VOV4.Bahnar - Lơ bngai, huch pơgang hăm lơ kơloăi đak phara băl mă ưh kơ đei kơche\ng kiơ vă tang găn hơyuh [âu đơ\ng pơgang. Đei bngai huch pơgang hăm đak hla chè, dăh mă đak plei ‘long nhen đak kro#i, đak chanh, pho\ noh hăm đak bier mă kơdih po hlôi đei. Mă lei noh ưh kơ x^ trong huch pơgang tro\ [lep.

Rim kơ loăi đak ‘nao tơ roi ăn hơ mơt [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tang tru\h đei yua hơ met j^ đơ\ng pơ gang, yua kơ mư\h yua kơ loăi đak ư\h kơ lăp gô [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h tơ drong tơ mơ\t ‘lơ\ng đơ\ng pơ gang tơ\ trong klak, hơ nhăk tru\h pơ gang đei yua ư\h kơ gan ‘lơ\ng dăh mă ư\h pă đei yua hơ met j^.

Đak kiơ ‘lơ\ng hlo\h yua vă huch pơ gang?

Đak đ^ rơ\ blôk le# ngach dăh mă đak [la\ng rơ go\h ‘no\h j^ kơ loăi đak ‘lơ\ng hlo\h vă huch pơ gang. Huch pơ gang hăm kơ loăi đak âu hăm đak tôm gô tơ gu\m ăn pơ gang găr đơ\ng [ơ\r jur hre\nh tru\h tơ\ hlu\ng, huch jing đak pơ gang, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h hoch ro tơ\ klak ‘no\h j^ an^h dơ\ng pơ gang gô tơ mơ\t lơ\m pham ăn đei yua.  .

Hăm kơ loăi pơ gang găr ‘no\h j^ kơ loăi [ônh kơ luăn, 1,2 ‘nu bơ ngai huch ho\h, ư\h kơ huch atu\m hăm đak ( mă loi ‘no\h j^ bơ ngai kră yua kơ ‘lơ\ng đơ\ng chă hơ yô đoa hơ yô j^ hnăng ư\h kơ pơ\n nhă đak), pơ gang găr hoch ho\h gô klep tơ\ dăng hơ lo\ng pơm ăn j^ rơ ka da\ng hơ lo\ng tôch kơ krê hơ mơt. Yua thoi no\h, huch pơ gang hăm đak lăp măh ‘no\h j^ ka\l hlo\h, [ơ\t lăp đei 1,2 pơ gang athei nhă đak mă lơ ( nhen pơ gang đei kơ chơ\t  sulfamid) vă kơ pơ gang đei hlo\ng, tơ le\ch lơ kiơ\ trong đak hơ yô ư\h kơ pơm ăn jing tơ mo pơ răm plei le\n.

Gơ\h yua đak tăh lơ\m get chai mă lei athei đak [la\ng hlăng mă ‘ne\ kơ yua đak đei rim kơ chơ\t khoáng (oei krao ‘no\h j^ đak glung) vă huch pơ gang, yua kơ chơ\t khoáng nhen: canxi, natri... gô pơm ăn ư\h kơ lăp băl pơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h pơ gang.

Dôm kơ loăi đak hơ yơ ư\h kơ gơ\h yua vă huch pơ gang?

Mơ\ng kơ pơ gang, đei kơ loăi đak ư\h kơ lăp hăm pơ gang yua kơ mư\h huch hăm pơ gang gô hiong tơ drong yua đơ\ng pơ gang dăh mă pơm pơ răm hăm akâu jăn, mă hơ dăh ‘no\h nhen tơ\ hơ la âu:

Đak to\h: lơ\m đak to\h đei kơ chơ\t canxi gơ\h hơ doi hăm 1,2 pơ gang kháng sinh (nhen tetracyclin) pơ jing ư\h kơ hach, pơm ăn kơ pơ gang kháng sinh ư\h kơ tơ mơ\t đei lơ\m pham vă ăn đei yua. Mă lei oei đei kơ loăi pơ gang gơ\h huch atu\m hăm đak to\h. Nhen yua pơ gang pơm ăn kơ mơ\k hlu\ng (aspirin), dăh mă [ônh kơ hăk tơ gok ( pơ gang tang găn đei kon athei huch rim năr [ônh kơ pơm ăn [ [lu hăk tơ\ 1,2 ‘nu dro\ kăn), dăh mă kăl kơ chơ\t bek vă kơ pơ gang [ônh hrơm (vitamin A, vitamin D) ‘no\h kăl kơ huch atu\m hăm đak to\h. Thoi no\h, vă rơ\ih io\k [lep tơ mam huch, huch hăm pơ gang kơ na athei ap^nh [ak si dăh mă bơ ngai jang pơ gang vă kơ đei pơ tho tơ roi tơ băt.

Che\h phe, hla che, đak nhă đei ga: lơ\m rim kơ loăi đak âu, mă loi ‘no\h đak ‘ngam, đak pơm ăn kơ bơ\n pran adoi đei kơ chơ\t caffein (‘no\h j^ kơ chơ\t hơ to\k tơ gu\m prăih hiôk) gô hơ doi hăm pơ gang bek đei kơ chơ\t sắt, pơ jing hơ doi băl ư\h kơ gơ\h hrơm. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, caffein oei pơm tơ jur tơ drong đei yua rim pơ gang đei yua vă kơ ‘ngok hiôk pơm ăn tep tơ dăh huch hơ doi 1 ‘măng.

Đak ro\l plei ‘long: lơ kơ loăi đak ro\l plei ‘long dang ei hlôi đei tơ băt hơ dăh ‘no\h j^ pơm ăn ư\h kơ ‘lơ\ng mư\h huch atu\m hăm pơ gang. Đak kam, đak táo yua huch pơ gang gô pơm tơ jur tơ drong tơ mơ\t 1,2 pơ gang, yua kơ pơm kơ chơ\t sinh học tơ\ klak io\k pơm tơ drong jang pơ tru\h pơ gang lơ\m pham ư\h kơ gơ\h jur to\k. Kơ tang hlo\h ‘no\h j^ đak kro#i pu\ng (grape-fruit, ‘no\h j^ kơ loăi kro#i pu\ng lơ tơ\ phương Tây, mă lei pơ ‘lơ\ng ku\m athei tơ re\k tru\h pơ đ^ hloi kro#i pu\ng pơ tăm tơ\ te\h đak bơ\n). Mư\h huch atu\m hăm 1,2 pơ gang ( nhen pơ gang statin hơ met ư\h kơ ‘lơ\ng lipid pham, pơ gang atenolol hơ met j^ to\k huyết áp...) đak kro#i pu\ng hơ ie gô pơm hơ to\k tơ drong kơ tang đơ\ng pơ gang, yua pơm pơ găn [u\ih tơ pl^h pơ gang tơ\ klơm, pơm hơ to\k tơ drong kơ tang đơ\ng pơ gang de#h hnang tơ\ lơ\m pham.

Đak plei ‘long, đak khoáng dăh mă đak ‘ngam đei ga: Rim kơ loăi đak âu gô pơm hư pơ gang dăh mă pơm ăn kơ pơ gang đei hrơm hre\nh de#h hnang. Sư ku\m gô pơm hơ to\k tơ drong đei yua dăh mă pơm pơ nhu\l pơ gang.

{ier, tơ drô: ‘nâu j^ kơ loăi tơ mam huch ư\h kơ huch atu\m hăm pơ gang. Tơ drô pơm hơ to\k tơ drong kơ tang pơ răm klơm đơ\ng paracetamol, hơ to\k tơ drong pơm răm hlu\ng đơ\ng aspirin, hơ to\k pơm ư\h kơ hơ dơ\r đơ\ng pơ gang vă kơ ‘ngok hiôk pơm ăn tep. Hơ dro# hăm pơ gang kháng sinh nhen: metronidazol, cephalosporin... mư\h huch atu\m hăm tơ drô [ier gô pơm pơ nhu\l păng lơ tơ drong j^ krê hơ mơt nhen: le\ch pham hlu\ng, ư\h kơ dơ\r, gơ\, j^ klơm, tơ jur trong pham ư\h kơ tom băt…

Lơ\m khei ‘năr yua dôm kơ loăi pơ gang hơ yơ, ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h j^ e\nh hloi, ư\h kơ gơ\h huch tơ drô, [ier. (Thuem tơblơ\ nơ\r Bahnar)