VOV4.Bahnar - Kiơ\ hơ len lăng đơ\ng an^h jang pơ gang de#h char Dak Lak, khei 8, khei 9 rim sơ năm đa jing khei ‘năr j^ de#h hlo\h kơ j^ pơ lo\ le\ch đe lơ\m de#h char. Jing tơ ring hơ nơ\ng đei kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe lơ hlo\h de#h char, khei ‘năr âu, an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột to\k bo\k hơ drin tơ le\ch jang lơ trong jang tang găn pơ rang j^ vă pơm dă [iơ\ tơ drong tơ po\h lang să, ve\h ver tơ drong hrăt hrot de#h hnang tơ\ rim hnam pơ gang.

Jo# đơ\ng blu\ng sơ năm tru\h to\k bo\k khei 8 sơ năm 2018, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột ch^h io\k hlo\h 90 ‘nu bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, tơ jur 58% pơ têng hăm khei ‘nâu sơ năm 2017. Mă lei, kiơ\ ch^h jo# đơ\ng an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, măt bơ ngai j^ pơ tơm to\k hre\nh đơ\ng khei 7 păng tơ dra lăng gô hơ nơ\ng to\k lơ\m khei 8 păng 9. Vă kơ chăng vei lăng pơ rang j^, io\k đơ\ng blu\ng sơ năm, an^h jang pơ gang hlôi jang tơ gu\\m ăn An^h vei lăng kon pơ lei pơ lei tơm tơ le\ch ăn rim hla ar athei rim kơ dră tơ ring, khu\l, gru\p tơ pôl vang tơ gu\m tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe. {ak si Hoàng Văn Phong, kơ dră an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột ăn tơ băt:

Lơ\m kơ plăh vei lăng đơ\ng an^h jang rim khei, tơ drong jang tang găn pơ rang j^ pơ ma atu\m adoi đei kiơ\ hơ len lăng, tơ roi tơ băt tơ tơm, mă loi ‘no\h j^ dôm tơ drong j^ pơm ăn pơ rang nhen j^ pơ lo\ le\ch đe. Păng an^h vei lăng kon pơ lei pơ lei tơm hlôi kơ chăng asong jên, tơ gu\m ăn an^h jang joăt jang lơ\m tơ drong jang dăr lăng pơ rang j^, pơ lôch klanh păng pru\ih pơ gang pơ lôch mur.

Găh tơ drong jang tang găn, [ak si Võ Minh Hùng, kơ dră vei lăng an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ băt: An^h jang hlôi athei đ^ đăng  21/21 hnam pơ gang xăh/phường hơ drin tơ roi tơ băt, krao hơ vơn kon pơ lei jang kiơ\ rim trong jang tang găn pơ rang j^; hơ nơ\ng dăr hơ len, tơ roi tơ băt bơ ngai j^, hơ met pơ ‘lơ\ng an^h pơ rang j^ tơ tom. Đơ\ng blu\ng sơ năm tru\h dang ei, an^h jang pơ gang hlôi pơ gơ\r pru\ih pơ gang kơ chăng jơ\p jang 2 ‘măng, hơ met pơ ‘lơ\ng pơ go\h 5 an^h pơ rang j^, tang găn tơ drong tơ po\h lang să. {ak si Võ Minh Hùng, kơ dră vei lăng an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ băt:

Io\k đơ\ng blu\ng sơ năm, an^h jang pơ gang hlôi pơ jing trong tơ le\ch jang tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe sơ năm 2018. Pơ tôch dăr hơ len, dăr lăng kơ chăng rim an^h pơ rang j^ so kơ sơ năm 2017 păng hlôi tơ le\ch jang tru\h đ^ đăng rim hnam pơ gang xăh phường găh tơ drong jang krao hơ vơn kon pơ lei vang vei rơ go\h cham char pơ lôch klanh mur. Khei ‘năr âu ki, an^h jang pơ gang ku\m hlôi pơ gơ\r pru\ih pơ gang kơ chăng ăn kơ rim xăh phường tơm ‘no\h j^ Hòa Thuận, Tân An păng Ea Tam păng hơ met pơ ‘lơ\ng rim an^h pơ rang ‘nao đei [o#h lơ\m sơ năm 2018.

Khei ‘năr âu, tơ drong jang đơ\ng bơ ngai jang pơ gang tơ gu\m đei hơ to\k loi dơ\ng. Khu\l jang âu hơ nơ\ng năm tơ\ rim u\nh hnam vă tơ roi tơ băt, tơ tă, pơ tho kon pơ lei pơ lôch klanh, pơ lôch mur. Mă lei, 1 lơ\m dôm tơ drong mơ mat tat t^h hlo\h hrei ‘nâu ‘no\h j^ khu\l jang pơ gang tơ gu\m oei to\ se\t. Tơ\ dôm tơ ring kơ drơ\m pơ lei tơm, jo# păh lăp 1 ‘nu bơ ngai jang tơ gu\m pơ gang vei lăng đơ\ng 500-600 u\nh hnam, [ơ\t mă jên tơ gu\m rim khei ăn khu\l jang âu to\ se\t, [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h tơ drong hơ drin tơ năp păng jơ hngơ\m ‘mêm tơ drong jang đơ\ng đe sư. Yă Nguyễn Thị Huân, bơ ngai jang pơ gang tơ gu\m kueng kơ pho# 8, phường Ea Tam, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ roi:

Mư\h mơ\t hnam ^nh pơ ma dơ nu\h, pơm hơ iă hăm u\nh hnam păng đe ku\m tôch kơ rơ hau. Mă lei ding tru\h mư\h ^nh tơ chă đei tơ drong pơ hơi păng ^nh tơ tă ‘no\h đe ư\h kơ iă hloi. Đang kơ ‘no\h đei hnam ‘no\h ^nh năm đe sư ư\h kơ pơ\ih ‘măng. Găh tơ drong năm tơ roi tơ băt ‘no\h năr ‘nâu ^nh năm an^h âu, dơ ning ^nh năm an^h nai dơ\ng, mă năr hơ yơ ku\m năm ‘no\h pơ ma tơ pă gơ\h kơ jang o#h.  

Tơ\ jơ bơ\ jang đơ\ng an^h vei lăng găh jang pơ gang păng an^h vei lăng kon pơ lei pơ lei tơm Buôn Ma Thuột găh tơ drong jang tang găn pơ rang j^, [ok Vũ Văn Hưng, Pho\ kơ dră an^h vei lăng kon pơ lei pơ lei tơm pơ ma hơ dăh vei lăng jơ hngơ\m jăn kon pơ lei 1 lơ\m dôm tơ drong jang đei khu\l kơ dră pơ lei tơm lăng kăl. Pơ lei tơm ling lang vei sơ đơ\ng kon jên ăn tơ drong jang tang găn pơ rang j^. Đ^ đăng dôm tơ drong jang joăt jang mă an^h jang pơ gang jang tơ gu\m adoi đei khu\l kơ dră tơ ring tơ gu\m, io\k kơ pơm liơ tơ drong jang âu tơ pă đei io\k yua păng hơ nhăk ăn đei yua ăn kon pơ lei.  

Gơ nang đơ\ng dôm tơ drong hơ drin lơ\m tơ drong jang tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, tơ drong bơ ngơ\t tru\h đơ\ng khu\l kơ dră rim tơ ring, an^h jang pơ gang hlôi kơ chăng hlo\h lơ\m tơ drong jang tang găn j^, pơ gang, tơ mam păng kơ măy kơ mo\k pơ gang pơ đ^ lơ\m tơ drong jang tang găn hiă păng hơ met tơ\ đ^ đăng rim hnam pơ gang adoi đei vei sơ đơ\ng. Hlo#h vao đơ\ng tơ pôl găh tơ drong j^ âu roi ‘năr roi đei hơ to\k ‘lơ\ng. Vă đ^ đăng kon pơ lei adoi băt trong tang găn. Mă lei, kiơ\ tơ pă yan dăr hơ len đơ\ng an^h jang kơ pal, tơ drong tơ pl^h đơ\ng đon băt kơ chăng bơ\ jang ‘no\h tam mă đei lơ bơ ngai jang đei.  

Lơ\m khei ‘năr tru\h âu kơnh, an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ che\ng hơ drol gô jang tơ gu\m ăn an^h vei lăng kon pơ lei pơ lei tơm tơ gu\m thim jên ăn khu\l jang tơ gu\m pơ gang, mă loi ‘no\h j^ lơ\m dôm khei tơm [ônh kơ đei [o#h j^ pơ lo\ le\ch đe. Yua kơ ‘nâu jing khu\l jang tơ je# kon pơ lei, băt hơ dăh tơ drong joăt oei sa đơ\ng kon pơ lei, hiôk lơ\m tơ drong krao hơ vơn kon pơ lei tơ pl^h trong jang. Hơ dai hăm hơ nơ\ng tu\n pran tơ drong jang vei rơ go\h cham char, hơ vơn tơ drong mơ\t jang đơ\ng rim khu\l, gru\p tơ pôl pơ gơ\r năr drou, năr pơ\h rơ go\h pơ lôch klanh, mur, pơ gơ\r pru\ih pơ gang, hơ to\k loi dơ\ng dăr hơ len tơ\ 1,2 xăh phường tơm… tang găn tôch ai dôm bơ ngai đei j^ plơ\ng.

J^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ 1 tơ drong j^ gơ\h tơ po\h đơ\ng bơ ngai năm tơ\ bơ ngai kiơ\ đơ\ng hơ nge\nh brônh (đei anăn khoa ho\k ‘no\h hơ nge\nh Aedes Aegypti) kăp. J^ gơ\h tơ po\h tôch hre\nh lơ\m tơ pôl păng tôch hơ mơt lôch tơ dăh ưh đei băt hrôih păng hơ met tơ tom. Hrei ‘nâu j^ pơ lo\ le\ch đe oei tam mă đei pơ gang hơ met klăih kơ na tơ drong roi tơ băt trong tang găn j^ âu tôch g^t kăl. Đơ\ng ro\ng âu nhôn pơ ma nuh hăm [ak si Phạm Hồng Lâm, Kơ dră che\p kơ\l Khoa hơ met j^ tơ po\h, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên găh tơ drong ‘nâu:

-{ak si ăi! J^ pơ lo\ le\ch đe đei [ôh lơ liơ vă gơ\h băt sư pha [iơ\ kơ dôm tơ drong j^ pơ lo\ to\ hơ kâu nai?

-{ak si Phạm Hồng  Lâm: J^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h tơ po\h đơ\ng virus yoa hơ nge\nh kăp. Yuh yoa virus ‘no\h đei lơ kơ loăi mă lei tơ\ j^ pơ lo\ le\ch đe đei 1,2 tơ drong tôch rơ đăh thoi âu: Mă m^nh yuh tôch dêh, yuh hơ nơ\ng đơ\ng 2-7 năr. Mưh đei lơ lo\h bơ\n athei tơ che\ng truh tơ\ j^ pơ lo\ le\ch đe hloi, mă loi j^ lơ\m pơ yan ‘mi. Mă 2 ‘no\h tôch kơ j^. Tơ drong j^ âu sư đei tơ\ rim tơ drong j^ pơ lo\ yoa vi rus, pơ rang j^ pơm ‘năi. Mă lei, j^ đơ\ng pơ lo\ le\ch đe sư đa te\h kơ\l, hơ âm hơ ăm [e\nh hơ kâu, j^ khơp păng j^ lơ\m măt. Mă 3 ‘no\h bơ\n ưh gơ\h hiơt ‘no\h j^ le\ch pham [re [rônh. Kiơ\ đơ\ng hơ kâu bơ ngai j^ mă mă le\ch [re [rônh dêh dăh mă ưh, [ât lăp ‘no\h pham muh, mưh dêh hlo\h dơ\ng ‘no\h pham le\ch lơ\m klak, le\ch lơ\m ‘ngok. M^nh tơ drong dơ\ng ‘no\h đa hăk, tơ gok, ưh ‘me\h so\ng xa, j^ [ât to\k bo\k kơ tơ\h, j^ lơ\m klơm, [ât lăp đei bơ ngai chroh hai.

Mă hơ dăh thoi âu mưh đei j^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h [ôh thoi âu yuh, j^, le\ch [re [rônh păng chroh hăk. Lơ\m no\h, yuh to\ păng le\ch [re ‘no\h j^ 2 tơ drong [ônh băt hlo\h. Mưh đei 1 lơ\m 2 tơ drong thoi no\h ‘no\h jăh chơ bơ ngai j^ năm tơ\ hnam pơ gang khăm hơ met hloi.

-Mưh đei j^ pơ lo\ le\ch đe, bơ ngai j^ hăm gơ\h hơ met kơ dih tơ\ hnam ưh? Hơ met j^ ‘nâu thoi yơ?

-{ak si Phạm Hồng Lâm: J^ pơ lo\ le\ch đe đei 3 gru\p. Mă m^nh ‘no\h, j^ pơ lo\ le\ch đe Dengue, mă 2 ‘no\h j^ pơ lo\ le\ch đe Dengue tơ băt hơ drol păng mă 3 ‘no\h j^ pơ lo\ le\ch đe Dengue ăl. Kiơ\ An^h tơm vei lăng jang pơ gang ‘no\h gru\p j^ kơ so# 1 đei truh 71%, gru\p kơ so# 1 âu j^ gru\p j^ da [iơ\, gơ\h hơ met tơ\ hnam mă ưh ‘no\h [ich tơ\ hnam pơ gang xăh. Mă lei, tơ dăh bơ ngai j^ yuh hơ nơ\ng, hăk lơ, j^ klak păng chă pơ am hơ vơp hơ vônh ‘no\h jăh chơ năm tơ\ hnam pơ gang hloi. Tơ dăh hơ met tơ\ hnam ‘no\h athei hơ met kiơ\ trong hơ găt ăn nhă đak mă lơ, đei dôm kơ loăi đak âu: đak plei ‘long, đak chăo, đak [lăng păng đak oresol. ‘Ngoăih kơ ăn nhă đak lơ, so\ng xa tôm, vei rơ go\h hơ kâu jăn, tơ dăh bơ ngai j^ yuh dêh ‘no\h gơ\h yoa pơ gang tơ jur yuh, mă lei dôm kơ loăi pơ gang âu athei nơ\r pơ tho huch đơ\ng [ok thây pơ gang ‘mơ\i.

Hăm đe dro\ kăn oei hơ năp, bơ ngai đei lơ tơ drong j^ đunh, bơ ngai hơ ke\ hơ kong, bơ ngai bek plên ‘no\h athei năm hơ met tơ\ hnam pơ gang mă hrôih.

-J^ pơ lo\ le\ch đe hăm tam mă đei pơ gang hơ met klăih ưh? Trong jang ‘lơ\ng hlo\h vă găn le# tơ drong j^ ‘nâu thoi yơ hă [ak si?

-{ak si Phạm Hồng Lâm: Hrei ‘nâu dăh mă tơ ning tơ mônh kơnh, j^ pơ lo\ le\ch đe oei tam mă đei pơ gang hơ met klăih, lăp hơ met kiơ\ trong găn j^ iung ranh roi dêh đe\ch. J^ pơ lo\ le\ch đe sư tơ po\h đơ\ng hơ nge\nh kơ na nơ\r pơ ma tơ băt mă rim bơ ngai athei băt ‘no\h “ưh đei klanh, ưh đei j^ pơ lo\ le\ch đe”. Hơ nge\nh đa che\h kơ tăp tơ\ dôm an^h mong đak kơ na rim bơ ngai athei hơ met rơ go\h cham char ju\m dăr an^h bơ\n arih xa, le# ăn đei đak lo\k tơ\ng, le# ăn đei kơ cho\k, bo#i mong đak hu\t kiơ\ cham. Tơ dăh jang ‘lơ\ng tơ drong ‘nâu ku\m nhen pơm kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng An^h tơm vei lăng jang pơ gang ‘no\h gô ưh đei j^ pơ lo\ lech đe kiơ..

-Lei a, bơ nê kơ ih hơ!

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\ păng pơ re