VOV4.Bahnar -J^ tơ ring kơ drơ\m kơ de#h char Dak Lak, tơ drong kon pơ lei oei lơ, bơ\ jang pơ gơ\r tơ [ơ\p băl jang mu\k drăm, jo\h ayo\ đei [o#h tôch hơ iă kơ na pơ lei tơm Buôn Ma Thuột ling lang jing 1 lơ\m dôm tơ ring đei kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe lơ hlo\h de#h char. Yua thoi no\h, io\k đơ\ng blu\ng sơ năm, an^h jang pơ gang pơ lei tơm hlôi pơ jing trong tơ le\ch jang kơ chăng tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe păng hơ to\k loi dơ\ng tơ le\ch jang dôm trong jang tang găn [ơ\t pơ yan ‘mi pơ tơm tru\h.

Hăm an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, sơ năm 2020 j^ sơ năm tơ drong j^ hơ bu\h đei [o#h krê hơ mơt. Tơ drong đei [o#h hơ lơ\k dơ\ng đơ\ng j^ covid-19 hăm 2 ‘nu bơ ngai j^ hlôi [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng t^h tru\h tơ drong ar^h sa kơ kon pơ lei ku\m nhen tơ drong jang tang găn j^ hơ bu\h. Mă lei, hăm hơ drin ư\h kơ le# j^ hơ drom băl, hơ dai hăm tơ drong tang găn j^ Covid-19, an^h jang pơ gang pơ lei tơm hlôi kơ chăng tơ le\ch jang lơ trong jang tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, tơ drong j^ đei [o#h rim sơ năm păng đei tơ po\h lang să kơ tang.

Lăp io\k đơ\ng yak mơ\t lơ\m pơ yan ‘mi, an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột hlôi tơ le\ch jang hrơ\ch 1 ‘măng dôm trong jang tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe hăm tơ drong mơ\t jang đơ\ng rim kơ dră, rim an^h jang. Tu\n pran tơ drong jang tơ roi tơ băt vă hơ to\k ‘lơ\ng hlo#h vao đơ\ng tơ pôl găh tang găn j^ hơ bu\h. Jang hơ dai hăm khu\l kơ dră tơ ring pơ gơ\r tơ drong jang pơm rơ go\h cham char, mă loi ‘no\h j^ tơ\ dôm tơ ring đei kơ so# bơ ngai j^ rim sơ năm lơ. Kơ chăng dăr hơ len, hơ len lăng tơ\ rim tơ ring đei hơ mơt kơ đei [o#h j^ hơ bu\h. Kang [o# jang pơ gang Khoa tang găn j^ tơ po\h hơ nơ\ng dăr hơ len kơ so# kơ ep lep ler, mur, klanh, dôm tơ ring đei kơ so# mur, klanh lơ gô đei pru\ih pơ gang kơ chăng tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe. Hơ dai hăm ‘no\h, an^h jang hlôi hơ met ăn tơ mam, pơ gang tang găn j^, hơ met păng sơ đơ\ng bơ ngai jang vang bơ\ jang tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, tơ roi tơ băt, pơ hrăm tơ drong hlo#h vao dăr hơ len, hơ met ‘lơ\ng an^h j^ ăn bơ ngai jang pơ gang păng rim khu\l jang vang bơ\ jang tang găn j^ tơ\ tơ ring.

{ak si Nguyễn Văn Lý- Pho\ Kơ dră an^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ băt: Lăp [ơ\t đei [o#h dôm bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, oei krao ‘no\h j^ le ‘no\h An^h jang pơ gang jang hơ dai hăm hnam pơ gang xăh, phuường pơ gơ\r băt hơ dăh, dăr hơ len bơ ngai j^ păng tơ roi tơ băt tơ drong jang pơm rơ go\h cham char, pơ lôch mur, klanh tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, lơ\m no\h mă hơ drol ‘no\h tơ gu\m ăn 20 u\nh hnam je# an^h đei bơ ngai j^, dăr hơ len hơ met tơ tom đơ\ng ro\ng 48 jơ đei [o#h bơ ngai j^. {ơ\t chă [o#h an^h j^, an^h jang pơ gang jang hơ dai rim an^h jang [ơm tru\h dăr hơ len véc tơ, pơm rơ go\h cham char, pru\ih pơ gang pơ lôch mur chek lar lơ\m an^h hơ tăih kơ hnam pơ gang j^ 20 m”.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, An^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột ku\m hlôi pơ jing 7 khu\l hơ len lăng tơ drong jang pơm rơ go\h cham char, pơ lôch mur, klanh, kôch pơ ‘ngoăih hơ bong đak… tơ\ 21/21 xăh, phường; dăr hơ len kơ jăp tơ drong j^ hơ bu\h tơ\ tơ ring, vei sơ đơ\ng đ^ đăng kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, rim an^h j^ đei dăr hơ len, hơ met ‘lơ\ng tơ tom. Hơ dai hăm, pơ jing khu\l jang tơ gu\m hơ nơ\ng năm tơ mang u\nh hnam vă jang kiơ\ tơ roi tơ băt găh j^ pơ lo\ le\ch đe păng dôm trong jang tang găn, pơ tho u\nh hnam hơ met rơ go\h dôm an^h klanh, mur tơ po\h j^, krao hơ vơn kon pơ lei pơm rơ go\h cham char, pơ du\ ako\m tơ mam hu\t kư\ kă ‘mong đak, hu\t le# đ^ an^h chek lar đơ\ng mur, hơ len lăng, dăr lăng chă [o#h bơ ngai j^ jâu j^ pơ lo\ le\ch đe tơ\ tơ pôl păng tơ roi tơ băt ăn hnam pơ gang xăh, phường vă hơ len lăng, vei lăng hơ met. Yă Đào Thị Miên, bơ ngai jang tơ gu\m kơ Hnam pơ gang phường Tân Thành, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ băt: Đơ\ng blu\ng sơ năm tru\h dang ei tơ ring ^nh vei lăng tam mă đei bu đei j^ pơ lo\ le\ch đe, hơ buh pơ lo\ le\ch đe ku\m ư\h kơ đei. Vă kơ chăng tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, ^nh đa năm asong hla ar, krao hơ vơn kon pơ lei hơ met rơ go\h, tu\h dôm kơ thao mong đak vă hoei kơ đei mur, klanh chek lar, pơm rơ go\h lơ\m hnam. Kon pơ lei tôch tơ gu\m, vă bơ ngai jang tơ gu\m mơ\t tơ\ hnam pơ tho kơ lâp kơ su\p dôm tơ mam mong đak ư\h kơ kăl, ư\h kơ đei bu pơ jăng hloi.

Jo# đơ\ng blu\ng sơ năm 2020 tru\h blu\ng khei 9 sơ năm 2020, lơ\m pơ lei tơm Buôn Ma Thuột đei 158 ‘nu j^ pơ lo\ le\ch đe, jur 31 ‘măng pơ têng hăm khei ‘nâu sơ năm sơ\ mă lei oei jing tơ ring đei kơ so# bơ ngai j^ lơ hlo\h de#h char. Dôm bơ ngai j^ ako\m lơ tơ\ dôm xăh: Hòa Thuận, Hòa Thắng, dôm phường: Ea Tam, Tân Lợi păng Tân An. Mă đơ\ng kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe jur lơ, mă lei kiơ\ đơ\ng tơ drong jang dăr hơ len, dăr lăng đơ\ng an^h jang pơ gang ‘no\h kơ so# klanh, mur tơ\ tơ pôl oei tôch kơ lơ, đei [o#h hơ mơt j^ hơ bu\h oei lơ, yua thoi no\h, tơ che\ng hơ drol lơ\m khei 9, An^h jang pơ gang gô pơ gơ\r pru\ih pơ gang pơ lôch mur kơ chăng tơ\ dôm tơ ring đei hơ mơt lơ.

Dôm tơ drong đa [ôh mưh đei j^ pơ lo\ le\ch đe

VOV4.Bahnar - J^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ po\h yoa virus Dengue pơm tơ le\ch. J^ tơ po\h đơ\ng bơ ngai âu truh bơ ngai to kiơ\ đơ\ng hơ nge\nh brônh (đei hơ năn hơ nge\nh Ades Aegypti) kăp. ‘Nâu j^ tơ drong j^ tơ po\h tôch dêh, tam đei vắc xin tang găn păng tam đei pơ gang hơ met klăih. Bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, tơ dăh ưh đei băt hrôih, hơ met tơ tom, tro\ trong ‘no\h tôch kơ krê lôch. Yoa thoi no\h, rim bơ ngai athei kơ chăng, hlôh vao trong tang găn tơ drong j^ âu ăn kơ dih kâu, unh hnam, vă huei đei tơ drong krê hơ mơt, [ơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm pran păng tơ drong arih.

Dak Lak oei mât lơ\m pơ yan ‘mi tơm, khei ‘năr tôch ‘lơ\ng ăn hơ nge\nh brônh pơm tơ le\ch j^ pơ lo\ le\ch đe chek lar păng tih vơ\. Mưh che\h kơ tăp, hơ nge\nh brônh đa che\h tơ\ an^h đak rơ go\h, hăp ưh đei che\h [ât an^h đak tơ\ng, đak ‘me# nhen thoi lơ bơ ngai tơ che\ng. Kơ tăp hơ nge\nh [ônh kôp tơ\ tơ năr pơ nhan pơ chăh, kơ cho\k, bo#i mong đak… păng gơ\h arih đunh truh lơ khei lơ\m khei ‘năr ưh đei đak, lăp gô đei đak ‘no\h hăp che\h hloi. Kơ lih thoi no\h mă hơ nge\nh pơm tơ po\h j^ pơ lo\ le\ch đe chek lar tôch pran păng tôch ‘yăl lơ\m pơ yan ‘mi. ‘No\h ku\m jing tơ drong tơm pơm ăn bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe to\k đơ\ng khei 4 truh khei 10 rim sơ năm. Mă lei, kiơ\ tơ drong dăr hơ len, vei lăng đơ\ng an^h jang pơ gang, 2, 3 sơ năm tơ je# âu, ku\m đei bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe kơ tă lơ\m pơ yan phang hloi. Tơ drong tơm ‘no\h yoa lơ unh hnam, mă loi tơ\ plt đei tơ drong juăt mong đak vă yoa rim năr. Dôm tơ mam mong đak âu ưh đei klơ\p hơ met mă kle\p jing an^h tôch ‘lơ\ng ăn hơ nge\nh brônh che\h kơ tăp.

{ak si Lê Phúc- Pho\ Kơ dră An^h vei lăng tơ drong j^ jăn dêh char ăn tơ băt: “J^ pơ lo\ le\ch đe tơ po\h đei [ơm truh tơ\ hơ nge\nh. Mă loi lơ\m pơ yan ‘mi, ‘mi lơ đak tơ\ng lơ. Đak tơ\ng lơ mă bơ\n ưh đei chor pơ cho\h, klơ\p hơ met tơ mam mong đak ‘no\h ưh jor hơ nge\nh gô truh che\h kơ tăp păng che\h jing klanh. Tơ dăh đei bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, hơ nge\nh kăp io\k pham bơ ngai j^, mưh kăp bơ ngai nai ‘no\h pơm tơ po\h j^ tơ\ bơ ngai nai dơ\ng. Kơ plăh âu j^ pơ lo\ le\ch đe tơ po\h tôch hre\nh, kơ na, dôm khei lơ\m pơ yan ‘mi, mă loi j^ khei 7, khei 8 ‘no\h j^ khei dêh hlo\h. Kiơ\ tơ drong tơ che\ng đơ\ng Dak Lak, khei 7, khei 8 j^ khei đei j^ pơ lo\ le\ch đe dêh hlo\h”.

Virus pơ tơ le\ch j^ pơ lo\ le\ch đe đei 4 tuýp, ‘no\h: D1, D2, D3, D4. 1 ‘nu bơ ngai lăp ke\ tơ jră j^ mưh đ^ đei j^ đơ\ng lơ\m 4 tuýp virus kơ pal đe\ch. Yoa thoi no\h, gơ\h tơ po\h j^ pơ lo\ le\ch đe lơ ‘măng lơ\m jơ hnơr arih. J^ pơ lo\ le\ch đe đa đei yuh to\ hơ nơ\ng, ưh jăh rơ ngơp, j^ kơ\l, pham le\ch [re [rônh, [ât lăp sư gơ\ pơm ăn pham krăl, huyêt ap jur, tôch hơ mơt. Jơ năr u j^ đơ\ng 3 - 6 năr, 1 kơ so# bơ ngai [ât lăp pơ dui đunh truh 15 năr, đơ\ng ro\ng kơ đei yuh to\ ưh ê (đơ\ng 2-7 năr), bơ ngai j^ gleh hrat, lap, j^ kơ\l, j^ lơ\m măt, hơ âm hơ ăm jơ\p hơ kâu, hơ dai hăm ‘no\h j^, j^ hơ lo\ng, ‘me\h hăk, j^ hlu\ng păng ich chroh. Tơ\ đe hơ io\h, j^ hơ lo\ng păng j^ klak ‘no\h j^ tơ drong đa [ôh lơ hlo\h. Yuh roi jur [iơ\ lơ\m năr mă 3 truh năr mă 8 păng hơ dai hăm ‘no\h sư le\ch [re [rônh tơ\ hơ kar, le\ch pham tơ\ lin, mă ưh ‘no\h le\ch pham muh, [ât lăp đei pơ đ^ hloi. Mưh j^ ăl pham le\ch lơ\m klak (tơ\ hlu\ng, plei le\n), [ôh be\n đunh (tơ\ đe dro\ kăn). J^ pơ lo\ le\ch đe le\ch [re [rônh tơ\ hơ kar [ât lăp jing đơ đik, pơ koch, blu\ng a ‘no\h tơ\ hơ kâu, đang kơ ‘no\h truh tơ\ jâng, ti, măt, tơ pang jâng, tơ pang ti. J^ pơ lo\ le\ch đe da [iơ\, lăp ai sư huei gơ\ hơ kâu ki, [ât lăp gơ\ ră mă lei hơ met [ônh klăih. Mă lei, hăm bơ ngai j^ ăl [ât lăp pơm tơ le\ch lơ tơ drong tôch krê lôch răm.

{ak si Lê Phúc, Pho\ Kơ dră An^h vei lăng tơ dỏng j^ jăn kơ dêh char đei nơ\r tơ tă: “Vă tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, trong jang ‘lơ\ng hlo\h j^ vei lăng kơ dih kâu, mă 1 tep athei cho# kơ mu\ng. Til pơ gê hrôih păng drâm kơ sơ\ hơ nge\nh đa chă xa tôch dêh kơ na bơ\n athei hru\k hơ băn ao tai, mă ưh ‘no\h pik đak pơ gang puh tơ ve\h hơ nge\nh, so\h nhang puh tơ ve\h hơ nge\nh vă vei lăng kơ dih kâu păng unh hnam. Mă lei tơ drong tôch g^t kăl păng tơm hlo\h j^ pơ lôch klanh, phă hu\t le# an^h hơ nge\nh che\h kơ tăp. Mă 3, ‘ngoăih kơ dôm trong tang găn ‘lơ\ng mưh [ôh kơ dih kâu, bơ ngai lơ\m hnam nhen đei j^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h athei jăh năm tơ\ hnam pơ gang vă đei khăm hơ len păng hơ met tơ tom hloi, le# ăn bơ ngai j^ [ich tơ\ hnam đunh”.

Hrei ‘nâu, j^ pơ lo\ le\ch đe tam đei pơ gang vắc xin tang găn j^ păng tam đei pơ gang hơ met klăih. Tơ drong hơ met j^ lăp lăng kiơ\ tơ drong j^ thoi yơ vă vei lăng, pơm rơ ngơp hơ kâu jăn đe\ch. Mưh j^ pơ lo\ le\ch đe, tơ drong j^ to\k đơ\ng da [iơ\ jing dêh tôch [ônh, yoa thoi no\h, bơ ngai j^ mưh [ôh yuh ưh tom băt đơ\ng 39-40 đo# C, đunh đơ\ng 2 năr to\k tơ\ kơ pal, ưh jăh rơ ngơp, j^ tôch dêh [ât kle\ng, lơ\m măt, hơ kâu hơ drôt iung, le\ch [re [rônh…. ‘no\h jăh chơ năm tơ\ hnam pơ gang hloi vă đei [ak si khăm, hơ len, hơ met j^ vă j^ huei jing ăl hăm bơ ngai j^; atu\m hăm ‘no\h bơ\ jang kiơ\ dôm nơ\r tơ tă đơ\ng An^h tơm vei lăng jang pơ gang, nhen: Adrin pơ lôch hơ nge\nh, le# ăn hơ nge\nh kăp; vei rơ go\h an^h oei xa, rơ hơi ‘lơ\ng; hơ nơ\ng puih hơ met râm re\k, pôi ako\m tơ mam pơ chăh hơ mơt sư mong đak; klơ\p hơ met bơ\n bo#i mong đak yoa, vang jang hơ doi hăm an^h jang pơ gang lơ\m tơ drong tang găn j^.

Mỹ Hạnh – Quang Nhật: Chih

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\