ôh păng hơ met ăn. “Kiơ\ đơ\ng chă khăm hơ len inh [ôh kơ so# ho\k tro măt ưh bang tôch lơ mă lei đe me\ [ă tam mă băt tơ drong j^ ‘nâu kơ na ưh jăh năm ba đe o\h năm khăm, đơ\ng no\h tơ drong hơ met j^ tơ [âp lơ mơ mat tat.”

Măt hơ io\h ưh kơ bang 1 păh [ât lăp ‘no\h 2 păh hloi. Yoa thoi no\h, tơ drong pơ to\ măt tôch g^t kăl vă băt hơ dăh măt hơ io\h ưh bang dôm đo#. ‘Nâu j^ tơ drong tôch g^t kăl vă tơ gu\m ăn tơ drong hơ met măt ưh bang mưh lăng hơ tăih ‘lơ\ng hlo\h.

Măt lăng hơ tăih ưh kơ bang gơ\h hơ met klăih tơ dăh đei hơ met [ât hơ io\h oei hơ la kơ 6 sơ năm. Mă lei mưh hơ io\h đ^ ‘lo\ bơih ‘no\h hơ met tôch mơ mat, [ât lăp hơ met ưh gơ\h hloi. Đei lơ hơ io\h ‘nao băt măt ưh bang mưh đe o\h đo\k glăi lơ chơ tơ\ kơ [ang đe\ch, [ât lăp kơnh đe mon ho\k roi ưh gơ\h, kơ plăh âu ‘nao năm khăm păng đo\h măt m^l thoi no\h đ^ klui bơih.

Kiơ\ [ak si Trần Đình Tuấn, Kơ dră che\p kơ\l Hnam pơ gang Măt Tây Nguyên, tơ\ Dak Lak, tơ drong vă băt đe hơ io\h măt ưh bang ‘no\h thoi âu: athei ngôi mă je# ‘mơ\i na gơ\h lăng tivi, đo\k [ai athei rơ r^ hơ nglou ti vă đo\k kiơ\, hơ ‘nher măt mă ưh ‘no\h hơ drêng kơ\l mưh lăng tơ\ hơ tăih… Mưh [ôh đe mon thoi âu, me\ [ă athei năm ba kon hơ ‘lơ\p năm khăm măt hloi: “Tơ dăh me\ [ă kơ chăng ‘no\h [ônh [ôh dôm tơ drong nhen: mă 1 ‘no\h lăng tơ\ hơ tăih ‘no\h đe mon đa hơ ‘nher măt; mă 2 ‘no\h mưh lăng ti-vi đe mon ngôi tôch je#, dăh mă đo\k hla ar ‘no\h ming hla ar je# muh măt, hmă hmă bơ\n che\p hla ar hơ tăih kơ măt dang 35 – 40cm, mă lei đe mon lăng je# hlo\h kơ ‘no\h. Mă 3 ‘no\h tơ dăh mon đ^ năm ho\k bơih ‘no\h lăng chư tơ\ kơ [ang ưh kơ [ôh, kơ na ho\k roi đunh roi ưh gơ\h. Mă 4 dơ\ng ku\m tôch kơ [ônh băt ‘no\h j^ măt đe mon ưh đei to\ ăi băl (nhen măt piơng, tih ie\), ‘no\h ku\m jing 1 tơ drong tơ [ôh găh măt ưh kơ bang hai.”

Hrei ‘nâu đei lơ trong hơ met măt ưh bang, lơ\m no\h, đo\h măt m^l đei bơ ngai yoa lơ hlo\h, [ônh hlo\h, reh hlo\h. Mă lei, kiơ\ đơ\ng măt ưh bang dêh dăh mă da [iơ\, bơ ngai măt ưh bang đoh măt m^l hơ nơ\ng dăh mă đo\h mưh chă lăng tơ\ hơ tăih đe\ch. Tơ dăh đo\h măt m^l tro\ ‘no\h măt ưh kơ bang hiơ\ [iơ\. Tơ dăh ưh roi đunh măt roi ưh bang, mă loi hăm đe hơ io\h tam mă gơ\h đo\k chư, tơ drong khăm hơ met măt ưh bang kăl đei bơ ngai juăt jang ‘mơ\i.

Hăm bơ ngai j^ kơ pal kơ 18 sơ năm gơ\h hơ met kiơ\ trong răih hăm laser. Hrei ‘nâu đe juăt răih thoi âu, tôch ‘lơ\ng. Yoa ưh kơ j^, răih hrơ hrei lăp dang 10 pơ n^t, măt [ônh klăih. Mă lei, bơ ngai răih athei khăm hơ len tôm tơ drong ‘mơ\i mă gơ\h răih.

            {ak si Lê Dương Thuỳ Linh, Kơ dră Lăm khăm, Hnam pơ gang Măt Dak Lak ăn tơ băt: “Hrei ‘nâu đei 3 trong hơ met măt lăng hơ tăih ưh bang. Mă 1 ‘no\h đo\h măt m^l. Athei băt mưh đo\h măt m^l, hrei ‘nâu lơ me\ [ă akhan, đoh măt m^l bơih ưh kơ kăl năm khăm dơ\ng. Kơ lih thoi no\h 1, 2 ‘nu bơ ngai mưh năm khăm dơ\ng ‘no\h [ôh măt ưh bang roi dêh, roi to\k đo#. Trong hơ met mă 2 ‘no\h pơ kle\m kơ mil lơ\m klong măt vă hơ met măt ưh kơ bang. Trong hơ met âu, bơ ngai măt ưh bang athei đo\h măt m^l tơ\ kơ măng mưh tep. Măt m^l gô pơm ăn roi hơ dăh păng tơ\ kơ ‘năr ưh kăl [o\h măt m^l. Trong mă 3 ‘no\h răih, trong ‘nâu lăp răih hăm dôm bơ ngai tôm sơ năm bơih đe\ch.”

          Vă tang găn j^ măt ư\h kơ gan bang ăn hơ io\h ie\ bơ\n kăl kơ băt:

- Vă vei lăng hơ dăh ‘lơ\ng mư\h bơ\ jang, ho\k pơ hrăm. Yua roi lơ hơ dăh roi ‘lơ\ng mư\h đo\k hla ar, io\k kơ sư hoei kơ hơ dăh pơ nhal dăh mă ư\h kơ hiôk.

- Măt kăl kơ đei pơ dơ\h 5 – 10 pơ n^t đơ\ng ro\ng dang 45 pơ n^t bơ\ jang, đo\k hla ar, lăng ti vi… Trong tơ che\ng [ônh [o\ hlo\h ‘no\h j^ tep măt; dăh mă gơ\h năm chă ngôi tơ\ ‘ngoăih.

- Vei măt đo\k/ chư ch^h hơ tăih kơ trang hla ar loi 30cm; hơ tăih dang 50 cm hăm kơ măy vi t^nh, păng tôch ai 5m mư\h lăng ti vi.

- Ư|h kơ [^ch dăh mă tơ oei kư\ kă mư\h đo\k hla ar, yua kơ plăh do\h hơ tăih băl đơ\ng măt păng hla ar je# de#h hnang gô pơm ư\h kơ ‘lơ\ng ăn kơ măt hơ io\h.

- Tep hro#ih, tep hrăp păng tep [lep jơ.

- Bơ\ jang tơ\ ‘ngoăih rim năr, pơ tâp hơ kâu jăn păng sa tơ mam sa ‘lơ\ng ăn kơ măt ( dôm kơ loăi ‘nhot, [um, plei ‘long đei kơ mâu [l^k).

- ‘Ne\ kơ đo\k hla ar hăm chư ie\ dăh mă ư\h kơ gan bang, tơ drong ‘nâu gô pơm ăn kơ măt hơ io\h đei rơ găh.

Kiơ\ kơ [ak si Trần Đình Tuấn, Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang hơ met j^ măt Tây Nguyên, tơ drong ăn kơ hơ io\h lăng ti vi, yua điện thoại, kơ măy vi t^nh… mă ư\h kơ đei hơ dăh, tơ oei ư\h kơ ‘lơ\ng, hơ tăih băl, jơ năr…, măt gô đei [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tang: “Đ^ đăng rim man hinh, mă loi ‘no\h j^ man hinh kơ măy kơ t^nh,điện thoại, ‘no\h đei pơ chrang pơ nhal sư ku\m [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h tơ\ măt. ‘No\h ‘ngoăih kơ tơ drong vei lăng jơ yua, đo\k – ho\k mă [lep, tơ drong hơ dăh, kơ chơ\t ‘lơ\ng… ‘no\h hrei ‘nâu đe hlôi pơm tơ le\ch đei dôm kơ loăi kơ m^l yua ăn kơ dôm bơ ngai măt ư\h kơ gan ‘lơ\ng mư\h athei yua kơ măy vi t^nh lơ, ‘no\h sư gô tơ jră đei dôm tơ drpng pơ chrang ‘no\h.”

Gơ\h hơ nơ\ng pơ tâp 1,2 trong tơ\ hơ la âu vă tơ jur [iơ\ păng tang găn măt ư\h kơ gan bang:

- Tơ oei tơ\ tang do\ hơ ‘nher 2 păh măt dang 3 - 5 giây, pơ yar 3 - 5 giây. Pơ tâp 6 – 8 ‘măng.

- Tơ te\p măt mă hre\nh lơ\m 1 - 2 pơ n^t.

- Yơ\r ti tơ\ găh hơ năp lăng hơ nglâu ti, ăn hơ nglâu ti dar de\h tơ je# măt ding tru\h ding che\h bre\h jing [ar. Pơm hơ lơ\k hơ le 8 ‘măng.

- Yua 5 hơ nglâu ti pe\ng măt, broch jum dăr kơ vang măt lơ\m 1 pơ n^t.

- ‘Iung tưk tơ pang ti găh ‘ma hơ tăih kơ măt 25 - 30cm tơ hlâu 1 pôm hơ nglâi ti păng lăng sư hăm 2 păh măt 3 - 5 giây. Yua ti găh ‘ngeo pe\ng măt găh ‘ngieo lăng hăm măt păh ‘ma 3 - 5 giây đang kơ ‘no\h tơ pl^h tơ\ măt găh ‘ma. Pơ tâp 1 păh 3 ‘măng.  

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\ păng pơre