VOV4.Bahnar - Tơ\ hơ năp pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng châu Phi to\k bo\k lanh hre\nh tơ\ dôm de#h char Tây Nguyên, ddei lơ bơ ngai hli tơ tăm băt hăm [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tang tru\h jơ hngơ\m jăn kơ kon bơ ngai.

Pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng châu Phi ‘no\h j^ 1 tơ drong j^ tơ po\h krê hơ mơt yua đơ\ng virus pơm ăn, j^ đei tơ po\h hre\nh tơ\ nhu\ng, j^ đei [o#h tơ\ rim kơ loăi nhu\ng, kơ so# lôch lơ, to\k tru\h 100%. J^ klak chro\h nhu\ng châu Phi đei pơ ‘ngơ\m j^ đơ\ng 3 - 15 năr, jơ năr pơ ‘ngơ\m j^ đơ\ng 3 - 4 năr. Kơ loăi virus âu to\k bo\k tơ po\h kiơ\ trong dui jơ hngơ\m păng trong klak, ‘moi kiơ\ tơ drong ngôi tơ je# kơ tă hăm dôm tơ mam đei virus nhen: hơ drong, gre chơ, tơ mam yua, hơ băn ao [ơm virus…

An^h vei lăng phe sa [a so\ng apu\ng ple\nh te\h (FAO) sơ kơ\t hơ dăh pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng châu Phi tơ po\h lanh kle\ch tơ ring sơ lam, mơ\t tơ po\h tơ\ rim te\h đak nai, mă loi ‘no\h lơ\m hơ dai tơ ring, atu\m trong sơ lam.  Virus âu ar^h tôch kơ pran, ke\ ar^h lơ gie\ng dăh mă 2,3 khei lơ\m ‘nhe\m nhu\ng đei vei lăng dăh mă [o\h, tơ mam hie\m kon tơ rong.

Mă lei pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng ư\h kơ [ơm kơ ne# kơ tă tru\h jơ hngơ\m jăn kon bơ ngai. Vă tang găn pơ rang j^ âu, khei ‘năr âu ki, an^h tơm vei lăng găh cho\h jang sa păng hơ to\k tơ iung tơ ring tơ rang ku\m hăm rim tơ ring hlôi tơ le\ch jang tôch bơ ne\h rim trong jang tang găn pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng châu Phi.

An^h tơm vei lăng găh jang pơ gang ku\m tơ tă, vă vei sơ đơ\ng rơ go\h tơ mam sa, bơ ngai răt yua kăl kơ băt rơ đăh ‘nhe\m nhu\ng đđei đơ\ng yơ păng athei pai s^n hơ drol kơ yua. Nhu\ng đei j^ klak chro\h gô lôch 100% lăp lơ\m 5-7 năr. Pơ rang lơ\m ‘nhe\m nhu\ng lôch tơ\ hơ yu\h to\ 70 độ C.

An^h jang pơ gang hlôi sơ kơ\t hơ dăh: Pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng châu Phi ư\h kơ đei ke\ tơ po\h tơ\ bơ ngai kơ na bơ ngai răt yua ‘ne\ kơ hli tơ rơ, ư\h kơ sa ‘nhe\m nhu\ng. Mă hơ dăh ‘no\h, pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng đei [ơm pơm ăn j^ ‘no\h virus, pha hăm j^ klak chro\h tơ\ bơ ngai ‘no\h 1 tơ drong j^ [ơm pơ chu\ng trong klak yua đơ\ng pơ rang. Jo# pơ đ^ hloi mư\h bơ ngai đei [ơm j^ hăm tơ mam xem tơ rong đei j^ ư\h kơ đei pai s^n ku\m ư\h kơ đei hơ mơt kơ tơ po\h j^ klak chroh nhu\ng tơ\ bơ ngai.

Mă lei kon pơ lei rong nhu\ng kăl kơ băt tru\h, virus j^ klak chro\h nhu\ng đei jơ hngơ\m tơ jră kơ tang, ar^h đunh tơ\ ‘ngoăih cham char păng lơ\m dôm tơ mam đơ\ng nhu\ng. J^ tơ po\h kơ tă đơ\ng nhu\nng tơ\ nhu\ng tam mă đei j^, tơ mam nhu\ng đei j^, dăh mă tơ po\h kiơ\ dôm kơ loăi tơ mam đei j^ nhen hơ dro, kơ ep lep ler, xem…, bơ\n gre chơ, tơ mam hie\m, tơ mam vei rong păng pơ đ^ hloi đơ\ng bơ ngai.

Virus âu ư\h kơ ke\ ch^u to\, ar^h đei 3 jơ mư\h pai tơ\ hơ yu\h to\ 50 độ C, 20 pơ n^t lơ\m hơ yu\h to\ 60 độ C, 2 pơ n^t lơ\m hơ yu\h to\ 90 độ C păng đei pơ lôch hơ la kơ 1 pơ n^t mư\h rơ\ to\ tơ\ 100 độ C. Mă lei, j^ ư\h kơ pơm j^ ăn rim kơ loăi sem tơ rong nai.  

Yua thoi no\h, kon pơ lei kăl kơ chơ\n jơ hngơ\m, ư\h kơ gơ\h hli tăr var hu\t ư\h kơ yua dôm tơ mam ‘nhe\m nhu\ng rơ go\h, ư\h kơ đei j^ păng đei pai rơ go\h. 

Mă lei tơ drong tôch kơ tơ tăm hlo\h hăm pơ rang j^ klak chro\h nhu\ng châu Phi ‘no\h j^ dôm nhu\ng đei [ơm j^ yua đơ\ng jơ hngơ\m tơ jră j^ ư\h kơ ke\ ‘no\h tôch kơ [ônh đei virus đơ\ng kơ loăi j^ nai mă [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tang tru\h jơ hngơ\m jăn kon bơ ngai nhen, j^ hla đon jơk, hơ nơ\k, thương hàn… Tơ dăh đei dôm tơ drong J^ âu, nhen j^ hla đon jơk kơle\, liên cầu khuẩn đei lơ\m [ơ\r, mu\h nhu\ng. Tơ dăh kon bơ ngai đei rơ ka tơ\ ti dăh mă dôm an^h hơ yơ lơ\m kơ plăh tơ je# hăm nhu\ng gô jing an^h mơ\t oei đơ\ng pơ rang păng pơm j^ ăn bơ ngai. Dăh mă mư\h sa rơ ba, ‘nhe\m nhu\ng j^, tam mă pai s^n, kon bơ ngai ku\m đei [ơm virus đơ\ng nhu\ng.

{ơm dôm tơ drong j^ ‘nao tơ roi đei [o#h blu\ng a ‘no\h bơ ngai j^ gô yu\h de#h, j^ kơ\l, [ơ [lut hăk vang đei [o#h lơ\m hơ kâu. De#h hlo\h ‘no\h đei bơ ngai đei [ơm pơ nhu\l trong klak, j^ ‘ngok.

Kơ l^h thoi no\h, tơ drong g^t kăl, bơ ngai răt yua kăl kơ băt răt ‘nhe\m nhu\ng đei băt hơ dăh đơ\ng yơ păng athei pai s^n hơ drol kơ sa. 

Thuý Ngọc: Ch^h

Thuem: Tơ blơ\