Pơ nhu\l tơ mam sa păng trong tang găn

Pơ nhu\l tơ mam sa dăh mă oei đei krao hơ năn ‘no\h j^ sa tơ mam ư\h kơ lăp ‘no\h đei [o#h j^ đơ\ng ro\ng kơ so\ng sa, huch păng ku\m jing tơ drong bơ ngai đei sa [ơm ư\h kơ lăp tơ mam sa pơ rang, đei pơ nhu\l dăh mă đei kơ chơ\t pơm ăn pơ nhu\l dăh mă tơ mam sa đei hư, ôm, [âu, đei kơ chơ\t vei lăng…sư ku\m gơ\h đei lăng ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ po\h kiơ\ tơ mam sa, ‘no\h j^ đei [o#h đơ\ng tơ drong sa tơ mam đ^ ‘me# ‘mach. Bơ ngai đei pơ nhu\l tơ mam đoa đei [o#h yan âu nhen [ơ [lut hăk, j^ klak chro\h, hơ ving măt, yu\h, j^ klak…Pơ nhu\l tơ mam sa ư\h khan lăp pơm pơ răn ăn jơ hngơ\m jăn ( gô oei hơ nhăk tru\h lôch răm) mă oei pơm ăn jơ hngơ\m đon kon bơ ngai gle\h lap.

 Tơ drong tơm pơm ăn păng trong tang găn:

Tơ drong tơm pơm ăn pơ nhu\l tôch kơ lơ mă lei gơ\h klăih xong jing 4 gru\p tơm tơ\ hơ la âu:

* Pơ nhu\l tơ mam sa yua đơ\ng pơ rang j^: Yua đơ\ng pơ rang păng pơ nhu\l đơ\ng pơ rang, yua đơ\ng virus; yua đơ\ng pơ rang, yua đơ\ng pơ mâu phơ\k păng pơ mâu [u\ih.

Vă tang găn kơ loăi pơ nhu\l tơ mam sa âu athei rơ\ih tơ mam sa hơ dr^h, rơ go\h, pơm kiơ\ sa s^n, nhă to\, ư\h kơ le# tơ mam sa hơ dr^h hrâu hăm tơ mam sa s^n, tơ mam sa đ^ pai s^n athei sa hloi ( lơ\m 2 jơ blu\ng), athei đei vei lăng [lep trong, rơ\ hơ len hơ drol kơ yua dơ\ng, ư\h kơ yua tơ mam sa hlo\h khei ‘nar sơ kơ\t, đei [âu ôm, ôp rơ go\h hơ drol kơ pơm tơ le\ch, vei lăng rơ go\h lơ\m kơ plăh pơm tơ le\ch, khăm jơ hngơ\m jăn hơ nơ\ng….

* Pơ nhu\l tơ mam sa yua đơ\ng tơ mam sa đ^ hư, [âu ôm: 1,2 kơ loăi tơ mam sa mư\h le# đunh dăh mă đei [âu ôm đoa đei [o#h rim kơ loăi kơ chơ\t pơ nhu\l ( đak kho, rơ mă yua hơ lơ\k hơ le lơ ‘măng…). Dôm kơ chơ\t âu đoa ư\h kơ đei phă pơ răm dăh mă tơ jur tơ drong pơm ăn pơ nhu\l mư\h đei rơ\ to\.

Trong tang găn kơ tang hlo\h ‘no\h j^ ‘ne\ kơ yua rim kơ loăi tơ mam sa le# đunh năr, tơ mam sa đ^ đei [o#h tơ pl^h găh [âu, kơ mâu, kơ loăi ( kơ đo\h tơ mam kơ hôp…) pơ têng hăm blu\ng a.

* Pơ nhu\l yua đơ\ng sa tơ mam sa đei le# kơ chơ\t pơ nhu\l đơ\ng hơ drol: Mư\h sa [ơm rim tơ mam sa đei le# kơ chơ\t pơ nhu\l đơ\ng hơ drol tôch kơ hơ mơt đei pơ nhu\l nhen ka no\k, kơ măt ka trăm, pơ mâu pơ nhu\l, [um tây chăt, 1,2 kơ loăi tơ\h…

Trong tang găn ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h j^ ‘ne\ kơ yua dôm kơ loăi tơ mam sa đei pơ tho tơ tă đei hơ mơt kơ đei kơ chơ\t pơ nhu\l, rim kơ loăi tơ mam sa hl^ch.

* Pơ nhu\l tơ mam sa yua đơ\ng [ơm dôm kơ chơ\t hoă ho\k: Yua đơ\ng ‘me# ‘mach  kim loại kơ tang ( tơ mam sa đei rong pơ tăm, pơm tơ le\ch tơ\ rim tơ ring mă đak, te\h đei ‘me# ‘mach rim kơ loăi kim loại kơ tang); yua đơ\ng rơ kăh pơ gang pơ lôch hơ drông, pơ gang thú y; yua đơ\ng tơ mam tăh lơ\m tơ mam sa, yua đơ\ng bơ\n kơ chơ\t phóng xạ.

Tơ drong tang găn kơ loăi pơ nhu\l âu tôch kơ mơ mat yua kơ đei [o#h băt tôch kơ mơ mat lơ\m tơ mam sa mă hơ nat kơ hơ len lăng, chă [o#h hăm măt hmă. Trong tang găn kơ tang hlo\h ‘no\h j^ rơ\ih răt rim kơ loăi tơ mam sa đei băt an^h pơm tơ le\ch hơ dăh, đo\k hơ len rim tơ drong tơ roi lơ\m hla ar pơ klep, ch^h tơ roi [ơm tru\h tơ mam sa, pơm rơ go\h tơ mam sa ma\ hơ len hơ drol kơ pai sa, pai s^n, pơ\ih tơ nglơ\p mư\h pai sa...

Trong lăng băt 1 ‘nu bơ ngai đei pơ nhu\l tơ mam sa:

            Đơ\ng ro\ng kơ sa dăh mă huch 1 tơ mam sa đei pơ nhu\l ( đơ\ng ro\ng 2,3 pơ n^t, 2,3 jơ, [ơ\t lăp đei [o#h đơ\ng ro\ng 1 năr), bơ ngai j^ ư\h kơ tom băt đei [o#h j^: [ơ [lut păng hăk hloi, [ơ\p lăp hăk le\ch hloi pham, j^ klak, cha\ pơ yơ\ng lơ ‘măng ( ^ch đak, [ơ\p lăp hrâu hăm pham), [ơ\t lăp ư\h kơ đei yu\h dăh mă yu\h de#h hlo\h 38oC.

Trong hơ met pơ ‘lơ\ng  mư\h đei pơ nhu\l tơ mam sa:

- Tơ le\ch hu\t tơ te\nh pơ đ^ dôm kơ chơ\t pơ nhu\l lơ\m akâu jăn hăm trong ăn bơ ngai j^ nhă đak, đang kơ ‘no\h j^ [ot hơ lo\ng ding gơ\h hăk.

Kơ chăng: Lăp pơm ăn hăk mư\h bơ ngai j^ oei hơ dơ\r, mư\h hăk kơ\l [^ch cheng, mư\h kăl io\k vei to\ xe\t tơ mam hlôi hăk va\ hơ len lăng.

- Mư\h hăk ư\h kơ gơ\h, ăn bơ ngai j^ huch ngar hoạt tính. Đei yua ‘lơ\ng đơ\ng ngar hoạt tính ‘no\h j^ hiup dôm kơ chơ\t pơ nhu\l găn ư\h kơ ăn kơ chơ\t pơ nhu\l hrơm lơ\m pham.

- Đơ\ng ro\ng kơ hăk dăh mă chă pơ yơ\ng athei ăn bơ ngai j^ nha\ đ^ 1 kơ lich đak hrau hăm 1 tơ pu pơ gang orezol dăh mă mư\h ư\h kơ đei pơ gang orezol ‘no\h gơ\h hrau 1 puăt tơ ‘mo\ng che\h phe [o\h ako\m hăm 4 tơ ‘mo\ng che\h phe s^k lơ\m 1 kơ lich đak.  

- Mư\h đei j^ klak chro\h ư\h kơ gơ\h huch pơ gang găn le#, athei le# bơ ngai j^ roi chă pơ yơ\ng pơ đ^ roi ‘lơ\ng. Hăm bơ ngai j^ pơ nhu\l tơ mam sa păh lăp đơ\ng ro\ng kơ hăk păng cha\ pơ yơ\ng tơ le\ch đ^ kơ chơ\t pơ nhu\l gô grăng akâu, ‘ne\ kơ sa tơ mam sa hơ răng đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h, mă athei ăn sa chao đe\ch.

Hăm bơ ngai đơ\ng ro\ng kơ hơ met pơ ‘lơ\ng tam mă grăng hloi păng đei [o#h hơ [ra\p, dui jơ hngơ\m mơ mat kăl jăh chơ ba bơ ngai j^ tru\h tơ\ hnam pơ gang tơ je# hlo\h vă ôp klak păng đei hơ met j^ kăl hlo\h.

            Tơ mam sa ling lang đei 1 tơ drong ‘lơ\ng g^t kăl hăm jơ hngơ\m jăn kon bơ ngai, sa tơ mam sa ư\h kơ rơ go\h, ư\h kơ sơ đơ\ng adoi hơ mơt kơ đei pơ nhu\l ngăl. Băt hơ dăh đei tơ drong tơm pơm ăn pơ nhu\l tơ mam sa păng trong tang găn ‘no\h j^ tơ drong kăl hlo\h vă vei lăng jơ hngơ\m jăn kơ d^h kâu, u\nh hnam păng rim ‘nu bơ ngai lơ\m tơ pôl.

                                                                        (Thuem tơblơ\ nơ\r Bahnar)