VOV4.Bahnar - Tơ drong hơ ke\ hơ kong tơ\ hơ io\h tơ\ de#h char Gia Lai pơ ma hơ dro# păng tơ ring Tây Nguyên dang ei ‘no\h j^ tôch kơ tang. Hơ dro# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ hơ kong, to\k bo\k tơ\ gru\p lơ hlo\h lơ\m te\h đak. 

Tơ\ lơ pơ lei lơ\m dêh char Gia Lai, hơ io\h hơ ke\ hơ kong, kre\ ie\ đei tôch lơ, mă loi hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm. Lơ me\ [ă yoa tơ drong erih xa mơ mat tat, hăt cho\h jang mir na kơ na tam mă rong ‘me ‘lơ\ng ăn kon hơ ‘lơ\p kơ dih. Đei lơ hơ io\h tơ\ pơ lei pơ la ưh đei tôm tơ mam xa bek ‘lơ\ng vă tih vơ\, pơm ăn hơ kâu jăn jing kre\, hơ ke\ hơ kong.

{ok Rcom Win, tơ\ plei Hmrong Ngo\, xăh Ia Ka, apu\ng Chư Păh, dêh char Gia Lai, tơ roi: "Đe mih ma duch nă lơ\m pơ lei, bơ ngai Jarai hrei ‘nâu, mă tơ pă, pơ ma găh tơ drong vei lăng năng tông, rong ‘me kon mon oei ‘lơ\p ‘no\h đei lơ hnam ưh gan tơ tăm truh jơ hngâm jăn păng tơ mam so\ng xa bek ‘lơ\ng ăn kon mon. Lơ\m pơ lei đei truh 40-50% u\nh hnam thoi no\h, đe sư pră hơ chăng, mơ\ng hơ io\h chă thông kư\ kă đe\ch, hui bơ ngai tơ rek truh tơ drong erih xa, vei lăng jơ hngâm jăn ăn kon mon.”

Hơ dai hăm tơ nuh, pơ ngot, tơ drong rơ ne\h kon lơ păng đon hlôh vao đơ\ng đe bơ ngai pơm me\, pơm [ă tơ\ tơ ring atăih yăih, tơ ring kon kông oei găh kơ chơ\t ‘lơ\ng vă rong ‘me kon hơ ‘lơ\p oei ưh jru\ ‘năi. Đơ\ng no\h, pơm ăn kơ so# hơ io\h kre\, hơ ke\ hơ kong tơ\ dôm tơ ring âu tôch lơ.

Bơ ngai jang điêu yương Lưu Thị Tâm, Thư k^ tơ drong jang hơ to\k kơ chơ\t bek kơ apu\ng Chư Păh, dêh char Gia Lai, tơ roi: "Yoa apu\ng Chư Păh j^ tơ ring đei kon pơ lei kon kông lơ, truh 53% kơ na tơ drong hlôh vao găh kơ chơ\t bek oei ưh kơ jru\. M^nh păh ‘no\h j^ kon pơ lei ưh đei ho\k lơ, đei lơ bơ ngai jang mir na kơ na oei kơ [ăh phe [a tơ mam xa. Tơ drong erih xa oei che\p vei lơ tơ drong juăt ưh kơ ‘lơ\ng kơ na tơ drong vei lăng jơ hngâm pran ăn hơ io\h tam mă ‘lơ\ng ‘năi. Mă [ar, tơ drong oei xa tam mă rơ go\h kơ na lơ hơ io\h đei hơ mơng. Mă loi, mưh jang [a, pơ tăm bơ\n ‘long lơ\m pơ gar đe tam mă io\k yoa đ^ dôm tơ mam ‘no\h vă pơ ‘nho\ ăn tơ drong erih xa rim năr.”

Mă đơ\ng tơ drong jang tang găn hơ ke\ hơ kong tơ\ Gia Lai io\k đei lơ tơ drong ‘lơ\ng ră, mă lei kơ so# bơ ngai hơ ke\ tơ\ âu oei jing tơ drong tôch tơ to\ đon, kăl đei hơ met pơ ‘lơ\ng đe\ch. Kiơ\ kơ so# ‘nao tơ roi đơ\ng An^h jang găh kơ chơ\t bek kơ te\h đak, Gia Lai j^ m^nh lơ\m dôm dêh char đei kơ so# hơ io\h hơ ke\ hơ kong lơ hlo\h lơ\m te\h đak. Mă hơ dăh, kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ sơ năm 2014 tơ\ âu ‘no\h vă je# 25%; oei kơ so# hơ io\h kre\ kơ đe\h jo# kiơ\ sơ năm ‘no\h 35%. Lơ\m mă no\h, jo# păh lăp lơ\m te\h đak, kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ lăp 14,5%; kre\ kơ đeh ‘no\h vă je# 25%. Vă bơ\ jang ‘lơ\ng tơ drong jang kơ te\h đak găh kơ chơ\t bek ăn hơ io\h tơ\ Gia Lai, kăl đei tơ drong vang jang đơ\ng rim an^h jang chinh tr^ tơ\ tơ ring hai.

{ak si Lê Thị Thanh Hương, Pho\ kơ dră An^h vei lăng jơ hngâm pran păng tơ drong rơ ne\h kơ dêh char Gia Lai, pơ ma: "Kiơ\ trong jang tơm kơ te\h đak găh kơ chơ\t bek đei pơ ma tôch rơ đăh păng tơ le\ch trong kho\m tơ jur đei kơ so# bơ ngai hơ ke\ hơ kong hăm đe hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm. ‘Nâu j^ tơ drong jang hơ doi đơ\ng đ^ đăng tơ pôl păng rim bơ ngai ưh kơ hơ dro# tơ\ an^h jang pơ gang đe\ch ôh. Kơ na, vă sek tơ lang ‘lơ\ng tơ drong hơ ke\ hơ kong hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h dôm an^h jang, khul gru\p tơ pôl athei vang jang ‘năi.”

Khei ‘năr tơ je# âu, vă hơ to\k đon hlôh vao ăn đe bơ ngai pơm me\ [ă găh kơ chơ\t bek ‘lơ\ng, găn [iơ\ hơ io\h hơ ke\ hơ kong, tơ\ lơ tơ ring lơ\m dêh char Gia Lai pơ gơ\r lơ lăm pơ tâp pơ hrăm. Tơ drong thi hlôh vao găh kơ chơ\t bek. Dôm lăm pơ tâp, tơ drong thi thoi âu đei tơ drong vang ako\m đơ\ng dôm an^h jang kơ pal, khul gru\p tơ pôl kơ na tôch đei yoa, sơng đei lơ me\ [ă tơ\ pơ lei pơ la vang ako\m.

Yă Đinh Thị Thọ, tơ\ plei Tuêk, xăh Đak Tơ Ver, apu\ng Chư Păh, dêh char Gia Lai, vang thi găh tơ drong hlôh vao kơ chơ\t bek ‘lơ\ng đơ\ng apu\ng pơ gơ\r tơ roi: "Kiơ\ đơ\ng tơ drong thi âu, inh ku\m ‘me\h ho\k đei đơ\ng dôm hnam trưng păng rim bơ ngai vă vih tơ roi dơ\ng ăn kon pơ lei tơ\ tơ ring nhôn, pơm thoi yơ vă me\ [ă ho\k tro băt trong vei rong kon hơ ‘lơ\p ‘lơ\ng [iơ\. Vă gơ\h rong đei kon chu yom, ho\k rơ gei, kon mon yơ ku\m pran jăng vă ho\k roi rơ gei [iơ\.”

Thoi no\h gơ\h [ôh, tơ drong hơ ke\ hơ kong hăm đe hơ io\h tơ\ dêh char Gia Lai pơ ma adro# păng tơ ring Tây Nguyên pơ ma atu\m yoa đơ\ng lơ tơ drong. Mă lei, tơ drong tơm hlo\h ‘no\h yoa đe me\ [ă ưh đei chơ chă tôm kơ chơ\t bek ‘lơ\ng ăn đe hơ io\h.

Hơ ke\ hơ kong gô [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tă tru\h tơ drong t^h vơ\ kơ hơ io\h, pơm tơ jur tơ drong hơ gei, ho\k pơ hrăm ư\h kơ ke\. Hơ dai hăm ‘no\h, pơm ăn j^ jăn [ônh kơ đei [o#h dăh mă đoa đei j^ hiơ\ kơ klăih păng đei [o#h roi de#h hlo\h dơ\ng. Mă loi ‘no\h, hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h khei ‘năr t^h vơ\ g^t kăl păng trăp k^ hre\nh hlo\h, lơ tơ drong lơ\m akâu đei tôm, mă loi ‘no\h j^ trong hoan tơm păng tơ drong chă nơ năm kơ dâu.

Dang ei vă kơ m^h ma duch nă păng bôl buăl đei dơ\ng dôm tơ drong hlo#h vao găh kơ chơ\t bek ‘lơ\ng ăn kơ hơ io\h, nhôn đei jơ pơ ma dơ nu\h hăm [ak si Đào Thị Bình, kang [o# kơ an^h jang vei lăng jơ hngơ\m jăn rơ ne\h, Thư ký tơ drong jang găh kơ chơ\t bek ‘lơ\ng de#h char Gia Lai. 

P^nh: Tơ\ hơ năp tơ drong đe hơ io\h tơ\ Gia Lai kre\, hơ ke\ hơ kông tôch lơ, [ak si đei nơ\r pơ tho yơ vă dôm ‘măng so\ng xa lơ\m hnam tơ no\ gơ\h đei tôm tơ mam bek ‘lơ\ng hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm?.

{ak si Đào Thị Bình tơl: &nh tơ che\ng, hăm kơ so# hơ ke\ hơ kong tơ\ Gia Lai oei lơ ‘no\h mă blu\ng dôm đe me\ rong kon ‘ie\ păng dôm bơ ngai vang vei lăng hơ io\h lơ\m u\nh hnam, kăl kơ băt hơ dăh 1 ‘măng so\ng sa tôm kơ chơ\t bek ăn kơ hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h thoi yơ. Păng bơ\n ku\m băt thoi âu, tơ\ hơ la kơ 5 sơ năm ‘no\h klăih song  đei dôm gru\p xơ năm ‘ie\. Pơ t^h gia đơ\ng 0-24 khei, ‘nâu j^ khei ‘năr t^h vơ\ pran hlo\h kơ hơ io\h. Khei ‘năr âu ‘no\h hơ dai băl, khei ‘năr mo\m me\ pơ đ^, khei ‘năr ‘no\h mo\m me\ hai ăn sa thim tơ mam sa nai hai. Păng khei ‘năr đơ\ng ro\ng 24 khei, vă khan ‘no\h j^ đơ\ng 2-3 sơ năm, đang kơ ‘no\h đơ\ng 3-5 sơ năm ‘no\h trong ‘me adoi đei tơ pl^h pha ra băl. Kơ l^h thoi no\h, năr ‘nâu ^nh ‘me\h tơ roi hăm đ^ đăng đe me\, vă kơ kơ rim đe me\ hlo#h păng băt đei pơm liơ pai đei 1 ‘măng sa tro\ [lep ăn kơ hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm. 

Khei ‘năr đơ\ng 0-6 khei, ‘no\h j^ khei ‘năr ‘nao rơ ne\h păng to\k bo\k oei pôk pơ grơng. Tơ drong ‘me\h vă kơ chơ\t bek đơ\ng hơ io\h đơ\ng đơ\ng ‘nao rơ ne\h tru\h 6 khei ‘no\h đak to\h me\ hlôi pơ tru\h tôm pơ đ^ 100% păng ư\h kơ kăl sa thim tơ mam sa, đak nhăn hơ yơ nai ‘ngoăih kơ đak to\h me\. Oei đơ\ng 6-12 khei, đak to\h me\ pơ tru\h hlo\h 1 puăt tơ drong ‘me\h vă kơ chơt bek vă hơ io\h t^h vơ\, tơ drong ‘me\h vă nai dơ\ng đơ\ng hơ io\h đei pơ tru\h yua đơ\ng tơ mam sa tơ mơ\t thim rim năr ăn kơ hơ io\h. Oei đơ\ng 1 – 2 sơ năm, đak to\h me\ pơ tru\h dang 1/3 tơ drong ‘me\h vă kơ chơ\t bek đơ\ng hơ io\h, uơ oei dơ\ng 2/3 ‘no\h j^ tơ mam sa tơ mơ\t thim. Kơ so# ‘măng sa tơ mơ\t dơ\ng gô tơ pl^h pha ra băl. Păng lơ\m dôm ‘măng sa tơ mơ\t thim ‘no\h bơ\n athei pơm hơ to\ tôm gru\p tơ mam sa tơ\ âu ‘no\h j^ gru\p [ôt gô đei lơ lơ\m phe păng rim kơ loăi [ôt tơ\h. Tơ dăh ư\h kơ đei phe bơ\n gô tơ pl^h hăm hơ [o, [um [lang. Oei gru\p đạm đei lơ tơ\ ‘nhe\m ka, kơ tăp ‘ie\r bip, đak to\h dôm kơ loăi xem tơ rong păng đạm ‘no\h đei tơ\ rim kơ loăi tơ\h. Gru\p mă 3 ‘no\h j^ gru\p pơ tru\h kơ chơ\t bek ‘no\h tơ\ rơ mă xem tơ rong păng lơ\m dôm kơ loăi đak kho. Rơ mă xem tơ rong tơ\ âu ‘no\h j^ rơ mă nhu\ng, rơ mă ‘ie\r. Oei đak kho ‘no\h đei lơ\m rim kơ loăi hơ ngâu, [um ngô. Gru\p tuch luch ‘no\h j^ gru\p pơ tru\h vitamin păng [o\h, đei tôch kơ lơ tơ\ rim kơ loăi ‘nhot sa păng plei ‘long đum. Pơ t^h gia nhen đei lơ lơ\m ‘nhot hla kơ noăn, ‘nhot hla lem ju\, ‘nhot mơ lăng păng đei lơ\m rim kơ loăi plei ‘long nhen hơ mu, pơ o\, tơ ne\h. Păng mư\h 1 ‘măng sa pai pơm ăn kơ hơ io\h ‘no\h kăl pơm hơ to\ tôm 4 gru\p tơ mam sa âu. Pơ t^h gia nhen, 1 pơ nhan [ôt dăh mă chao ăn kơ hơ io\h lai yơ ku\m  đei, mă 1 ‘no\h j^ gru\p [ôt, ‘no\h j^ đơ\ng phe dăh [ôt ro\l he\ch, mă 2 ‘no\h j^ gru\p đạm, ‘no\h j^ ‘nhe\m, ka hơ dang, kơ tăp ‘ie\r, bip. Gru\p mă 3 ‘no\h j^ gru\p ‘nhot sa ‘no\h bơ\n chơ cho\h ‘ie\, chơ cho\h he\ch ‘nhot hla lem ju\, ‘nhot mơ lăng păng gru\p mă 4 lơ\m go\ [ôt, pơm pơ nhăn [ôt ăn hơ io\h ‘no\h j^ athei đei gru\p kơ chơ\t bek tơ\ rơ mă dăh mă đak kho.

P^nh: Lei, [ak si ăi, tơ mam vă ăn dơ\ng đe hơ io\h xa thim kiơ\ sơ năm thoi yơ gơ\h lăp ‘lơ\ng?

{ak si Đào Thị Bình tơl: Đơ\ng ro\ng 6 khei, bơ\n pơ tơm pơ hrăm sa ăn kơ hơ io\h ‘no\h 2-3 năr blu\ng ‘no\h jơ ‘năr bơ\n pơ hrăm sa ăn kơ hơ io\h ‘no\h ăn hơ io\h sa 2-3 tơ ‘mo\ng 1 ‘măng đe\ch. Mă lei đơ\ng ro\ng kơ 2-3 năr âu ‘no\h bơ\n athei hơ to\k dar de\h ‘măng sa, păng ăn kơ hơ io\h sa 1 ‘măng athei đei dang 1 puăt pơ nhan [ôt dăh mă chao. Kơ so# pơ to\ đơ\ng pơ nhan ‘no\h j^ dang 250ml. Đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h. bơ\n hơ to\k dar de\h dang 2 ‘măng, ako\m hăm mo\m me\ hơ nơ\ng dơ\ng. Vă khan ‘no\h j^ đơ\ng 6-8 khei ‘no\h j^ sa thim 2 ‘măng sa ako\m hăm mo\m me\ hơ nơ\ng. Oei 9-11 khei ‘no\h bơ\n gô ăn sa 3 ‘măng sa thim thoi no\h ako\m hăm 1 ‘măng sa tơ mam nai. 1 ‘măng sa tơ mam nai tơ\ âu ‘no\h j^ sa 1 kơ nglat tơ ne\h đum, 1 kơ nglat pơ o\ đum dăh mă 1 kơ nglat prit đum dăh mă ăn hơ io\h sa sưa chua ku\m gơ\h. Oei đơ\ng 1 – 2 sơ năm ‘no\h gô jing 3 ‘măng sa tơ pă ako\m hăm 2 ‘măng sa ngôi sa păng oei ăn hơ io\h mo\m me\. ‘No\h j^ kơ so# ‘măng sa, oei 1 ‘măng sa ‘no\h đơ\ng 1 – 2 sơ năm, [ơ\t lăp bơ\n hơ to\k dar de\h đơ\ng 3/4 pơ nhan to\k 1 pơ nhan. {ơ\t mă hơ io\h 2-3 sơ năm, [ơ\t do\h, hơ io\h gơ\h ăn sa đ^ đăng dôm tơ mam sa kơ bơ ngai ‘lo\, mă lei athei băt tru\h, por pai đak [iơ\ to\ xe\t, tơ mam sa athei pai mă kl^ [iơ\ vă tơ gu\m ăn hơ io\h sa [ônh [o\. Lơ\m khei ‘năr 2-3 sơ năm ‘no\h hơ io\h ư\h pă mo\m me\ dơ\ng bơ\ih. Kơ na, athei vei lăng sơ đơ\ng ăn hơ io\h sa đei đơ\ng 3-4 ‘măng sa tơ pă ako\m hăm 2 ‘măng sa ngôi. Mư\h [lep 3 sơ năm tơ\ kơ pal ‘no\h hơ io\h gơ\h sa atu\m hăm bơ ngai ‘lo\, mă lei bơ\n oei athei băt tru\h tơ mam sa ăn kơ hơ io\h vă vei lăng sơ đơ\ng ăn kơ hơ io\h t^h vơ\ ‘lơ\ng păng pran jăng.

Nơ\r bơ nê: & àh, bơ nê kơ ih vang tơ ge\h pơ ma nuh hăm nhôn âu hơ!

Dơ\ng hăm Thuem tơ blơ\ păng pơ re