TANG GĂN HƠLAU J& HIE|N HIANG

Kiơ\ An^h vei lăng jang pơ gang apu\ng plenh te\h (WHO), lơ\m sơ năm âu ki, đei dang 1/3 kơ so# bơ ngai lơ\m plenh te\h j^ hie\n hian păng Việt Nam dơ\ng mă 12 lơ\m kơ so# 22 te\h đak pu\ răm yoa đơ\ng j^ hie\n hiang lơ hlo\h lơ\m apu\ng plenh te\h, dơ\ng mă 14 lơ\m kơ so# 27 te\h đak răm kơ tang yoa đơ\ng j^ hie\n hiang lơn pơ gang dêh hlo\h lơ\m apu\ng plenh te\h. ‘Nâu j^ tơ drong tih mă an^h jang pơ gang ku\m nhen đ^ đăng tơ pôl athei hơ met pơ ‘lơ\ng vă gơ\h jang đei tơ drong tơm tang găn đ^ đăng j^ hie\n hiang lơ\m sơ năm 2030.

Kiơ\ tơ roi tơ băt đơ\ng an^h tơm vei lăng găh jang pơ gang, rim xơ năm Việt Nam đei dang 130.000 ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang ‘nao, 170.000 ‘nu bơ ngai đei j^ hie\n hiang , dang 3.500 ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang tơ jra\ pơ gang păng mă loi ‘no\h j^ đei tru\h 18.000 ‘nu bơ ngai lôch yua đơ\ng j^ hie\n hiang. Yua thoi no\h, vei lăng bơ ngai j^ hie\n hiang ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong tơm hơ to\k tơ iung a nglo\ xơ năm mă Việt Nam hlôi pơ kăp hăm tơ pôl apu\ng ple\nh te\h. Kiơ\ kơ ‘no\h, tru\h xơ năm 2015, Việt Nam hơ drin tơ jur 50% kơ so# bơ ngai j^ păng lôch yua đơ\ng j^ hie\n hiang pơ têng hăm xơ năm 2000. Păng tru\h đ^ xơ năm 2015 athei tơ jur kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang lơ\m tơ pôl jur hơ la kơ 187 ‘nu bơ ngai lơ\m 100.000 ‘nu, tơ jur kơ so# bơ ngai lôch yua đơ\ng j^ hie\n hiang jur hơ la kơ 18 ‘nu bơ ngai lơ\m 100.000 ‘nu.

            Vă io\k đei tơ drong tơ chơ\t âu, Tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang kơ te\h đak hlôi tơ le\ch 8 trong jang ‘lơ\ng hơ dăh. Lơ\m no\h, gô ako\m jang kiơ\ dăr hơ len, hơ met ming păng tơ mơ\t dơ\ng rim trong jang tơ gu\m tro\ [lep hăm yan âu lơ\m tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang, hơ to\k loi dơ\ng chă [o#h hro#ih păng hơ met j^ hie\n hiang đei io\k yua jơ nei ‘lơ\ng.  Tơ drong nai dơ\ng, pơ\ih xă jang hơ doi apu\ng ple\nh te\h, jang hơ doi kơ jăp hăm rim te\h đak lơ\m tơ ring păng apu\ng ple\nh te\h vă kơ vang hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong chă [o#h, hơ met j^ păng tơ po\h j^ hie\n hiang kle\ch tơ ring sơ lam ku\m nhen dôm bơ ngai đei [o#h j^, hơ doi hăm ‘no\h tơ che\ng hơ len pơ jing trong tơ le\ch jang vă hơ to\k ‘lơ\ng tơ drong ke\ vei lăng pơ rang j^…tơ\ tơ ring lơ\m te\h đak.  

            Vă hơ to\k loi dơ\ng tơ drong jang chă [o#h j^ hie\n hiang lơ\m trong tơ le\ch jang pơ\ih xă jơ\p ple\nh te\h, hơ met ‘lơ\ng tơ drong hơ len hơ dăh j^ hie\n hiang jang kiơ\ vei lăng ‘lơ\ng rim tơ drong [o#h j^ trong dui jơ hngơ\m, vang tơ gop hơ to\k ‘lơ\ng tơ drong ke\ jang pơ gang tơ\ tơ ring, hơ tuch xơ năm 2011, Lâm Đồng’no\h j^ 1 lơ\m 6 de#h char đei rơ\ih vă tơ le\ch jang an^h mong jên Jơ\p ple\nh te\h ‘măng 9 tang găn j^ hie\n hiang Việt Nam, yua đơ\ng an^h jang vei lăng găh pơ gang apu\ng ple\nh te\h tơ gu\m. Mă đơ\ng lăp đei apu\ng Đức Trọng păng pơ lei tơm Bảo Lộc đei io\k tơ drong jang ră, mă lei tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang hlôi đei de#h char Lâm Đồng hơ drin tơ le\ch jang lang xă. Gơ nang đơ\ng ‘no\h, rim bơ ngai j^ hie\n hiang ‘nao kiơ\ đơ\ng khăm chă [o#h lơ\m de#h char adoi đei tơ mơ\t lơ\m vei lăng hơ met j^ kiơ\ [lep trong hơ met j^ tơ chơ\t đơ\ng an^h tơm vei lăng găh jang pơ gang, mă loi ‘no\h j^ hlôi vang tơ gop hơ to\k đon hlo#h vao găh j^ hie\n hiang ăn kơ tơ pôl, jo# pơ đ^ hloi tơ\ dôm tơ ring hơ tăih hơ to\, tơ ring kon pơ lei kon kông. {o#h hơ dăh nhen mo\k Ka Joel, bơ ngai Kơ Ho tơ\ xăh Rô Men, apu\ng Đam Rông (Lâm Đồng), đơ\ng năr đei hnam pơ gang xăh khăm, chă [o#h ^nh đei j^ hie\n hiang păng đei hơ met j^ tơ tom, tru\h dang ei lăp đơ\ng ro\ng 2 khei jơ hngơ\m jăn hlôi đei tơ pl^h ‘lơ\ng. Mo\ Ka Joel, pơ ma: “ Hơ drol xơ\ ^nh đei hie\n păng hie\n pơ dui đunh, mư\h hie\n ^nh [o#h j^ kơ tơ\h, dui jơ hngơ\m mơ mat hai păng hie\n le\ch pham. {ơ\t năm khăm păng hơ len lăng khoak ‘no\h [ơ\t kơ plăh do\h ^nh mă băt ‘no\h j^ ^nh hlôi j^ hie\n hiang. Hnam pơ gang xăh hlôi ăn pơ gang, dang ei ‘no\h đ^ khei mă 2 bơ\ih, [o#h lơ\m akâu đ^ hiôk bơ\ih”.

            Kiơ\ kơ an^h jang vei lăng găh jang pơ gang de#h char Lâm Đồng, io\k đơ\ng tơ le\ch tơ drong jang an^h mong jên jơ\p ple\nh te\h ‘măng 9 tang găn j^ hie\n hiang Việt Nam, kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang lơ\m tơ ring năm hơ met j^ hlôi to\k lơ păng hlo\h 90% ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang đei hơ met klăih j^ ngăl. Ưh khan lăp vang tơ gop tang găn j^ hie\n hiang đe\ch mă oei tơ gu\m hơ met ‘lơ\ng tơ drong hơ len hơ dăh tơ drong j^ kiơ\ rim hnam pơ gang tơ\ tơ ring.

Hie\n hiang j^, tơ drong j^ tơ po\h tôch hơ mơt hăm tơ drong erih ku\m nhen jơ hngâm jăn bơ ngai j^ păng [ônh tơ po\h lơ\m tơ pôl ‘năi. Krê loi j^ tơ drong j^ hie\n hiang gơ\h tơ po\h truh tơ\ rim bơ ngai, ưh đei lon bu. Vă tơ gu\m ăn kon pơ lei băt hơ dăh [iơ\ găh tơ drong chă [ôh păng hơ met j^ hie\n hiang, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm [ak si Đoàn Văn Điện, jang lơ\m An^h tang găn tơ drong j^ lơ\m tơ pôl kơ dêh char Lâm Đồng găh tơ drong j^ ‘nâu.

- {ak si ăi, pơm thoi yơ vă gơ\h băt kơ dih kâu đei j^ hie\n hiang?

{ak si Đoàn Văn Điện: Mưh hơ kâu jăn bơ\n hie\n đei đak khoak, đak mơ krơ\h pơ dui đunh hlo\h 2 gie\ng. ‘Ngoăih kơ ‘no\h j^ hơ kâu [ônh hơ ke\, ưh ‘me\h so\ng xa, lap, đa yuh tơ\ kơ sơ\, le\ch pơ uh pơ ang tơ\ kơ măng, [ât lăp hie\n le\ch pham… Mưh [ôh kơ dih kâu đei dôm tơ drong thoi kơ pal ‘no\h mih ma duch nă bơ\n jăh năm hloi tơ\ hnam pơ gang vă khăm hơ len, chă [ôh j^ hrôih. Tơ\ âu, bơ\n đei set hơ len tôm tơ drong vă gơ\h băt đei j^ dăh ưh.

- {ak si ăi, mưh lei j^ hie\n hiang hăm gơ\h tơ po\h đơ\ng me\ [ă truh tơ\ kon nghe ưh?

{ak si Đoàn Văn Điện: J^ hie\n hiang ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ po\h tơ\ ‘ngoăih yăn âu, ưh đei tơ po\h kiơ\ trong pham đơ\ng me\ [ă truh tơ\ kon nghe ôh. Mă lei j^ âu [ônh tơ po\h dơ doă lơ\m u\nh hnam. Lơ\m hnam tơ no\ tơ dăh đei 1 ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang, đei pơ rang j^ lơ\m đak khoak ‘no\h bơ ngai j^ hie\n, so\h hu\t đak khoak gô pơm ăn pơ rang j^ le\ch tơ\ đăih păng dôm bơ ngai oei xa ju\m dăr kiơ\ đơ\ng chă tơ [âp, pơ ma nuh, hyup [ơm pơ rang j^ âu pơm ăn pơ rang j^ hie\n hiang mât lơ\m hơ kâu sư. Păng mưh hơ kâu jăn ưh jăng ‘no\h pơ rang j^ iung pơm ăn bơ ngai âu jing đei j^ hie\n hiang păng j^ tơ po\h truh tơ\ dôm bơ ngai erih xa ju\m dăr nai dơ\ng.

- Lei, [ak si ăi, mưh bơ\n [et vắc-xin ‘no\h hăm pă hli đei j^ hie\n hiang dơ\ng ưh?

{ak si Đoàn Văn Điện: Vaccin BCG ‘no\h ke\ vei lăng ăn hlo\h 80% hơ io\h păng pơ gang s^t, ke\ vei lăng hơ kâu jăn hlo\h 15 sơ năm. Hrei ‘nâu đei 1 tơ drong tôch hơ iă ‘no\h, tơ drong [et pơ gang tang găn j^ jăn hlôi [et hloi vắc-xin BCG tơ\ jâp tơ ring. Păng đ^ đăng nghe, hơ io\h mưh rơ ne\h đei [et ăn pơ gang BCG. Kơ so# hơ io\h [et vắc-xin BCG tôch lơ, vă rim bơ ngai hloi.

Mưh hơ io\h đei [et vắc-xin BCG thoi no\h ‘no\h tơ drong tơ po\h j^ hie\n hiang sư hơ nat [iơ\. Păng tơ dăh đei tơ drong j^ hie\n hiang ‘no\h sư ưh gan j^ ăl, huei gan krê lôch răm.

- {ak si ăi, j^ hie\n hiang âu hăm gơ\h hơ met klăih hloi ưh?

{ak si Đoàn Văn Điện: J^ hie\n hiang gơ\h hơ met klăih hloi tơ dăh bơ\n hơ met mă tro\ nơ\r pơ tho đơ\ng [ok thây pơ gang. Vă akhan athei huch hrâu lơ kơ loăi pơ gang, tôm kơ liêu, tro\ jơ năr mă hơ nơ\ng păng pơm kiơ\ tôm tơ drong hơ met đơ\ng [ak si tơ [ôh ăn. ‘Ngoăih kơ ‘no\h kăl đei tơ drong tơ gu\m đơ\ng tơ pôl hai vă bơ ngai j^ sơ đơ\ng jơ hngâm hơ met j^.

Hrei ‘nâu, kiơ\ đơ\ng pơ tôch tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang kơ te\h đak, ku\m nhen tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang kơ dêh char Lâm Đồng kơ so# bơ ngai hơ met j^ klăih tôch lơ, đei truh 90%. Lăp đei 1 kơ so# bơ ngai hơ met ưh kơ klăih, yoa ưh đei hơ met tro\ trong, huch pơ gang ưh hơ nơ\ng, ưh tôm, ưh tro\ jơ năr păng huch pơ gang tam đ^ ‘no\h pơ dơ\h le#, ưh đei hơ met tôm khei ‘năr.

- {ak si ăi, hrei ‘nâu tơ\ Lâm Đồng tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang đei tơ le\ch jang thoi yơ?

{ak si Đoàn Văn Điện: Hrei ‘nâu, tơ drong tang găn j^ hie\n hiang kơ dêh char hlôi đei tơ le\ch jang tơ\ đ^ đăng apu\ng, pơ lei tơm lơ\m dêh char. Tơ\ rim apu\ng, pơ lei tơm adoi đei khul jang tang găn j^ hie\n hiang, pơ gơ\r io\k khăm hơ len păng hơ met j^ ăn bơ ngai đei j^.

- Lei à, bơ nê kơ ih hơ!