VOV4.Bahnar - Sơ\ j^ hie\n hiang đei pơ re\ng lơ\m “ 4 tơ drong j^ mơ mat hlo\h”, vă khan 1 lơ\m 4 tơ drong j^ ư\h kơ gơ\h hơ met klăih. Mă lei dang ei, tơ drong j^ âu gơ\h hơ met klăih đ^ tơ dăh đei chă [o#h hro#ih păng hơ met tơ tom. Mă đơ\ng thoi no\h ră, Việt Nam dang ei oei to\k bo\k oei lơ\m kơ so# 22 te\h đak đei kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang lơ hlo\h apu\ng ple\nh te\h. Tơ drong tơm pơm ăn ‘no\h j^ yua đơ\ng đon hlo#h vao đơ\ng kon pơ lei oei tam mă đei, tơ drong ư\h kơ ‘me\h ngôi hơ dai đơ\ng tơ pôl hăm dôm bơ ngai j^ âu oei đei, pơm ăn tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang oei lơ mơ mat tat.

Kiơ\ kơ An^h jang pơ gang apu\ng ple\nh te\h, hrei ‘nâu jo# păh lăp rim sơ năm lơ\m apu\ng ple\nh te\h đei dang 9 triệu ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang păng đei 1,3 triệu ‘nu bơ ngai lôch yua đơ\ng tơ drong j^ âu. Việt Nam dang ei to\k bo\k dơ\ng mă 12 lơ\m kơ so# 22 te\h đak đei kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang lơ hlo\h apu\ng ple\nh te\h, hăm dang 130 rơ bâu ‘nu bơ ngai j^ păng 16 rơ bâu ‘nu bơ ngai lôch rim sơ năm.

J^ hie\n hiang ‘no\h j^ 1 tơ drong j^ tơ po\h yua đơ\ng pơ rang hie\n hiang pơm ăn. Pơ rang hie\n hiang tơ po\h đơ\ng bơ ngai âu tơ\ bơ ngai nai kiơ\ trong dui jơ hngơ\m. Mư\h mơ\t lơ\m hơ kâu, sư gô tơ dru\t păng pơ răm lơ\m hơ kâu. Bơ ngai j^ gô lôch mư\h ư\h kơ đei chă [o#h hro#ih păng hơ met ‘lơ\ng.

Tơ roi găh tơ drong j^ đơ\ng j^ hie\n hiang, [ak si chuên khoa 1 Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang hơ met găh j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ roi tơ băt:

“Dôm tơ drong đei [o#h j^ jâu đei j^ hie\n hiang ‘no\h j^ bơ ngai J^ hie\n, kơ so\h khoak đơ\ng 2 gie\ng tơ\ kơ pal. ‘Nâu j^ đei [o#h j^ hơ dăh hlo\h. ‘Ngoăih kơ ‘no\h oei đei hloi tơ drong hie\n le\ch pham, dui jơ hngơ\m mơ mat, jur k^, j^ kơ tơ\h, mă loi ‘no\h j^ đei [o#h le\ch đak pơ u\h, vă khan ‘năr hmă, [ơ\t lăp tơ ngie\t mă lei bơ ngai j^ oei le\ch đak pơ u\h.”

J^ hie\n hiang klăih song jing 2 kơ loăi ‘no\h j^ hie\n hiang tơ so\h păng hie\n hiang ‘ngoăih tơ so\h. Lơ\m no\h hie\n hiang tơ so\h ‘no\h j^ lơ, đei kơ so# 80%. Sơ năm 2017, Hnam pơ gang hơ met găh j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h Dak Lak hlôi khăm păng hơ met ăn kơ 1.000 ‘nu j^ hie\n hiang, lơ\m no\h đei 50 ‘nu j^ hie\n hiang tơ jră pơ gang. {ak si Nguyễn Kim Mỹ tơ roi tơ băt kơ so# bơ ngai j^ hie\n hiang tơ jră pơ gang lơ\m sơ năm âu ki hlôi to\k 4 ‘nu pơ têng hăm trong tơ le\ch jang hơ met đơ\ng hnam pơ gang, vă khan tơ drong tơ po\h đơ\ng j^ hie\n hiang lơ\m tơ pôl oei tôch kơ krê hơ mơt. Lơ bơ ngai j^ hie\n hiang tơ so\h năm tơ\ hnam pơ gang đ^ de#h ngăl, pơm ăn hơ mơt tơ po\h lơ\m tơ pôl lơ, hơ dai hăm, tơ drong hơ met ku\m tơ [ơ\p lơ mơ mat tat. {ak si Nguyễn Kim Mỹ tơ roi tơ băt dơ\ng:

“Bơ ngai j^ hie\n hiang hrei ‘nâu oei kơ dơ\ mơ lâu, ư\h khan lăp tơ\ kon pơ lei tơ ring hơ tăih hơ to\ mă kơ tă hloi dôm bơ ngai đei hlo#h vao, kang [o# te\h đak ku\m kơ dơ\ mơ lâu. Kơ l^h đơ\ng tơ drong ‘nâu hơ nhăk tru\h tơ drong ôn j^. đe sư ư\h kơ năm khăm dăh mă chă răt kơ d^h pơ gang hơ met.”

Hrei ‘nâu, j^ hie\n hiang hlôi đei pơ gang hơ met kơ tang păng đei hơ met klăih đ^, hăm tơ drong bơ ngai j^ chă [o#h hro#ih păng hơ met tơ tom. {o#h hơ dăh nhen [ok Nguyễn Thành (68 sơ năm) oei tơ\ phường Tân Lợi, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, de#h char Dak Lak. Đunh kơ âu 2,3 khei, [ok Thành [o#h lăm hơ kâu pha ư\h kơ hiôk, hơ kâu lai yơ ku\m rơ mơ\n lap, đoa hie\n păng j^ kơ tơ\h. {ok tơ te\nh năm khăm păng đei hơ len lăng j^ hie\n hiang tơ so\h. Đơ\ng ro\ng 3 gie\ng hơ met, jơ hngơ\m jăn [ok Thành hlôi đei tơ pl^h hơ dăh. {ok Nguyễn Thành tơ roi:

“&nh năm tơ\ hnam pơ gang hơ met găh j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h Dak Lak hơ met ku\m đei dang 3 gie\ng bơ\h, jơ hngơ\m jăn [o#h ku\m sơ đơ\ng. Tơ roi găh hie\n ‘no\h dang ei dă [iơ\ de#h bơ\ih. Hie\n, j^ kơ tơ\h ‘no\h ku\m dai dă [iơ\ đei 70-80% bơ\ih.”

Kiơ\ kơ đe [ak si chuên khoa, j^ hie\n hiang tôch kơ [ônh tơ po\h lơ\m tơ pôl. Pơ rang hie\n hiang đei lơ\m khoak, đak hai bơ ngai j^. Mư\h hie\n, khoak kơ so\h, pơ ma dơ nu\h... bơ ngai j^ pơm tơ le\ch pơ rang hie\n hiang tơ\ hơ yu\h, pơm ăn đei j^ ăn dôm bơ ngai jum dăr. J^ ku\m gơ\h tơ po\h kiơ\ trong yua hơ dai pơ nhan, ‘long kep, tơ ‘mo\ng hăm bơ ngai j^ hie\n hiang.  

Pơ rang j^ hie\n hiang ke\ ar^h lơ\m hơ kâu, [ơ\t jơ hngơ\m jăn ư\h kơ jăng ‘no\h gô chek lar păng tơ te\nh pơm ăn j^. Mư\h đei pơ rang j^ hie\n hiang, bơ ngai j^ kăl kơ đei khăm, hơ len lăng tơ\ rim hnam pơ gang joăt kơ hơ met j^, đei trong hơ met [lep mă ke\ klăih kơ j^. Bơ ngai j^ gơ\h năm tru\h tơ\ rim hnam pơ gang đa khoa tơ\ apu\ng dăh mă Hnam pơ gang hơ met găh j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h Dak Lak, kơ so# 136 Nguyễn Thị Định, phường Thành Nhất, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, de#h char Dak Lak, vă hơ len lăng păng hơ met j^. ‘Nâu ku\m jing hnam pơ gang lăp hơ dro# đe\ch tơ\ tơ ring Tây Nguyên thu io\k păng hơ met j^ hie\n hiang tơ jră pơ gang.  

-{ak si chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ Kơ dră che\p kơ\l Hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h dêh char Dak Lak, roi hơ dăh tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang tơ\ dêh char. {ak si ăi, hrei ‘nâu tơ drong hlôh vao đơ\ng kon pơ lei găh j^ hie\n hiang thoi yơ hă?

-{ak si Kim Mỹ: Năng atu\m, dôm bơ ngai j^ mât tơ\ hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h đ^ ăl ngăl bơih, tơ so\h j^ tôch kơ dêh. Mưh nhôn khăm hơ len ‘no\h tơ tă đ^ j^ đơ\ng 2+ truh 3+, [ât lăp đei bơ ngai j^ ăl, j^ lơn pơ gang bơih. Bơ ngai j^ hie\n hiang truh khăm j^ klui yoa lơ tơ drong, lơ\m no\h đei đơ\ng đon ưh kơ chăng, lăng pơ hơi hai. Tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang lơ\m te\h đak pơ ma atu\m păng Dak Lak pơ ma dro# lơ\m dang 10-15 sơ năm ‘nâu đei tơ roi tơ băt tôch lơ. Mă loi lơ\m sơ năm 2015, tơ drong tang găn j^ hie\n hiang đei Thủ tướng te\h đak k^ tơ le\ch jang truh sơ năm 2020 păng trong vă jang truh sơ năm 2030, Việt Nam athei găn đ^ j^ hie\n hiang.

Mă đơ\ng tơ roi tơ băt tôch ai ră mă lei tơ\ dôm tơ ring atăih yăih kơ so# kon pơ lei io\k đei nơ\r tơ roi oei to\ se\t. Lơ bơ ngai năm tơ\ hnam pơ gang [ât je# dêh bơih, kơ lih yoa mưh đe sư đei j^, đe sư chă hơ met kơ dih, năm răt pơ gang huch mă ưh ‘no\h soi kơ pơ jâu. Mưh hơ met kơ dih ưh kơ klăih bơih, j^ dêh bơih ‘no\h đe sư pơ tơm năm tơ\ hnam pơ gang. Hlo\h kơ ‘no\h, tơ drong arih xa mơ mat tat, năm tơ\ hnam pơ gang ‘no\h hiong jên kơ na đe sư ơm năm hơ met. M^nh tơ drong dơ\ng đe tơ che\ng kơ dih kâu j^ hie\n hiang mă lei kuă năm khăm yoa hli đe nai băt, hli đe jăm joă kuă ngôi je# kơ na đe ôn. Gô truh j^ ăl, hie\n le\ch pham bơih ‘no\h ‘nao năm tơ\ hnam pơ gang.

-{ak si ăi, hrei ‘nâu tơ drong kiơ mơ mat hlo\h mưh bơ\ jang tơ drong jang tang găn j^ hie\n hiang tơ\ Việt Nam?

-{ak si Kim Mỹ: Hrei ‘nâu, j^ hie\n hiang gơ\h hơ met klăih đ^ tơ dăh đei tôm tơ drong ‘nâu: mă 1 băt j^ hrôih, vă akhan j^ tam mă dêh, tam pơ răm kơ tang lơ\m hơ kâu jăn. Mă 2, bơ ngai j^ athei pơm kiơ\ trong hơ met, tro\ tơ drong hơ găt mă đe [ak si pơ tho. Vă akhan hơ met tro\ trong, tôm khei ‘năr, huch pơ gang, [et pơ gang athei tro\ jơ, tôm kơ liêu păng athei năm set hơ len năng đak khoak mưh hơ met j^ tro\ nơ\r pơ tho vă băt j^ tam mă klăih dăh mă ưh. Tơ dăh bơ\n hơ met klăih ăn 1 ‘nu bơ ngai j^ hie\n hiang ‘no\h jing dang găn đei j^ ăn lơ bơ ngai nai dơ\ng.

J^ hie\n hiang gơ\h hơ met klăih. Mă lei hrei ‘nâu j^ hie\n hiang lơn pơ gang to\k bo\k jing tơ drong krê lơ\m jơ\p apu\ng plenh te\h, ưh kơ s^ hơ dro# tơ\ Việt Nam đe\ch. Việt Nam oei dơ\ng mă 15/30 te\h đak đei bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang lơ hlo\h. J^ âu hơ met tôch mơ mat. Hăm bơ ngai j^ hie\n hiang hmă ‘no\h hơ met dang 6-8 khei, mă lei j^ hie\n hiang lơn pơ gang athei hơ met truh 20 khei. Kơ so# bơ ngai j^ hơ met klăih lăp to\ se\t đe\ch, yoa khei ‘năr hơ met j^ đunh, đei lơ tơ drong krê đơ\ng huch pơ gang kơ na bơ ngai j^ đa pơ dơ\h hơ met to\k bo\k trong.

Hmă hmă bơ ngai j^ hie\n hiang lơn pơ gang adrol sơ\ sư j^ hie\n hiang 1 ‘măng bơih kơ na hơ kâu jăn sư ưh kơ pran, ưh ke\ pơ krơ\ng hăm pơ gang. Hrei ‘nâu lơ\m te\h đak oei adrin hơ met klăih j^ hie\n hiang lơn pơ gang đơ\ng 60-75%.

-{ak si ăi, kon pơ lei athei hlôh vao tro\ tơ drong j^ hie\n hiang thoi yơ vă găn ưh ăn sư tơ po\h lơ\m tơ pôl?

-{ak si Kim Mỹ: Kon pơ lei athei mơ\ng, lăng dôm tơ drong tơ roi vă băt j^ hie\n hiang thoi yơ, tơ po\h lơ liơ. Blu\ng a athei băt, j^ hie\n hiang ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ po\h kiơ\ trong dui jơ hngâm păng lăp hơ dro# j^ hie\n hiang tơ so\h đe\ch gơ\h tơ po\h, oei hie\n hiang ‘ngoăih kơ tơ so\h ‘no\h ưh đei tơ po\h. Mă 2, j^ hie\n hiang gơ\h hơ met klăih. Mă 3, pơ gang hơ met j^ hie\n hiang đei te\h đak [ơk đe\ch. Mưh [ôh kơ dih kâu nhen đei j^ hie\n hiang ‘no\h jăh truh khăm hơ len tơ\ hnam pơ gang hloi.

-Lei a, bơ nê kơ ih hơ!

Tuuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\