TANG GĂN J& HƠYÔ KUL      (J& HƠYÔ ĐAK S&K)

J^ hơ yô đak s^k ‘no\h j^ tơ drong j^ yoa đơ\ng hoóc-môn insulin lơ\m tụy ưh kơ măh dăh mă ưh [ơm ‘lơ\ng lơ\m hơ kâu, sư pơm ăn s^k lơ\m pham to\k lơ. J^ hơ yô đak s^k đei năng ‘no\h j^ tơ drong j^ pơ lôch bơ ngai ưh tom băt, yoa tơ drong j^ ưh đei [ôh hơ dăh tơ\ yăn âu, păng tôch hơ mơt mưh ưh kơ tơ tom hơ met. Kơ so# bơ ngai j^ hơ yô đak sik lơ\m apu\ng plenh te\h tôch lơ, lơ\m dang 100 ‘nu bơ ngai ‘no\h đei 1 ‘nu bơ ngai đei tơ drong j^ ‘nâu. Việt Nam j^ te\h đak đei bơ ngai j^ hơ yô đak s^k dơ\ng mă 10 lơ\m apu\ng plenh te\h păng jing te\h đak đei tơ drong j^ hơ yô đak s^k to\k hre\nh hlo\h. Mưh đei tơ drong j^ hơ yô đak s^k sư pơm ăn bơ ngai j^ erih xa ưh hiôk rơ hăo kiơ. Băt j^ hrôih păng hơ met tro\ trong ‘no\h j^ tơ drong tôch g^t kăl.

Phó giáo sư, tiến sỹ Nguyễn Nhược Kim (Đại học Y Hà Nội, Phó kơ dră Jơ nu\m vei lăng jang găh Đông y Việt Nam) tơ roi tơ băt, đei lơ tơ drong tơm pơm hơ to\k hơ mơt kơ j^ hơ yô s^k nhen: yua đơ\ng bơ ngai lơ\m u\nh hnam đei j^ rơ drol, yua đơ\ng tơ drong rơ kăh k^, yua đơ\ng tơ drong ar^h sa ư\h kơ gan chă nơ năm, so\ng sa tam mă tro\ [lep…Mă loi ‘no\h j^, dôm tơ drong đei [o#h ư\h kơ tơ le\ch tơ\ ‘ngoăih, kơ na bơ ngai j^ đoa pơ hơi ư\h kơ bơ ngơ\t  tru\h. Ăp kơ rim tơ drong j^ đei [o#h hơ dăh ‘no\h mă năm khăm j^, kơ plăh do\h tơ drong hơ met j^ gô tôch kơ mơ mat păng hoach jên lơ.

Dôm tơ drong [o#h atu\m đơ\ng j^ hơ yô s^k ‘no\h j^ bơ ngai j^ ling lang [o#h hal kơ đak, hơ yô lơ ‘măng, mă loi ‘no\h j^ tơ\ gơ măng, akâu jăn [o#h rơ mơ\n, lap, tơ jur k^, đơ đik yă ‘no\h…Bơ ngai j^ oei [o#h đei bơ\n plei po#ih to\k, ^ch krang, măt roi ‘năr ư\h kơ bang, akar [ônh kơ đei pơ chu\ng…

J^ hơ yô s^k krê hơ mơt tơ pă yua kơ mơ mat kơ băt, kơ l^h thoi no\h athei kơ chăng tang găn j^ hơ yô s^k [ơ\t sư tam mă đei tom vă pơ răm akâu jăn hăm trong:

‘No\h j^ tơ jur k^ ve\h ver kơ bek plên. Kiơ\ pơ tôch đơ\ng lơ tơ drong jang tơ che\ng hơ len, j^ hơ yô s^k gô dă [iơ\ tơ dăh bơ ngai j^ tơ jur đei 5-7% akâu trăp. Tơ jur k^ păng pơ tâp akâu jăn hơ nơ\ng ku\m tơ gu\m akâu jăn ke\ pơm tơ le\ch insulin lơ [iơ\- tơ drong tơm vă hoei kơ đei j^ hơ yô s^k.

Đei trong so\ng sa tro\ [lep, rơ\ih tơ mam sa to\ xe\t kơ chơ\t bek, to\ xe\t s^k păng to\ xe\t [o\h, tơ mam huch nhă to\ xe\t calorie dăh mă đak nhă ư\h kơ đei ga. Athei hu\t hơ\t păng tơ drô , [ier vă tang găn hơ mơt kơ j^ hơ yô s^k.

Tơ drong hơ met j^ hơ yô s^k athei io\k đei 2 tơ drong tơm: Vei lăng s^k lơ\m pham sơ đơ\ng păng cha\ [o#h hơ met hro#ih rim tơ drong đei [o#h j^.

Dang ei đei lơ kơ loăi pơ gang đơ\ng bơ\n rơ\h hla ‘long, đei  yua pơm tơ jur s^k lơ\m pham, hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong lap rơ mơ\n ăn kơ bơ ngai j^ hơ yô s^k nhen: Pơ ya, dây thìa canh, sinh địa, thương truật, hoài sơn. Tơ drong yua pơ gang tây y hơ doi hăm đông y hrei ‘nâu hlôi pơm ăn ‘lơ\ng tơ drong hơ met păng tang găn j^ hơ yô s^k, tang găn [iơ\ rim tơ drong pơm ăn ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng pơ gang.

Vă tơ gu\m ăn mih ma duch nă bơ\n băt hơ dăh [iơ\ găh tơ drong j^ hơ yô đak s^k, dôm bơ ngai [ônh đei j^ păng pơm thoi yơ vă tang găn j^, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm Thak si, [ak si Trịnh Quang Trí, Pho\ Kơ dră An^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ dêh char Dak Lak. Hơ pơi kơ mih… vang mơ\ng.

- {ak si ăi, yoa kiơ mă j^ hơ yô đak s^k tôch hơ mơt păng đei năng j^ tơ drong j^ pơ lôch bơ ngai dar de\h, ưh kơ tom băt?

{ak si Trịnh Quang Trí: S^k lơ\m pham to\k lơ ‘no\h sư ưh đei pơm ăn bơ ngai lôch dang ei dang ei hloi, mă sư pơm tơ le\ch lơ tơ drong j^ jăn păng pơm ăn bơ ngai j^ lôch dar de\h… Pơ tih gia sư pơm rơ ka j^ tơ\ măt, pơm ăn măt jing pluk ưh kơ bang, [ât lăp kơnh jing măt tol. Mă 2 sư j^ lơ\m trong huan: đ^ đăng huan lơ\m hơ kâu jăn mưh s^k lơ\m pham to\k jing pơ ‘ngie\h j^, pơm ăn đe blu\ng a nhen ưh băt yă kiơ, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h j^. Tơ drong krê hlo\h ‘no\h j^ găh trong pham păng j^ lơ\m plei nuih pơm ăn pham blu\h to\k tơ\ plei nuih, đang kơ ‘no\h j^ tơ\ plei le\n, pơm ăn plei le\n rơ mơ\n, ưh kơ jăng… đ^ đăng hơ kâu jăn adoi [ơm yoa đơ\ng j^ hơ yô đak s^k, kơ na tơ drong j^ âu tôch hơ mơt.

- Tơ drong j^ hơ yô đak s^k âu ưh jăh băt hrôih păng bơ ngai j^ đa ưh kơ chăng, lăng pơ hơi dơ\ng. Lei, bơ ngai thoi yơ [ônh đei tơ drong j^ krê hơ mơt âu hă [ak si?

{ak si Trịnh Quang Trí: Mă 1 ‘no\h dôm bơ ngai bek plên. Mă 2 ‘no\h bơ ngai ‘lo\, roi ‘lo\ roi [ônh đei j^, mă loi đơ\ng 45 sơ năm to\k tơ\ kơ pal. Mă 3 ‘no\h bơ ngai klak plên, kơ ie\ng hơ ho\i, hăm dro\ kăn kơ ie\ng tih 80cm, dro\ nglo ‘no\h đơ\ng 90cm to\k tơ\ kơ pal. Đang kơ ‘no\h j^ dôm bơ ngai đei tơ drong j^ huyêt ap to\k, j^ lơ\m plei nuih, dăh mă đe dro\ kăn hơ năp rơ ne\h kon tih, trăp hlo\h 4 k^; lơ\m hnam mă đei ‘nho\ng o\h, dăh mă me\ [ă j^ hơ yô đak s^k; păng bơ ngai ưh gan kơ dâu pơ tâp hơ kâu… Dôm bơ ngai ‘no\h athei năm khăm 1 sơ năm to\ se\t hlo\h ‘no\h 1 ‘măng, lăp kăl set hơ len pham đe\ch, păng lăm khăm yơ ku\m gơ\h ngăl, ưh đei hiong jên lơ dơ\ng.

- Dôm bơ ngai âu, athei pơm thoi yơ vă gơ\h veh ver kơ tơ drong j^ hơ yô đak s^k, hă [a si?

{ak si Trịnh Quang Trí: Tơ drong tang găn mă lơ ‘no\h athei erih xa mă ‘lơ\ng, tơ plih le# tơ drong juăt et sa ưh kơ lăp… Pơ tih gia nhen, blek plên athei chă trong tơ jur k^ ăn kơ dih, klak plên, ưh đei kơ ie\ng athei chă trong pơ tâp vă sư ie\ [iơ\, le# gan et sa tơ\ gơ măng, le# gan sa rơ mă ‘nhie\m, [o\h, dôm kơ chât bek; le# gan nhă đak [ăt lơ, le# gan sa dôm tơ mam đe pai te\ch kơ tă. Oei hăm bơ ngai j^ huyêt ap to\k ‘no\h athei hơ met, găn ưh găn huêt ap to\k…  thoi no\h sư da [iơ\ kơ đei j^ [iơ\.

- Nhen ih ‘nao tơ roi, tơ drong erih xa ‘lơ\ng, so\ng sa lăp, pơ nam pơ tâp hơ kâu jăn ‘no\h j^ tơ drong kăl hlo\h vă găn j^ jăn. Mă loi hăm j^ hơ yô đak s^k, mưh đei j^ bơih hơ met tôch mơ mat păng huach jên lơ dơ\ng, yoa athei găn đei s^k to\k lơ\m pham păng athei băt hrôih vă hơ met tơ tom dơ\ng. Apinh ih tơ roi mă hơ dăh [iơ\ găh tơ drong hơ met j^ ‘nâu thoi yơ lăng?

{ak si Trịnh Quang Trí:  Tơ drong hơ met j^ hơ yô đak s^k đei 3 trong: mă 1 athei tơ plih ming tơ drong juăt so\ng sa. Mă 2 athei pơ tâp pơ hrăm hơ kâu jăn mă lăp kiơ\ rim sơ năm. Mă 3 ‘no\h athei huch pơ gang mă tro\ kiơ\ nơ\r [ak si pơ tho, tơ dăh huch lơ hnang [ât lăp ‘no\h lôch hloi.

-  Lei à, bơ nê kơ ih [ak si Trịnh Quang Trí, Pho\ Kơ dră An^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ dêh char Dak Lak!.