VOV4.Bahnar - Hăm nơ̆r tơ băt “Plang song pham dŏng bơ ngai, 1 tơ drong jang tôch ‘lơ̆ng; asong 1 kơ tŏh pham, 1 tơ drong arih oei dơ̆ng hăm bơ̆n”, Năr plang song pham rim sơ năm đei pơ gơ̆r vă tơ gop ăn anih mong pham – jing gơng tơ ƀưh tơ gŭm ăn lơ bơ ngai đei arih dơ̆ng. Đơ̆ng blŭng khei 6 truh dang ei, tơ̆ tơ ring Tây Nguyên pơ gơ̆r Năr plang song pham - “Kơ tŏh pham Tây Nguyên” (găh tơ drong jang “Kơ tŏh pham ƀrê” ‘măng mă VIII). Tơ̆ Dak Lak, ‘măng mă âu gô iŏk đei dang 2.900 tơ pu pham. Hơ drô̆ tơ̆ Buôn Ma Thuột, ƀât blŭng khei 6 âu ki đei vă jê̆ 1.000 ‘nu bơ ngai ‘nŏh jĭ kăn ƀô̆, công nhân, bơ ngai jang vang plang song hlŏh 900 tơ pu pham. Tơ drong ‘nŏh ăn ƀôh, tơ drong plang song pham dŏng bơ ngai tŏk bŏk păr ang hăm đon tơ năp păng jơ hngâm băt ‘mêm băl đơ̆ng tơ pôl.

Pham jĭ kơ chơ̆t đak, ro jur tŏk lơ̆m hơ kâu jăn kiơ̆ trong huan, đei kơ loăi pham đei tơ dropng jang pha ra băl: hồng cầu đei tơ drong jang tơm ‘nŏh chuĕn oxy; bạch cầu vei lăng hơ kâu jăn; tiểu cầu vang pơm ăn pham krăl; huyết tương đei lơ tơ drong pha ra băl: tơ jră jĭ, dôm tơ drong pơm ăn pham krăl, kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng... Pham vei kơ jăp tơ drong arih păng tôch kăl ăn tơ drong hơ met jĭ. Kiơ̆ ƀak si, mă tơ pă, đei lơ bơ ngai kăl đei chuyên pham, ‘nŏh jĭ dôm bơ ngai hiong pham, yoa pham luh đơ̆ng pơ̆k gre, rơ ka đơ̆ng choh jang âu to, pham luh lơ̆m klak…; dôm bơ ngai jĭ găh pham nhen ung thư pham, jĭ pơ ngăl kơ ting, pham ưh jăh krăl, pham lech pơm tơ jur tiểu cầu… ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, dôm bơ ngai jĭ athei răih, kăt bơ̆n hlŭng, tơ gep bơ̆n klơm, plei lĕn kăl đei chuyên pham lơ ‘năi.

Pham rơ gŏh ‘lơ̆ng vă dŏng bơ ngai đa iŏk đơ̆ng dôm bơ ngai pran vang plang song. Kiơ̆ kơ sô̆ chih jô̆ đơ̆ng Hnam pơ gang pham-chuyên pham dêh char Dak Lak, jô̆ păh lăp 1 sơ năm anih iŏk đei dang hlŏh 25.000 tơ pu pham đơ̆ng đe plang song. Pham đe plang song đei ‘măn răk trŏ tơ drong hơ găt păng đei set hơ len rim tơ drong jĭ vă găn tơ drong jĭ tơ pŏh kiơ̆ đơ̆ng chuyên pham, nhen: HIV, jĭ klơm B, klơm C, jĭ trơ, pơ lŏ sôt ret... Tơ pu pham ‘lơ̆ng đei klăih song ming kiơ̆ grŭp pham O, A, B dăh mă AB, klăh hơ met bơ̆n huyết tương, hồng cầu, bạch cầu păng tiểu cầu păng đei ‘măn răk tơ̆ anih lăp ‘lơ̆ng, vă gơ̆h đei pham rơ gŏh ‘lơ̆ng ăn dôm hnam pơ gang, dôm tơ pu pham yơ ưh ‘lơ̆ng ‘nŏh hŭt lê̆ kiơ̆ tơ drong hơ găt.

Kơ sô̆ chih jô̆ đơ̆ng Hnam pơ gang Pham – Chuyêm pham Trung ương, 1 sơ năm tĕh đak bơ̆n đei dang 1.700.000 tơ pu pham vă hơ met jĭ, mă lei dang ei ‘nao pơm lăp dang 30% tơ drong ‘mĕh vă pham vă hơ met jĭ. Yoa thoi nŏh, kăl đei lơ bơ ngai vang plang song pham dơ̆ng, ‘nâu jĭ tơ drong jang đei jơ hngâm đon ‘lơ̆ng ưh lăp vă tơ gŭm bơ ngai đĕch mă oei hơ nhăk ba lơ tơ drong đei yoa ăn bơ ngai plang song pham dơ̆ng.

Ƀak si Vũ Thị Ngà – Kơ dră Anih tơ lĕch trong jang, Hnam pơ gang pham – chuyên pham dêh char Dak Lak ăn tơ băt: “Nhen bơ̆n băt, pham tôch kăp gĭt. Kơ na truh dang ei, lơ̆m apŭng plenh tĕh kŭm nhen tĕh đak bơ̆n tam mă đei kơ loăi pơ gang yơ gơ̆h tơ plih ăn kơ pham. Yoa thoi nŏh, lăp hơ drô̆ pham đei jôr iŏk đơ̆ng bơ ngai plang song đĕch. Đei yoa đơ̆ng tơ drong plang song pham, hăm bơ ngai plang đei ƀak si khăm hơ len tôm tơ drong păng roi tơ ƀôh găh jơ hngâm pran, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh đei set hơ len dôm tơ drong jĭ tơ pŏh kiơ̆ trong chuyên pham nhen: jĭ klơm B, klơm C, jĭ trơ, HIV, pơ lŏ sôt ret… Đei tơ gŭm set hơ len tơ dăh bơ ngai plang song pham đei jâu đei tơ drong jĭ găh pham, jĭ ƀơm truh tơ̆ chuyên pham. Oei hăm bơ ngai đei iŏk pham, gô iŏk đei pham rơ gŏh ‘lơ̆ng vă hơ met dôm tơ drong jĭ yoa đơ̆ng ưh kơ măh pham”.

Bơ ngai vang plang song pham hơ pơi ‘mĕh hăm dôm tơ drong jang iĕ đơ̆ng kơ dih gô tơ gŭm ‘lơ̆ng ăn bơ ngai jĭ jăn. Kiơ̆ đơ̆ng âu tơ ƀôh jơ hngâm đon tơ năp hăm tơ pôl, vang pơ ‘nhŏ ăn tơ drong jang tŏk roi đunh roi ‘lơ̆ng đơ̆ng tơ pôl. Jĭ bơ ngai jang lơ̆m grŭp plang song pham, đei truh 20 plang song pham hơ nơ̆ng, đei Anih vei lăng tơ drong jang xa, linh jĭ rơ ka păng tơ pôl dêh char Dak Lak hơ păh ăn ƀăng khen yoa hlôi jang đei jơ nei ‘lơ̆ng lơ̆m tơ drong plang song pham.

‘Nhŏng Nguyễn Văn Thịnh, kăn ƀô̆ tơ̆ Khoa tang găn jĭ tơ pŏh, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak ăn tơ băt: “Plang song pham jĭ 1 tơ drong jang tôch ‘lơ̆ng păng tôch kăp gĭt, yoa thoi nŏh, kơ dih kâu inh adrin jang kiơ̆, atŭm hăm ‘nŏh krao hơ vơn bôl boăl, tơm bôl boăl vang plang song pham hai. Inh hơ pơi ‘mĕh mưh đei jơ hngâm pran ‘lơ̆ng vă hơ nơ̆ng vang plang song pham kiơ̆ jơ hngâm đon “asong 1 kơ tŏh pham, lơ tơ drong arih oei dơ̆ng hăm bơ̆n”, kơ dih kâu inh vă adrin plang song pham lơ ‘măng dơ̆ng tơ dăh hơ kâu jăn oei pran jăng, klep truh dang yơ ưh kơ jăng pă gơ̆h plang song pham bơih ‘nŏh pơ dơ̆h.”

Oei ƀok Nguyễn Tuấn Anh – kăn ƀô̆ tơ̆ Khoa Sôt ret – Pơ rang jĭ jăn, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak ‘nŏh ăn tơ băt: “Sơng iŏk nơ̆r krao hơ vơn đơ̆ng Công đoàn anih jang pơ gang păng Khul kơ dră chĕp kơ̆l Công đoàn tơ̆ Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn, inh ƀôh tơ drong plang song pham dŏng bơ ngai ‘nŏh jĭ 1 tơ drong jang tôch ‘lơ̆ng kơ na kơ chăng năm chih măt mưh đei pơ gơ̆r tơ drong plang song pham. Hlŏh 4 ‘măng plang song pham, inh hơ mĕng kơ dih kâu vang tơ gop đei 1 păh kiơ ‘nŏh ăn tơ pôl vă tơ tom dŏng ăn bơ ngai jĭ oei gô chang pham vă hơ met tơ drong jĭ jăn.”

Oei mŏ Cao Thị Hạnh –Kăn ƀô̆ tơ̆ Lăm jang jên hu - Kế toán, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak) tơ roi: “Truh hơ dai hăm Năr plang song pham, kơ dih inh jang lơ̆m anih jang pơ gang, inh băt tơ drong gĭt kăl đơ̆ng plang song pham dŏng bơ ngai kơ na inh vang chih măt hloi. ‘Nâu jĭ ‘măng mă 4 inh vang plang song pham, inh ƀôh tôch hơ iă yoa kơ dih kâu vang tơ gŏp jơ hngâm ăn tơ drong vei lăng jơ hngâm pran tơ pôl. Ƀlep ƀât ‘măng mă âu, inh hơ pơi ‘mĕh đe bôl boăl mơ lôh đei jơ hngâm pran ‘lơ̆ng vang năm plang song pham, vang tơ gop tưk tơ iung jơ hngâm đon ‘lơ̆ng, băt ‘mêm băl, tơ gŭm băl”.

Kiơ̆ dôm bơ ngai juăt jang găh pham, pham jĭ kơ loăi pơ gang hơ met jĭ tôch kăp gĭt, lăp chă iŏk đơ̆ng dôm bơ ngai prang jăng đĕch, iŏk đơ̆ng jơ hngâm đon ‘lơ̆ng, đon tơ năp đơ̆ng rim bơ ngai lơ̆m tơ pôl. Plang song pham ưh đei ƀơm kơ nê̆ truh jơ hngâm pran, mă sư oei đei yoa ‘lơ̆ng hăm hơ kâu jăn bơ ngai plang song pham dơ̆ng. Plang song pham lơ ‘măng gơ̆h tơ gŭm pơm tơ jur ƀiơ̆ kơ chơ̆t sắt đom lơ̆m hơ kâu, găn ƀiơ̆ dôm tơ drong jĭ găh plei nuih păng jing trong vă rim bơ ngai chă hơ len năng, vei lăng jơ hngâm pran kơ dih. Dôm bơ ngai pran jăng rim ‘măng plang song pham ưh đei hlŏh 9 ml/kg kiơ̆ kŏng kĭ sư ‘nŏh huei ƀơm kơ nê̆ truh tơ̆ jơ hngâm pran, bơ ngai 45kg gơ̆h plang song hlŏh 350 ml pham 1 ‘măng. Đơ̆ng rŏng kơ plang song pham dang 3-4 giĕng, dôm tơ drong lơ̆m pham sư iung vă nhen thoi đêl dơ̆ng. Bơ ngai plang song pham gơ̆h plang song pham tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh 3 khei đơ̆ng rŏng dơ̆ng.

Plang song pham ưh đei hiong lơ jơ năr păng jơ hngâm pran mă lei tôch kăl ăn tơ pôl. 1 tơ drong mă dôm bơ ngai tam mă biơh plang song pham ưh kơ băt ‘nŏh, mưh plang song pham, kơ sô̆ pham bơ ngai đei plang gô đei ming lê̆ tơ̆ anih mong răk pham. Đơ̆ng rŏng âu, tơ dăh đei tơ drong kiơ kăl ƀơm truh tơ̆ pham, ‘nŏh gô đei iŏk chuyên ưh kư hiong jên kiơ hăm pham đơ̆ng sư plang song hơ drol ‘nŏh. Mưh plang song pham, đĭ đăng tơ mam vă iŏk pham, nhen bơ̆n: tơ pu mong pham, jrŭm, kơ păih, găng ti đei rơ̆ pơ lôch đĭ pơ rang jĭ păng lăp iŏk yoa 1 ‘măng đĕch yoa thoi nŏh huei pơm tơ pŏh jĭ ăn bơ ngai plang song pham. Vang plang song pham, bơ ngai plang song pham oei đei khăm păng roi tơ băt găh jơ hngâm pran ưh đei hiong jên, đei set hơ len păng roi tơ băt dôm tơ drong đơ̆ng set hơ len pham, đei ƀơk ăn hla ar vang plang song pham, hơ păh tơ mam păng tơ gŭm tŏ sĕt jên vih vât.

Đe ƀak si tơ tă ăn bơ ngai plang song pham: gơ măng adrol kơ năm plang song pham, lê̆ kơ krŏng măng hnang; sŏng xa lăp ai (xa ‘nhĕm, rơ mă tŏ sĕt), lê̆ et tơ drô̆, ƀier adrol kơ năm plang song pham; hơ met jơ hngâm jăn mă ‘lơ̆ng, huei kơ tơ tăm yă kiơ; chĕp ba tôm hla ar kơ dih kâu mưh năm plang song pham. Đơ̆ng rŏng kơ plang song pham: athei sŏng xa thoi adrol ki; lê̆ gan jang dôm tơ drong tơ brot jơ hngâm, lê̆ pơm ngôi dôm tơ drong hŭt lơ jơ hngâm nhen đă ƀŏng lŏng, pơ tâp thê hinh, lê̆ tŏk kông kơ jung, lê̆ krŏng kơ măng; lê̆ et tơ drô, ƀiĕr; hơ tŏk dôm tơ ma xa ‘lơ̆ng đei yoa ăn pham nhen: ‘nhĕm, klơm, kơ tăp, đak tŏh; huch dơ̆ng pơ gang sắt tơ dăh đei; lê̆ gan et tơ drô, ƀier lơ̆m năr mă blŭng đơ̆ng rŏng kơ plang song pham.

‘Năr 14/6 rim sơ năm ‘nŏh jĭ năr apŭng plenh tĕh pôk pơ ư dôm bơ ngai plang song pham. Dôm bơ ngai plang song song pham truh 40, 50 ‘măng păng hlŏh kơ ‘nŏh dơ̆ng mă lei đe sư oei hŏk pơ hrăm păng bơ̆ jang thoi hmă đĕch. Plang song pham dŏng bơ ngai ‘nŏh jĭ tơ drong jang tôch ‘lơ̆ng hơ iă yoa tơ tom tơ gŭm ăn dôm bơ ngai jĭ jăn, ƀât lăp đei bơ ngai jĭ ăl gơ̆h vei dơ̆ng tơ drong arih. Tơ drong ‘lơ̆ng ‘nŏh kăl đei tơ păr ang tơ̆ jơ̆p jang tơ ring, vang tơ gop tơ gŭm ăn tơ drong arih đei ƀĕnh tơ drong ‘lơ̆ng hơ iă băt ‘mêm băl, tơ ƀôh hơ dăh đon tơ năp đơ̆ng rim bơ ngai hăm tơ pôl. “asong 1 kơ tŏh pham, 1 tơ drong arih oei dơ̆ng hăm bơ̆n”, tơ drong ‘nŏh sư pơm ăn rim bơ ngai păng đĭ đăng tơ pôl jing roi ‘lơ̆ng ƀiơ̆, ‘mêm băl ƀiơ̆.

Plang song pham ưh khan lăp tơ gŭm bơ ngai tŏk bŏk jĭ pơ lŏ, ƀơ̆t lăp ‘noh jĭ ăl tơ gar iŏk dơ̆ng tơ drong arih. Plang song pham hơ nhăk ăn đei yua lơ ư̆h khan lăp hăm bơ ngai iŏk pham mă pơ đĭ hloi bơ ngai plang song. Vă hlôh dơ̆ng găh plang song pham đei ƀơm ‘lơ̆ng kiơ truh jơ hngơ̆m jăn, kŭm nhen pơm liơ vă đei pham sơ đơ̆ng? Ƀak si Vũ Thị Ngà, Kơ dră anih tơ lĕch trong jang, Anih chuên pham dêh char Dak lak tơ̆l dôm nơ̆r apĭnh âu kiơ̆ ‘măng apĭnh tơ̆ hơ la âu.

-          Ƀak si ăi, dôm bơ ngai hơ yơ gơh plang song pham?

Ƀak si Vũ Thị Ngà: “Dôm bơ ngai gơh plang song pham, găh sơ năm đơ̆ng 18 – 60 sơ năm atŭm ăn pơ đĭ drŏ nglo hăm drŏ kăn. Găh tơ drong trăp, hăm drŏ kăn đơ̆ng 42 kĭ tơ̆ kơ pal, drŏ nglo đơ̆ng 45 kĭ tơ̆ kơ pal, ư̆h kơ đei jĭ dôm tơ drong jĭ plei nŭih, huêt ap, trong dui jơ hngơ̆m, hlŭng, trong klak. Ưh kơ đei hơ mơt tơ poh dôm tơ drong jĭ tơ poh kiơ̆ trong ƀet pham nhen:  HIV, krơ, jĭ klơm B, jĭ klơm C” …

- Apĭnh ƀak si tơ roi tơ băt dôm tơ drong đei ƀôh đa tơ ƀơ̆p đơ̆ng rŏng plang song pham lăng?

Ƀak si Vũ Thị Ngà: “Dôm tơ drong đei ƀôh đa tơ ƀơ̆p đơ̆ng rŏng kơ plang song pham kŭm ư̆h kơ gan đei ƀôh, ƀơ̆t iŏk pham dăh mă đơ̆ng rŏng iŏk pham đei ƀôh jĭ kơ̆l, hơ ving măt, ƀơ̆t lăp ƀơ ƀlut. Dôm tơ drong đei ƀôh âu ‘noh lăp tŏ sĕt đĕch đang kơ ‘noh gô hơ lơ̆k hmă dơ̆ng. ‘Ngoăih kơ ‘noh, ƀơ̆t hơ nih hoan iŏk pham gô đei ƀlĭk lơ̆m 1,2 năr”.

- Vă  đei pham sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng, bơ ngai plang song pham kăl kơ tơ rĕk truh tơ drong kiơ hơ drol kơ plang song pham hă ƀak si?  

Ƀak si Vũ Thị Ngà: “Vă đei pham sơ đơ̆ng ‘lơ̆ng ăn pơ đĭ bơ ngai iŏk, bơ ngai plang păng ăn pơ đĭ hloi bơ ngai jang tơ drong jang ƀet pham, bơ ngai plang song pham athei đei trong arih ‘lơ̆ng, hiôk, sŏng sa tôm. Hơ drol kơ năr năm plang song pham, bơ ngai plang song athei tep tôm jơ, ư̆h kơ gơ̆h yua dôm kơ chơ̆t pơm ranh nhen: tơ drô hơ lăk, ƀier, ka phê, hơ̆t. Đơ̆ng rŏng kơ plang song pham, bơ ngai plang song pham athei pơ dơh ngôi, ư̆h kơ jang trăp lơ̆m dang 24 jơ, mă loi ‘noh hăm bơ ngai huơ̆r gre trong hơ tăih athei pơ dơh ngôi lơ̆m dang 3-4 năr.

Găh trong sŏng sa, bơ ngai plang song phan athei sŏng sa tôm kơ chơ̆t, sa tơ mam sa đei lơ vitamin nhen plei ‘long păng lơ protein vă pơ truh dơ̆ng kơ sô̆ săt đei hiong kiơ̆ pham plang song nhen: ‘nhĕm rơ mo, ‘nhĕm iĕr, kơ tăp bip, kơ tăp iĕr, đak toh”...

Lei ah, bơ nê ih ƀak si hơ!

                                                                                    Võ Quỳnh- Đình Thi: Chih

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆