VOV4.Bahnar - Kiơ̆ hơ dra hơ drol đơ̆ng rim bơ ngai joăt jang tang găn jĭ tơ poh kơ dêh char Dak Lak, tơ dra hơ drol sơ năm 2021 jing sơ năm đei ƀôh đơ̆ng jĭ pơ lŏ lĕch đe, kơ sô̆ bơ ngai jĭ rŏ lăng gô tŏk lơ, mă loi ‘noh jĭ khei ‘năr tŏk bŏk ‘mi lơ, hngôm nhen hrei ‘nâu. Yua thoi noh, hơ dai hăm tang găn jĭ COVID-19, kon pơ lei kăl mă kơ chăng tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe, chă pơ lôch bơ̆n klanh, pơm rơ goh cham char păng tang găn mur (hơ ngĕnh) kăp.

Kiơ̆ tơ roi tơ băt đơ̆ng Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak, 9 khei blŭng sơ năm 2021, lơ̆m dêh char Dak Lak đei 619 ‘nu jĭ pơ lŏ lĕch đe chih iŏk tơ̆ 15/15 apŭng, thị xăh, pơ lei tơm, tơ jur 58,6% pơ têng hăm khei ‘nâu sơ năm 2020, lơ̆m noh kơ sô̆ bơ ngai jĭ akŏm lơ hloh tơ̆ dôm tơ ring nhen: Buôn Đôn, Ea Súp, Krông Păc păng pơ lei tơm Buôn Ma Thuột.

Mă đơ̆ng kơ sô̆ bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe lơ̆m 9 khei blŭng sơ năm jur hloh 1 puăt pơ têng hăm khei ‘nâu kơ sơ năm 2020, rim kơ sô̆ dăr hơ len véc tơ tơ̆ kơ sô̆ hmă, mă lei, hơ mơt đei ƀôh jĭ pơ lŏ lĕch đe ling lang đei ƀôh tơ dăh kon pơ lei pơm pơ hơi, ưh kơ ‘lơ lŏ, ưh kơ hơ tŏk đon kơ chăng tang găn jĭ. Ƀak si Lê Phúc – Phŏ Kơ dră Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak, tơ băt:

“Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak kŭm hlôi athei rim anih jang 1,2 tơ ring đei hơ mơt jĭ pơ lŏ lĕch đe lơ̆m dôm anih đei jĭ so ‘noh nhôn hlôi tơ lĕch jang asong pơ gang hoă chơ̆t păng athei rim anih jang pơ gơ̆r tơ lĕch jang pruih pơ gang hoă chơ̆t kơ chăng tơ̆ 1,2 tơ ring hơ mơt. ‘Noh dang ei 1,2 anih jang hlôi jang đang, nhen: Cư M’Gar, Buôn Đôn păng dôm tơ ring đei pơ lŏ lĕch đe kơ sơ năm hơ drol kŭm hlôi pơ gơ̆r prŭih kơ chăng. ‘Ngoăih kơ ‘noh, nhôn kŭm athei rim anih jang pơ trŭt tơ lĕch jang, hơ met pơ ‘lơ̆ng hloi, tơ tom dôm anih đei jĭ iĕ”.

Khei ‘năr âu, ‘mi tŏ hơ dai băl, ‘năr tŏ, hngôm tôch kơ ƀônh đei ƀôh mur tơ poh jĭ pơ lŏ lĕch đe. Nhen, 2,3 giĕng tơ jê̆ âu hloh, dêh char Dak Lak hlôi đei dôm tơ ring đei ƀôh anih jĭ pơ lŏ lĕch đe, nhen: Ea Súp, CưM’Gar păng Ea H’Leo.

Kŭm kiơ̆ kơ ƀak si Lê Phúc, lơ̆m dôm sơ năm tơ jê̆ âu, kiơ̆ đơ̆ng hơ len lăng khei ‘năr jĭ pơ lŏ lĕch đe đa hơ lơ̆k hơ le đơ̆ng 3 truh 5 sơ năm. Băt hơ dăh đei tơ drong ‘nâu kơ na iŏk đơ̆ng blŭng sơ năm 2021, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn hlôi athei Hnam pơ gang rim apŭng, thị xăh, pơ lei tơm kơ chăng pơ jing trong jang tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe. Hơ dai hăm ‘noh, ăn kang ƀô̆ kiơ̆ hơ len dôm tơ ring đei hơ mơt lơ; rim hnam pơ gang xăh pruih pơ gang hoă chơ̆t pơ lôch mur, pơ tho kon pơ lei pơm rơ goh, kơ sŭp tơ mam ƀônh kơ đei đak tơ̆ng vă mur hoei kơ chek lar, đơ̆ng noh tang găn đei jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ poh lanh. Ƀak si Lê Phúc – Phŏ Kơ dră Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak, tơ băt dơ̆ng:

“Nhôn tơ dra hơ drol sơ năm ‘nâu ‘noh sơ năm jĭ pơ lŏ lĕch đe gô tŏk lơ, dôm tơ drong hơ mơt ‘noh thoi noh. Mă kăl ‘noh khei ‘năr âu tŏk bŏk jing dôm khei pơ yan ‘mi kơ na kon pơ lei kăl kơ chăng tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe hơ dai hăm tang găn jĭ COVID-19 ‘noh kăl hloh. Păng dang ei, tơ̆ rim apŭng nhôn kŭm hlôi đei dôm trong pơ tho găh joăt jang. Tơ tă kơ rim apŭng ‘ngoăih kơ tơ drong jang hơ dai tang găn jĭ  COVID-19 ‘noh kŭm pơ gơ̆r dăr hơ len pơ rang jĭ, dăr hơ len vec tơ đơ̆ng anih jĭ so vă chă ƀôh hrôih, chĕng gơ var tơ ring păng pơ gơ̆r tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe. Ưh kơ lê̆ jĭ pơ lŏ lĕch đe lanh să”.

Kiơ̆ kơ rim bơ ngai joăt jang pơ gang, pơ lŏ lĕch đe ‘noh jĭ tơ poh dei dei yua đơ̆ng yŏng jĭ Dengue pơm ăn. Jĭ yua đơ̆ng mur brĕnh kăp đơ̆ng bơ ngai jĭ tơ̆ bơ ngai ưh kơ đei jĭ kiơ̆ hơ nih kăp đơ̆ng mur. Dang ei tam mă đei pơ gang hơ met klăih păng tam mă đei vắc xin tang găn jĭ. Yua thoi noh trong tang găn jĭ ‘lơ̆ng hloh ‘noh pơ lôch mur, klanh păng tang găn mur kăp. Kiơ̆ kơ ‘noh, kon pơ lei kăl kơ hŭt lê̆ hơ nih chek ler đơ̆ng mur, pơ lôch klanh hăm trong: đơ̆p hlom đĭ đăng dôm tơ mam mong đak vă kơ mur hoei kơ lơ̆t cheh kơ tăp; tăh ka lơ̆m dôm tơ mam mong đak tih ( hơ nih mong đak, đak kuey, klĭnh, bô̆i...) vă pơ lôch klanh; tơ plih ôp dôm tơ mam mong đak păh lăp păng iĕ rim giĕng; pơ dŭ akŏm, hŭt dôm tơ mam ưh pă yua lơ̆m hnam păng jum dăr hnam nhen get chai, kơ cheh kơ chai, kơ cheh klĭnh pơ chăh, kơ đoh ƀơ, kơ đoh gao, lôp gre so, ...., hơ met rơ goh cham char, kơ sŭp dôm tơ mam mong đak  mưh ưh kơ yua truh; tăh ƀoh dăh mă đak dâu lơ̆m pơ nhan đak ming hơ tuh pơ nhan, tơ plih đak pơ rŏ pơ kao; tang găn mur kăp hăm trong, hrŭk hơ băn ao tai, tep kơ mŭng jô̆ hloi tơ̆ kơ ‘năr; yua kơ ƀĭnh prŭih mur, nhang mur, kem tơ puh mur, vơt điên pơ lôch mur; ăn bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe ƀĭch lơ̆m kơ mŭng, veh ver kơ mur kăp vă veh ver tơ poh lanh jĭ ăn bơ ngai nai; hơ drin jang hơ dai hăm khŭl kơ dră păng anih jang pơ gang lơ̆m dôm ‘măng pruih pơ gang hoă chơ̆t tang găn jĭ.

Dang ei, tơ drong hơ met jĭ pơ lŏ lĕch đe găh lơ ‘noh lăp hơ len lăng păng vei lăng kŭm nhen tơ gŭm dôm tơ drong kăl ăn akâu jăn. Mưh đei jĭ pơ lŏ lĕch đe, lơ̆m kơ plăh đei ƀôh, jĭ gô tơ plih đơ̆ng păh lăp jing ăl tôch kơ hrĕnh, yua thoi noh, bơ ngai jĭ mưh đei yuh dêh ưh kơ ê 39-40 độ C, pơ dui đunh đơ̆ng 2 năr tơ̆ kơ pal, yuh ưh kơ đei dă ƀiơ̆, đei ƀôh ƀre ƀrônh tơ̆ hơ kar... kăl kơ ba bơ ngai jĭ năm hloi tơ̆ hnam pơ gang vă đei đe ƀak si khăm, hơ len lăng păng hơ met dôm tơ drong jĭ nai vă hoei đei ƀôh jĭ ăl ăn bơ ngai jĭ. Mă loi ‘noh jĭ, ưh kơ gơh chă hơ len lăng păng ƀet pơ gang si rôm kơ dih tơ̆ hnam, pơm hơ mơt tơ dăh kơ đei hơ met ƀlep, mă loi ‘noh jĭ hăm dôm bơ ngai đei ƀôh jĭ ăl.

Vă băt hơ dăh ƀiơ̆ tơ drong arih đơ̆ng hơ ngĕnh brônh pơm tơ pŏh jĭ pơ lŏ lĕch đe păng trong tang găn jĭ, nhôn pơ ma nuh dơ̆ng hăm ƀak si Lê Phúc – Phŏ Kơ dră Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak.

-Ƀak si ăi, đei băt sơ năm 2021 jĭ sơ năm đei hơ lơ̆k dơ̆ng đơ̆ng jĭ pơ lŏ lĕch đe. Lei, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak tơ lĕch tơ drong jang kiơ vă tang găn jĭ ‘nâu?

- Ƀak si Lê Phúc: Vă kơ chăng tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe, mă 1 Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char glôi đei hla ar pơ tho, tơ tă ăn rim anih jang hơ met trong tang găn jĭ pơ lo lĕch đe. Mă 2 hrei ‘nâu 1,2 tơ ring nhen Buôn Đôn, Cư M’gar, Buôn Ma Thuột păng dôm tơ ring krê đei jĭ pơ lŏ lĕch đe hlôi pơ gơ̆r pruih pơ gang kơ chăng tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe. Hrei ‘nâu, trong pruih pơ gang tang găn jĭ hlôi đei pơ gơ̆r tơ̆ Cư M’gar păng Buôn Đôn, Ea Súp. Plt Buôn Ma Thuột ‘nŏh oei pơ jing trong vă pruih tơ̆ 1,2 phương krê hơ mơt. Nhôn akhan, ‘nâu jĭ 1 trong jang tôch gĭt kăl, mă 1 vă pơ lôch hơ ngĕnh tih, găn ƀiơ̆ jĭ tơ pŏh. Mă 2 hơ tŏk tơ drong vei rơ gŏh cham char vă pơ lôch klanh, găn ƀiơ̆ hơ ngĕnh chek lar, kơ plăh dŏh kơnh tơ drong jĭ pơ lŏ lĕch đe kŭm đei găn ‘lơ̆ng ƀiơ̆.

Găh tơ drong dăr lăng, ‘nâu jĭ tơ drong jang hơ nơ̆ng kiơ̆ khei đơ̆ng Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak. Nhôn pơ jing khul dăr lăng rim kơ sô̆ chih jô̆ găh klanh đơ̆ng dôm anih jang, lơ̆m nŏh akŏm tơ̆ dôm tơ ring kăl, krê đei jĭ pơ lŏ lĕch đe hlŏh. Mă 2 adrol dôm 'măng pruih pơ gang, nhôn athei dôm anih jang tơ lĕch trong vei rơ gŏh cham char, pơ lôch klanh păng mưh jang 'lơ̆ng dôm tơ drong 'nâu, hơ ngĕnh ưh gan ayăl, đang kơ 'nŏh pruih pơ gang dơ̆ng. Mưh tam mă pơ gơ̆r hơ met rơ gŏh cham char, tam mă pơ gơ̆r bơ̆ jang pơ lôch klanh 'nŏh tam mă gơ̆h pơ gơ̆r pruih pơ gang.

- Ƀak si ăi, jĭ pơ lŏ lĕch đe đa đei dêh hlŏh khei yơ lơ̆m sơ năm păng jĭ tơ pŏh thoi yơ? 

- Ƀak si Lê Phúc: Bơ̆n băt jĭ pơ lŏ lĕch đe đei ƀơm truh hơ ngĕnh brônh. Mă loi lơ̆m dôm khei ‘mi, ‘mi lơ đak lŏk tơ̆ng mă bơ̆n ưh đei klơ̆p hơ met tơ mam mong đak klĕp ‘lơ̆ng ‘nŏh hơ ngĕnh mât chĕh kơ tăp păng cheh jing klanh. Đơ̆ng klanh sư tơ plih jing hơ ngĕnh chă kăp đe. Păng mưh đei hơ ngĕnh Aedes aegypti, tơ dăh đei bơ ngai jĭ pơ lŏ lĕch đe ‘nŏh hơ ngĕnh kăp bơ ngai jĭ, mưh kăp bơ ngai nai dơ̆ng ‘nŏh sư pơm tơ pŏh jĭ hloi. Kơ plăh âu jĭ pơ lŏ lĕch đe tơ pŏh tôch hrĕnh. Kơ na dôm khei pơ yan ‘mi ‘nŏh jĭ khei đei jĭ dêh hlŏh. Tơ̆ hơ năp kơnh, dôm anih jang tơ̆ tơ ring athei hơ tŏk trong jang vă tang găn jĭ ‘lơ̆ng hlŏh, pơ lôch hŭt klanh vă tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r tơ tă kiơ vă kon pơ lei jang ‘lơ̆ng tơ drong tang găn jĭ pơ lŏ lĕch đe ưh?

- Ƀak si Lê Phúc: Jĭ pơ lŏ lĕch đe yoa virus, đơ̆ng hơ ngĕnh Aedes aegypti kăp đơ̆ng bơ ngai jĭ pơm tơ pŏh ăn bơ ngai ưh đei jĭ. Nhôn akhan trong ‘lơ̆ng hlŏh vă tang găn jĭ ‘nŏh bơ̆n athei vei lăng kơ dih kâu bơ̆n. Mă 1 tep athei chô̆ kơ mŭng, jô̆ hloi til pơ gê dăh mă drâm kơ sơ̆, jĭ jơ năr hơ ngĕnh pơm tơ pŏh jĭ pơ lŏ lĕch đe chă xa dêh hlŏh, hrŭk hơ băn ao tai, gơ̆h iŏk yoa dôm trong tang găn hơ ngĕnh nhen pik kem tơ pŭh hơ ngĕnh, sŏh nhang tơ pŭh hơ ngĕnh vă tang găn jĭ ăn kơ dih păng unh hnam. Mă lei tơ drong kăl hlŏh jĭ pơ lôch klanh, phă hŭt dôm anih hơ ngĕnh oei, chĕh kơ tăp, jing klanh. Tơ dăh hơ ngĕnh pơm tơ lĕch jĭ pơ lŏ lĕch đe lơ lơ̆m tơ pôl ‘nŏh jĭ gô tơ pŏh tôch hrĕnh, ‘nŏh jĭ tơ drong mă 2. Tơ drong mă 3 nhôn akhan, vă tang găn ‘lơ̆ng tơ drong jĭ ‘nâu ‘ngoăih kơ tơ drong tang găn, mưh ƀôh nhen đei jĭ pơ lŏ lĕch đe ‘nŏh rim bơ ngai athei kơ chăng, năm tơ̆ ƀok thây pơ gang vă iŏk đei nơ̆r roi tơ ƀôh păng khăm hơ len, hơ met jĭ, lê̆ kơ păn tơ̆ hnam kơnh jĭ roi dêh, hơ mơt gơ̆ hơ kâu, tôch kơ ƀônh lôch răm.

-Lei a, bơ nê kơ ih ƀak si!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆