VOV4.Bahnar - Khoa ho\k chih hơ dăh, đak to\h me\ j^ tơ mam xa ‘lơ\ng hlo\h hăm tơ drong tih vơ\ kơ nge păng đe hơ io\h. Mă lei, yoa lơ tơ drong mă kơ so# bơ ngai rong kon hăm đak to\h me\ tơ\ Việt nam pơ ma atu\m păng tơ\ dêh char Dak Lak pơ ma adro# jur lơ lơ\m dôm sơ năm tơ je# âu. ‘Nâu j^ 1 lơ\m dôm tơ drong tơm pơm ăn kơ so# hơ io\h hơ ke\ tơ\ tơ ring oei tôch lơ. Yoa thoi no\h, an^h jang pơ gang dêh char ‘nâu hlôi tơ le\ch lơ tơ drong jang, lơ\m no\h đei tơ roi tơ băt vă hơ to\k đon hlôh vao đơ\ng tơ pôl găh tơ drong g^t kăl đơ\ng đak to\h me\ hăm hơ io\h. Lêh tơ le\ch păng roi tơ băt găh Gie\ng rong kon hăm đak to\h me\ sơ năm 2017 j^ 1 lơ\m dôm tơ drong jang ‘no\h.

Lêh tơ le\ch păng roi tơ băt găh Gie\ng rong kon hăm đak to\h me\ j^ tơ drong jang đei An^h vei lăng jang pơ gang dêh char păng An^h vei lăng jơ hngâm pran mưh rơ ne\h kon kơ dêh char Dak Lak pơ gơ\r [ât to\k bo\k khei 8 rim sơ năm vă hơ to\k đon hlôh vao đơ\ng tơ pôl găh tơ drong g^t kăl đơ\ng rong kon hăm đak to\h me\. Lêh sơ năm ‘nâu  đei anăn “Đ^ đăng vang pơ lung, tơ gu\m păng vei lăng tơ drong Rong kon hăm đak to\h me\” sơng đei kơ hre\ng ‘nu me\, dro\ kăn oei hơ năp, oei rong kon nge păng đe [ă lơ\m pơ lei tơm Buôn Ma Thuột truh.

Mo\ Ngô Thị Loan, tơ\ trong Y Wang, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, oei hơ năp kon mă 2 ku\m hăm yă tơ nei sư vang truh ako\m. Mo\ Loan ăn tơ băt, [ât rơ ne\h kon kơ dră đunh kơ âu hlo\h 3 sơ năm, yoa rơ ne\h răih, đak to\h ưh kơ lơ păng tam mă băt tơ drong đei yoa đơ\ng đak to\h me\ kơ na mo\ rong kon hăm đak to\h pơm hăm [ôt ngăl. Năr ‘nâu, mă oei hơ năp yak vih vât ưh kơ rơ hău mă lei mo\ adrin truh ako\m vă gơ\h băt dơ\ng lơ tơ drong kăl vă rong kon hăm đak to\h me\ mă tro\.

Mo\ Loan tơ roi: “Đak to\h me\ đei lơ kơ chât ‘lơ\ng [iơ\. Inh tơ che\ng rim dro\ kăn bu bu ku\m ‘me\h rong kon hăm đak to\h me\ ngăl, ăp mă đei tơ drong kiơ ‘no\h đe\ch đe rong kon hăm đak to\h tơ\ ‘ngoăih.”

Truh hăm jơ pơm lêh, mo\ Phạm Thị Dương Lan, tơ\ trong Hồ Tùng Mậu, pơ lei tơm  Buôn Ma Thuột, ăn tơ băt: “Nâu j^ ‘măng mă blu\ng o\h hơ năp. O|h băt đak to\h me\ j^ tơ mam xa ‘lơ\ng hlo\h ăn tơ drong tih vơ\ kơ nge. Inh vă rong kon hăm đak to\h kơ dih truh 6 khei, kle\p khei mă 7 kơnh o\h pơ tơm ‘me thim kon xa tơ mam tơ\ ‘ngoăih”.

Dôm nơ\r tơ roi tơm lơ\m lêh tơ le\ch Gie\ng apu\ng plenh te\h rong kon haă đak to\h me\ sơ năm ‘nâu ‘no\h: Ăn kon mo\m đak to\h me\ư hrôih lơ\m dang 1 jơ blu\ng đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h; Ưh đei yoa kơ [inh đak to\h, to\h cao su dăh mă to\h ya; Nge hơ la kơ 6 khei mo\m hơ dro# đak to\h me\, roi đunh roi ưh gan đei j^ tơ po\h pơ têng hăm nge lăp mo\m me\ to\ se\t khei dăh mă ưh đei mo\m đak to\ me\; M^nh đô la Mi rong kon hăm đak to\h me\ hơ nhăk io\k yoa dang 35 đô la Mi ăn mu\k drăm te\h đak…

Lơ\m jơ pơm lêh, ‘ngoăih kơ tơ drong đei roi tơ băt trong rong kon hăm đak to\h me\, dôm bơ ngai truh oei đei đe [ak si chuyên khoa rơ ne\h roi tơ [ôh lơ tơ drong lơ\m khei ‘năr hơ năp, rong kon nge. Pơ ma găh tơ drong roi tơ băt, hơ to\k đon hlôh vao đơ\ng tơ pôl găh rong kon hăm đak to\h me\ tơ\ dêh char Dak Lak, [ak si Nguyễn Thị Hoa – Pho\ Kơ dră An^h vei rong jơ hngâm pran mưh rơ ne\h dêh char Dak Lak ăn tơ băt:

“ Tơ drong roi tơ băt rong kon hăm đak to\h me\ hlôi đei An^h tơm vei lăng jang pơ gang tơ le\ch đơ\ng sơ năm 2006, tơ\ dêh char Dak Lak pơ tơm jang kiơ\ đơ\ng sơ năm 2008. Gơ nơm đei khul kăn [o# jang pơ gang adrin roi tơ băt lơ\m tơ pôl găh tơ drong g^t kăl đơ\ng ro\ng kon hăm đak to\h me\ păng sơ năm 2013, đơ\ng ro\ng kơ An^h tơm vei lăng jang pơ gang tơ le\ch tơ drong tơ chơ\t, nhôn tơ le\ch tơ drong ‘nâu tơ\ rim hnam pơ gang lơ\m dêh char, kơ na dang ei tơ drong ‘nâu đei lơ bơ ngai me\ tơ gu\m.”

Kiơ\ kơ so# chih jo# đơ\ng An^h vei lăng kơ chơ\t bek te\h đak, kơ so# bơ ngai ăn kon mo\m hơ dro# đak to\h me\ tơ\ Việt Nam jur 1 puăt lơ\m dang 10 sơ năm âu ki, dang ei pă 24,3%, to\ se\t [iơ\ kơ so# jo# păh lăp kơ apu\ng plenh te\h păng to\ se\t hlo\h tơ\ tơ ring Đông Nam Á. Đơ\ng no\h kư\ đei 3 ‘nu hơ io\h ‘no\h đei 1 ‘nu kre\, hơ ke\ hơ kong păng mưh 5 ‘nu hơ io\h ‘no\h đei 1 ‘nu mon ưh tôm k^. Tơ\ Dak Lak, sơ năm 2016, kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm hơ ke\ ưh tôm kân đei 20,5%, hơ ke\, kre\ kơ đe\h ‘no\h 31,7%, lơ mă 3 lơ\m te\h đak. Kiơ\ dôm bơ ngai juăt jang pơ gang, jang ‘lơ\ng tơ drong rong kon hăm đak to\h me\ păng hơ to\k [iơ\ tơ mam so\ng xa ‘lơ\ng ăn hơ io\h ‘no\h j^ trong jang tôch đei yoa vă găn le# tơ drong ‘nâu.

Lơ\m jơ pơm lêh, đe [ak si krao hơ vơn rim bơ ngai me\ athei pơm kiơ\ ‘lơ\ng dôm tơ drong rong kon hăm đak to\h me\ mă tro\, đei: ăn nge mo\m hloi lơ\m dang 1 jơ đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h vă io\k yoa đak to\h ‘lơ\p, kơ loăi đak to\h đei lơ kơ chơ\t ‘lơ\ng hlo\h; ăn nge mo\m hơ dro# đak to\h me\ lơ\m 6 khei blu\ng, mam, ‘me nge xa thim io\k đơ\ng khei mă 7 păng mo\m me\ klep truh 24 khei mă ưh ‘no\h đunh hlo\h dơ\ng… Đe me\ oei hơ năp athei [et tôm vắc xin tang găn j^ gơ\ păng năm rơ ne\h kon tơ\ hnam pơ gang.

Hrei ‘nâu, lơ bơ ngai me\ hlôi băt đei tơ drong g^t kăl đơ\ng tơ drong rong kon hăm đak to\h me\. Mă lei, ư\h kơ s^ bu bu ku\m đei tôm tơ drong hlo#h vao vă pơm kiơ\ rong ‘me kon [lep trong.

{ak si Bùi Thị Tâm, An^h vei lăng jơ hngơ\n jăn rơ ne\h de#h char Dak Lak găh trong rong kon hăm đak to\h me\ [lep khoa ho\k, tơ gop hơ to\k jơ hngơ\m pran, hơ kâu jăn păng tơ drong hơ gei đơ\ng hơ io\h.   

PV:  {ak si ăi! &h hăm gơ\h tơ roi tơ băt đak to\h me\ đei tơ drong kăl thoi yơ hăm hơ io\h ư\h ă?  

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Đak to\h me\ ‘no\h j^ tơ mam sa tôch g^t kăl păng vei sơ đơ\ng găh kơ chơ\t bek ‘lơ\ng ăn kơ hơ io\h păng mă loi ‘no\h j^ lơ\m đak to\h me\ đei kơ chơ\t pran, kơ chơ\t mă đ^ đăng dôm kơ loăi đak to\h ‘ngoăih, đak to\h [ôt ư\h kơ đei. Kơ l^h thoi no\h, 1 ‘nu hơ io\h đei rong hăm đak to\h me\ ‘no\h tơ drong hơ to\k tơ iung ‘ngok tôch kơ ‘lơ\ng, hơ io\h đei hơ gei lơ, mă loi ‘no\h j^ hơ io\h ư\h kơ đei bek plên. Oei hăm hơ io\h đei rong hăm đak to\h [ôt ‘no\h [ônh kơ đei j^ găh trong klak nhen j^ klak chro\h, j^ tơ so\h păng hơ io\h tôch kơ [ônh đei bek plên.   

PTV:  {ak si ăi! Rong kon hăm đak to\h me\ thoi yơ ‘no\h [lep, khoa học păng jơ nei lei?

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Hăm dro\ kăn oei hơ năp kăl kơ đei 1 trong so\ng sa vei sơ đơ\ng tôm dôm kơ loăi tơ mam sa nhen ‘nhe\m, ka, kơ tăp ie\r, bip păng kăl hơ to\k thim dôm ‘măng sa mơ lo#h jơ. Bơ ngai me\ oei hơ năp kăl kơ sa tôm kơ chơ\t, hơ dai hăm ‘no\h đei trong pơ dơ\h ngôi, bơ\ jang pơ ‘lơ\ng ‘no\h ma\ ve\h ver hơ mơt kơ hơ ke\ hơ kong nge lơ\m klak. Hăm bơ ngai me\ to\k bo\k ăn kon mo\m ‘no\h ku\m kăl kơ sa tôm 4 gru\p tơ mam sa ‘no\h tinh bột, kơ chơ\t đạm, kơ chơ\t bek păng dôm kơ chơ\t nhen ‘nhot, plei ‘long.

Hăm nge ‘nao rơ ne\h, kăl kơ ăn mo\m hloi lơ\m dang 1 jơ blu\ng đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h păng mo\m đak to\h me\ pơ đ^ lơ\m 6 khei blu\ng, ư\h kơ kăl ăn sa thim dôm tơ mam sa hơ yơ nai yua kơ lơ\m đak to\h me\ hlôi đei dang 80% ‘no\h j^ đak bơ\ih. Kăl kơ ăn nge mo\m to\ se\t hlo\h đơ\ng 8-12 ‘măng 1 năr păng nge kăl kơ đei mo\m kơ ‘năr, gơ măng hloi. Khei ‘năr ăn nge mo\m me\ ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h j^ tru\h tôm 24 khei dăh mă gơ\h đunh hlo\h to\ se\t mơ\n.

Lơ bơ ngai me\ tơ che\ng akhan kư\ rong kon hăm đak to\h me\ ‘no\h j^ ‘lơ\ng, nge đei mo\m me\ ‘no\h j^ ‘lơ\ng bơ\ih păng lơ bơ ngai me\ ư\h kơ lăng tru\h trong so\ng sa, ‘me\h kiơ ‘no\h sa ‘no\h. Mă lei rim bơ ngai me\ athei hlo#h thoi âu vă kơ đak to\h măh tôm păng ‘lơ\ng ‘no\h rim đe me\ athei sa tôm kơ chơ\t bek ‘lơ\ng. Vă khan ‘no\h blu\ng a athei mă tôm ‘no\h đak to\h mă gơ\h ‘lơ\ng.

PTV: Lơ\m kơ plăh rong kon hăm đak to\h me\ đa đei dôm tơ drong tơ hlăk tơ hl^n kiơ păng kăl kơ hơ met pơ ‘lơ\ng lơ liơ, hă [ak si?    

Bác sĩ Bùi Thị Tâm: Lơ\m khei năr rong hơ ‘lơ\p hăm đak to\h me\, rim bơngai me\ ngăl tơ [ơ\p rim tơdrong nhen: mă blu\ng tim gan hlo#h vao tơdrong bek ‘lơ\ng, bơngai me\ so\ng sa ‘nhe\m phang lơ, so\ng sa ư\h kơ tôm tơmam drăm, kơ\m sa lơ tơmam drăm kơna pơm ăn đak to\h ư\h kơ jrăh. Mă [ar, kơ yuơ tơdrong joăt joe kơ m^nh [ar u\nh hnam, pơlei pơla, đe sa e\nh hlo\h tơ drong, lơ bơ ngai ư\h kơ pơ\n sa dôm tơ mam mă lơ\m khoa học ư\h kơ kơ\m nhen: kơ\m kơ sa ka, sa ‘nhot. Tơ drong ‘nâu pơm mơ mat tat lơ\m tơ drong pơ jing đak to\h. 

M^nh [ar ‘nu bơ ngai me\ tơ [ơ\p to\h jrok, to\ se\t đak to\h. Tơ drong tơm pơm ăn blu\ng a ‘no\h yua đơ\ng bơ ngai me\ ư\h kơ ăn kon mo\m dăh mă mo\m ư\h kơ hơ to\, vă khan ăn mo\m me\ hai ăn mo\m đak to\h ‘ngoăih hai. {ơ\t ‘nao rơ ne\h, me\ tơ che\ng kơ d^h to\ se\t đak to\h kơ na ăn kon mom đak to\h ‘ngoăih mă nge hlôi mo\m đak to\h ‘ngoăih bơ\ih ‘no\h ư\h kơ chu mo\m đak to\h me\ dơ\ng bơ\ih, thoi no\h [ônh kơ pơm ăn to\h jrok. Kơ na hăm dôm đe me\ ‘nao đei [o#h to\h jrok ‘no\h athei ăn nge mo\m lơ hlo\h dơ\ng thoi no\h đak to\h mă gơ\h le\ch.  

PTV:   Lei ah bơ nê kơ [ak si hơ!

Dơ\ng hăm Thuem tơ blơ\