VOV4.Bahnar - J^ măt [re ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong j^ đa tơ [ơ\p hlo\h tơ\ măt. J^ đei [o#h lơ lơ\m ‘năr tơ pl^h pơ yan, đơ\ng pơ yan yă rak jing pơ yan pu\ih mak, tơ\ ‘ngoăih lơ kial mui. Tơ\ hơ io\h, j^ măt [re gơ\h tơ [ơ\p đơ\ng ‘nao rơ ne\h. ‘Nâu j^ tơ drong j^ [ônh kơ hơ met klăih mă lei tơ dăh hơmet ư\h kơ [lep trong gô pơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h măt lăng kơ hơ io\h đơ\ng ro\ng âu kơnh.

Lơ\m kok kơ klong măt [ơm kơ tă hăm cham char tơ\ ‘ngoăih kơ na [ônh kơ đei [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng yua đơ\ng ‘mui, [ru\ih pơm ăn j^. Dôm tơ drong j^ đa tơ [ơ\p tơ\ lơ\m măt ‘no\h: j^ măt hmro\ng hmrônh, măt hre\ng, se\ch bru\h, lơ\m no\h đa tơ [ơ\p hlo\h ‘no\h j^ măt [rê. ‘Nâu j^ tơ drong lơ\m măt đei j^, hăm đei [o#h nhen măt pơ ‘nge\h, [re, đei hlak măt lơ, đơ đik măt…

Kiơ\ [ak si Lê Văn Thanh Bình, khoa hơmet hrâu hre\k, Hnam pơ gang Măt de#h char Dak Lak, j^ măt [re đei tơ [ơ\p tơ\ đ^ đăng, đơ\ng nge ‘nao rơ ne\h tru\h bơ ngai kră. Tơ\ nge ‘nao rơ ne\h, j^ măt [re đa đei đơ\ng me\ sư đei yo\ng j^ tơ po\h kiơ\ yă ‘no\h chlamydia dăh mă j^ krơ mă ư\h kơ đei hơ met tơ po\h ăn, hăm đei [o#h j^ tơ\ măt pơ ‘nge\h, [re, pơ yar măt mơ mat. Oei tơ\ hơ io\h đơ\ng ro\ng kơ ‘nao rơ ne\h tơ\ kơ pal, ku\m lei lăi bơ ngai ‘lo\, tơ drong tơm pơm ăn j^ đa yua đơ\ng vi rus, yo\ng j^ dăh mă yua đơ\ng ‘mui, so\k xem tơ rong…

J^ măt [re [ônh kơ hơ met klăih, mă lei, lơ me\ [ă oei ư\h hlo#h vao păng pơm pơ hơi, ư\h kơ năm khăm hloi [ơ\t [o#h hơ io\h đei j^ mă đa chă răt kơ d^h pơ gang bro\k hơ met, lơ bơ ngai oei hơ met kiơ\ kră sơ\ pơm ăn j^ de#h hlo\h, hơ mơt [ơm kơ ne# tru\h măt lăng kơ hơ io\h đơ\ng ro\ng âu. Nhen mon Lê Khả Hân (15 khei) tơ\ apu\ng Krông Búk, de#h char Dak Lak ‘no\h j^ 1 pơ t^h gia. {ơ\t [o#h mon Hân đei j^ măt [re, măt kơ ‘nge\h, mă đơ\ng băt mon đei j^ măt [re mă lei u\nh hnam pơm pơ hơi ư\h kơ năm khăm, lăp răt đak [o\h bro\k kơ to\h. Đơ\ng ro\ng 1 gie\ng, j^ ư\h kơ dă [iơ\ mă măt roi pơ ‘nge\h t^h păng đei le\ch pham, u\nh hnam mă năm ba tơ\ Hnam pơ gang Măt de#h char Dak Lak khăm păng đei athei [^ch tơ\ hnam pơ gang hơ met. Mo\ Vũ Thị Hương, me\ hơ io\h j^ tơ băt: “Tơ\ rông [ôt đei hơ io\h đei j^ măt [re, mă hơ io\h ngôi hơ dai băl ‘no\h ba ku\m ư\h kơ gơ\h ve\h ver. &nh tơ che\ng ‘no\h kon j^ măt [re hmă đe\ch mă ư\h kơ nge#h j^ ăl thoi ‘nâu. Lơ\m gie\ng ‘no\h ^nh ku\m hrăt hrot năm jang kơ na lăp răt đak [o\h bro\k kơ to\h đang kơ ‘no\h hơ tuch gie\ng mă năm ba kon năm khăm.”

{ak si Lê Văn Thanh Bình tơ băt, j^ măt [re tơ dăh băt tơ tom păng hơ met [lep trong, đơ\ng ro\ng đơ\ng 7-10 năr, j^ gô klăih đ^, tơ plơ\ dơ\ng tơ dăh chă hơ met kơ d^h ư\h kơ [lep trong gô pơm ăn j^ roi de#h. {ak si Lê Văn Thanh Bình tơ roi: “Hmă hmă, j^ măt [re tơ dăh hơ met ‘lơ\ng ‘no\h măt gô ư\h kơ đei [ơm kơ ne#, mă lei tơ dăh [ơm tơ\ lơ\m găm măt ‘no\h pơm ăn j^, rơ ka ako\m hăm tơ drong yua pơ gang ư\h kơ [lep, pơ gang đei kơ chơ\t Corticoid ư\h kơ vei lăng gô pơm ăn rơ ka dơ\ng, mă tơ dăh đei klăih ‘no\h gô pơm rơ ka lơ\m klong măt, [ơm kơ ne# tru\h lăng ư\h kơ gan bang đơ\ng ro\ng âu kơnh.”

Pơ yan Puih mak ‘no\h j^ pơ yan đa đei j^ măt [re dêh hlo\h. Tơ\ đe hơ io\h, jơ hngâm tam mă pran kơ na tơ drong tang găn j^ ku\m ưh gan ke\ ‘năi. Hơ dai hăm băt tro\ tơ drong j^ vă chơ ba đe hơ io\h năm khăm, đe me\ [ă athei chă hơ len vă hlôh vao trong tang găn j^ ăn kon hơ ‘lơ\p ‘năi, mă kăl hlo\h j^ vă huei pơm kiơ\ dôm tơ drong ưh kơ lăp mưh hơ met j^. Đơ\ng ro\ng âu nhôn pơ ma nuh hăm [ak si Lê Văn Thanh Bình, tơ\ khoa Hơ met j^, Hnam pơ gang hơ met j^ Măt dêh char Dak Lak găh tơ drong j^ măt [re.

-{ak si ăi! Mưh hơ met j^ măt [re kơ dih, dôm tơ drong yơ đei năng ưh kơ lăp hăm khoa ho\k, gơ\h pơm tơ le\ch tơ đrong răm kơ ne# hă?

- {ak si Lê Văn Thanh Bình: Mă 1 ‘no\h j^ tơ drong răt yoa pơ gang kơ dih. Hăm dôm bơ ngai oei hơ tăih kơ hnam pơ gang, ưh đei tom năm khăm hơ len hloi ‘no\h athei io\k đak [oh Nacl 9‰ vă kơ to\h ăn măt, le# kơ pha đak to\h thoi sơ\ dăh mă io\k yoa [oh găr yoa thoi noh hơ mơt [ơm ưh ‘lơ\ng truh tơ\ măt, mă 2 ‘no\h hơ mơt đak bơ\n pha đei pơ rang j^. M^nh tơ drong athei ve\h dơ\ng ‘no\h, 1 kơ so# bơ ngai đa prech đak to\ tơ\ măt, klơ\p hât hla, ]hông măt… sư gô pơm ăn j^ roi dêh hlo\h dơ\ng.

Đei 1,2 ‘nu bơ ngai lơ\m hnam đei 1 ‘nu bơ ngai j^ măt [re, đơ\ng ro\ng kơ tơ po\h j^ tơ\ dôm bơ ngai nai lơ\m hnam. Bơ ngai j^ năm khăm tơ\ [ak si păng io\k pơ gang ăn dôm bơ ngai lơ\m hnam yoa hơ dai hloi. Kiơ\ kơ inh le# pơm lơ loh. Kơ lih yoa tơ drong j^ tơ\ rim bơ ngai pha ra băl păng dôm tơ drong j^, tơ drong tơ plih tơ\ măt ưh gơ\h klăih kơ dih yoa thoi noh, le# kơ io\k yoa pơ gang kư\ kă. Mă 2 lơ an^h te\ch pơ gang hrei ‘nâu, đei an^h pu\n ai, sư te\ch ăn bơ ngai j^ pơ gang khang sinh hmă đe\ch, oei tơ dăh hơ met hrâu pơ gang ưh tro\ nơ\r pơ tho, pơ gang đei kơ chơ\t Corticoid pơ tih gia, ‘no\h tôch hơ mơt hăm măt đe hơ io\h.

Găh kơ chơ\t Corticoid, 1,2 năr blu\ng mưh yoa pơ gang ‘no\h pơm ăn măt tôch hiôk, rơ ngơp, da [iơ\ pơ ‘ngie\h, da [iơ\ [re, da [iơ\ j^ mă lei tơ dăh ưh đei găn le# dôm tơ drong j^ lơ\m măt dăh mă dôm tơ drong rơ ka nai tơ\ măt sư jing tôch hơ mơt, [ônh pơm ăn pơ rang j^ nai tơ po\h mât, [ât lăp sư pơm rơ ka, j^ lơ\m măt hloi.

- Kơ plăh dang ei, đe me\ [ă athei tang găn j^ ăn hơ io\h thoi yơ hă [ak si?

- {ak si Lê Văn Thanh Bình: Tơ dăh lơ\m hnam ưh đei bơ ngai j^ ‘no\h athei tang găn j^ ăn hơ io\h kiơ\ trong: vei lăng tơ pang ti mă rơ go\h; yoa che sut măt pha ra; gơ\h io\k đak [oh kơ to\h măt rim năr vă ôp hu\t pơ rang j^ lơ\m măt. Mưh đei j^ ‘no\h athei vei rơ go\h mă ‘lơ\ng hlo\h dơ\ng, năm khăm j^ păng pơm kiơ\ nơ\r tho đơ\ng [ak si.

M^nh kơ so# trong vei lăng, tơ gu\m măt pran jăng

Măt tôch kơ g^t kăl lơ\m tơ drong ar^h sa kon bơ ngai. Sư hơ nhăk kon bơ ngai tru\h tơ drong gơ\h hơ gei. Kon bơ ngai ho\k pơ hrăm, bơ\ jang [ônh [o\ hlo\h gơ nang đơ\ng đei măt pran jăng. Rim bơ ngai jang khoa ho\k hlôi tơ băt hơ dăh akhantơ\ hơ io\h, đei măt pran gô tơ gu\m ăn kơ ‘ngok ‘lơ\ng. Mă lei lơ\m tơ drong ar^h sa, măt ku\m ch^u [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng đơ\ng cham char, hơ yu\h, pơ gang, tơ drong joăt kơ ne#... pơm ăn măt ư\h kơ ‘lơ\ng kiơ\ khei ‘năr. Tơ\ hơ la âu ‘no\h j^ 1,2 nơ\r tơ tă vă vei lăng tơ drong pran ăn măt.

-‘Ne\ kơ gan sa tơ mam kho hơ dre\ng păng tơ mam ‘ngam.

Gru\p tơ mam sa âu ư\h kơ đei yua ăn jơ hngơ\m pran pơ ma atu\m păng măt pơ ma hơ dro#. Sư pơm ăn măt [ônh kơ kră hre\nh hlo\h, ư\h kơ gan bang.

-‘Ne\ kơ gan lăng điện thoại hơ gei păng kơ măy vi tính de#h hnang.

U|nh hơ dăh jơk đơ\ng dôm tơ mam điên tư nhen điện thoại, ti vi, kơ măy tính bảng… gô pơm ăn măt hre\ng, bơ bul, rơ găh măt, hơ mơt măt che\h bre\h, pơm ư\h kơ gan bang tơ\ hơ io\h. Tơ dăh athei yua dôm tơ mam au, mư\h 20 pơ n^t bơ\ jang hơ nơ\ng kăl ăn măt pơ dơ\h.

-‘Ne\ kơ gan huch lơ tơ mam huch đei cồn

Yua kơ tơ mam huch đei cồn gô pơm ăn pơ nhu\l hoan măt lăng. Hăm dôm bơ ngai dư kơ tơ drô hơ lăk gô đei măt ư\h kơ bang kiơ\ khei ‘năr, de#h hlo\h gô đei ho\nh trong hoan măt lăng.

-Pơ ma ư\h hăm hơ\t hla:

‘Nhui hơ\t đei băt hơ dăh ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn măt bơ bul, măt hre\ng păng hơ to\k nhãn áp. Yua thoi no\h tơ dăh to\k bo\k et hơ\t ‘no\h athei hu\t hơ\t roi hro#ih roi ‘lơ\ng.

- Sa lơ plei ‘long đei đak păng ‘nhot [um kơ mâu [rê

‘Nhot, [um, plei ‘long kơ mâu [rê nhen cà rốt, hơ hme\ t^h hơ bu\l, dâu tây, tơ ne\h… đei lơ Betacarotene, ‘lơ\ng ăn kơ măt.

-M^nh gie\ng athei sa 2 ‘măng ka:

Ka ‘no\h j^ tơ mam đei lơ axit béo omega 3, ke\ tang găn măt hre\ng.

-Athei năm khăm măt hơ nơ\ng:

Măt ku\m lei lăi nhen tơ mam nai lơ\m hơ kâu, kăl kơ đei vei lăng, khăm hơ nơ\ng to\ se\t hlo\h 1 ‘măng. Mă loi ‘no\h j^ mư\h tơ [ơ\p dôm tơ drong găh măt kăl kơ năm tơ\ [ak si joăt kơ hơ met măt vă khăm, ư\h kơ gơ\h răt pơ gang chă hơ met kơ d^h.

Thuem hăm Dơ\ng: Tơ blơ\ păng pơ re nơ\r