VOV4.Bahnar - Dang ei tơ\ te\h đak bơ\n j^ pơ lo\ le\ch đe to\k bo\k roi to\k păng tơ po\h hre\nh tơ\ lơ tơ ring lơ\m te\h đak, lơ\m no\h hlôi đei bơ ngai lôch. Tơ drong kăl kơ bơ ngơ\t ‘no\h j^ hơ mơt kơ pơ rang j^ oei đei [o#h roi de#h.

Dang ei, tơ drong pơ rang j^ pơ lo\ le\ch đe to\k bo\k đei [o#h roi to\k kơ tang lơ\m te\h đak, pơ rang j^ pơ lo\ le\ch đe to\k bo\k đei [o#h tơ\ 50 de#h char, pơ lei tơm lơ\m te\h đak. Jo# đơ\ng blu\ng sơ năm 2015 tru\h dang ei, lơ\m te\h đak ch^h io\k hlo\h 30.000 ‘nu bơ ngai đei j^, lơ\m no\h hlôi đei bơ ngai lôch.

Pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ tơ drong j^ yua đơ\ng mur t^h pơm tơ po\h j^, tam mă đei pơ gang vaccine tang găn păng pơ gang hơ met klăih j^. An^h klanh, mur măih – tơ po\h j^ pơ lo\ le\ch đe ako\m tơ\ dôm tơ mam yua mong đak nhen; kơ thao, kơ chai tăh pơ ro\ kơ kao, ‘long pơ ro\, tơ mam mong đak lơ\m đ^ đăng rim tơ\ng hnam, hang lơng… kơ rim u\nh hnam. Vă tang găn, an^h jang gahư pơ gang tang găn j^ jăn ( An^h tơm vei lăng găh jang pơ gang) tơ tă ăn kơ kon pơ lei kăl vei lăng cham char ar^h rơ go\h, hu\t đ^ bơ\n râm re\k, tu\h hu\t đak đei lơ\m kl^nh, bo#i păng dôm an^h đak tơ\ng tăp dăr hnam, hơ chăng ka lơ\m an^h mong đak, kl^nh, bo#k đak vă pơ lôch klanh, mur măih… Mư\h bơ\ jang, năm chă ngôi tơ\ rim tơ ring đei lơ mur ‘no\h athei hru\k hơ băn ao tai, pik pơ gang pơ lôch mur, [^ch tep athei cho# kơ mu\ng…Mư\h đei yu\h de#h, ư\h kơ gơ\h chă hơ met kơ d^h tơ\ hnam mă athei năm tru\h tơ\ hnam pơ gang vă đei khăm, pơ tho tơ [o#h păng hơ met hơ tom.

Tang găn kơ chăng mur tơ\ kơ ‘năr:

Pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ po\h yua đơ\ng virus pơm ăn, gơ\h pơm jing pơ rang j^ yua đơ\ng mur hơ nhăk virus ăn kơ bơ ngai ư\h kơ đei j^ kiơ\ đơ\ng mur kăp. Mur pơm ăn j^ đoa kăp tơ\ kơ ‘năr, lơ hlo\h ‘no\h j^ lơ\m dang 2 jơ đơ\ng ro\ng kơ ‘năr le\ch, 2,3 jơ hơ drol kơ ‘năr mơ\t. Pơ lo\ le\ch đe đei [o#h rim khei, rim xơ năm, mă loi ‘no\h j^ lơ\m pơ yan ‘mi, [ơ\t lăp đei [o#h jing pơ rang. Hơ io\h đơ\ng 1 -15 xơ năm đoa [ônh kơ j^ pơ lo\ le\ch đe, lơ hlo\h hlo\h ‘no\h j^ đơ\ng 3-8 xơ năm. Bơ ngai ‘lo\ ku\m đei j^.

Mư\h virus mơ\t lơ\m akâu bơ ngai, 4 tru\h 6 năr đơ\ng ro\ng ( hro#ih hlo\h 3 năr, hiơ\ hlo\h 10 năr), gô đei [o#h j^ yu\h, j^ hơ ơ\m hơ ăm, (j^ hlo\h ‘no\h j^ kơ ie\ng), j^ kơ ting. Đoa yu\h ư\h kơ tom băt, tơ til 2 tru\h 7 năr, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h đei [o#h le\ch pham [re [rônh lơ\m akar, le\ch pham hơ ne\nh, [ơ\t lăp đei le\ch pham tơ\ trong klak, ‘ngok, trong chă hơ yô, đei [o#h klơm t^h, huyêp áp tơ jur, hơ nnơ\k ư\h kơ jăng, akar hơ [ra\p găm, lap, [ônh kơ lôch tơ dăh ư\h kơ đei băt, hơ met tơ tom, mă loi ‘no\h j^ hơ io\h.

Hơ met Đông, Tây y:

Tru\h dang ei, pơ lo\ le\ch đe oei tam đei pơ gang hơ met klăih j^, mă găh lơ ‘no\h j^ hơ met dôm tơ drong đei [o#h j^ nai đe\ch. Tơ dăh j^ lăp ai, gơ\h vei lăng tơ\ hnam nhen: ăn hơ io\h pơ dơ\h ngôi, ‘ne\ kơ chă tơ plo\ng kơ dâu, ăn sa bơ\n chao, ăn nhă lơ đak [iơ\, gơ\h nhă đak rơ\ to\ le# ngach, dăh mă đak Oresol bơ\n pơm thoi âu: 1 tơ pu tu\h lơ\m 1 kơ lich đak, nhă 100-150 ml kiơ\ kơ ko\ng k^ trăp lơ\m 1 năr, pe\t đak kam, đak chănh x^k, sut hơ kâu hăm đak tơ to\ mư\h yu\h de#h. Ư|\h kơ gơ\h kăt le#h dăh mă hơ kuơ\ih tơ\ akâu, ‘ne\ kơ hru\k hơ băn ao hơ [ơ\l mư\h hơ io\h yu\h, ‘ne\ kơ e\nh kơ sa, ‘ne\ kơ e\nh kơ đak.

Bơ\n kăl kơ băt atu\m lơ\m hơ met j^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ jăh tơ mơ\t đak, nhă đak mă lơ [iơ\... pơ lo\ le\ch đe păh lăp, Tây y tơ mơ\t đak hro#h hăm trong huch, tơ jur rơ ngơp tơ dăh yu\h de#h hlo\h 39 độ C hăm trong sut akâu vă pơm rơ ngơp hăm đak tơ to\, hăm pơ gang...Hăm bơ ngai j^ pơ lo\ đe\ch đe ăl athei [et pơ gang si rôm, [et tơ mơ\t pham...

Trong tang găn j^ pơ ‘lo\ đe\ch đe:

Trong tang găn j^ ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h j^ hu\t le# đ^ an^h chek lar đơ\ng mur, pơ lôch mur măih, klanh păng tang găn mur kăp.

- Ling lang đâp tơ nglơ\p mă hlom đ^ đăng dôm tơ mam yua mong đak pai go\, đak nhă nhen bơ\n kl^nh, bo#i mong đak.

- Dônh, pơ du ako\m hơ met, so\h hu\t dôm tơ mam răm re\k jum dăr hnam nhen bơ\n kơ chai pơ chăh, kơ đo\h [ơ, kơ đo\h gao...hơ pu\ih rơ go\h cham char.

Tang găn mur kăp:

- Hru\k hơ băn ao tai pe\ng hlom jơ\ng ti.

- Tep lơ\m kơ mu\ng, mơ ker jo# hloi tơ\ kơ ‘năr.

-Yua kơ [^nh pru\ih pơ lôch mur, nhang mur, kem tơ pu\h mur, ‘long hiup pơ lôch mur....

- Yua reng pe\ng, kơ mu\ng tong pơ gang hoá chất pơ lôch mur.

- Ăn bơ ngai j^ pơ ‘lo\ đe\ch đe [^ch lơ\m kơ mu\ng, ve\h ver kơ mur kăp vă hoei kơ tơ po\h j^ tơ\ bơ ngai nai./.

Thuem tơ blơ\