VOV4.Bahnar – To\k bo\k khei tơm kơ pơ yan ‘mi, ako\m hăm tơ drong pơ hơi lơ\m tơ drong jang tang găn j^, kơ na pơ lo\ le\ch đe to\k bo\k tơ po\h lang xă tơ\ de#h char Dak Lak. An^h jang kơ pal, tơ ring to\k bo\k hơ to\k pran tơ drong jang tơ roi tơ băt păng tơ mơ\t yua lơ trong jang tang găn pơ rang j^.

Hnam [ok Võ Đình Chuẩn tơ\ thị trấn Quảng Phú, apu\ng Cư Mgar, de#h char Dak Lak oei hlom lơ\m to\k bo\k mir che\h phe, jum dăr tơm ‘long hơ tu\m hơ tăm; jum dăr hnam đei lơ tơ nô, kl^nh mong đak le# hơ lôk hơ lak. Lơ\m lơ kơ thu\ng đak, klanh đ^ che\h jing mur mă lei kiơ\ kơ [ok Chuẩn ‘no\h j^ tơ drong đei mur ư\h kơ jor o#h: “Pơ gar hơ yơ\l ‘no\h athei đei mur koh. Mă lei dang ei pơm liơ băt, ro\ khan ba pru\ih pơ đ^ pơ gar xă âu ‘no\h ba tang găn đ^ mur, ‘no\h sư mă ke\ đ^ đei klanh mur măih. Dang ei hnam păih âu, hnam păih to đei klanh sư gô păr năm.”  

{ok Lê Văn Duyên, Kơ dră vei lăng Hnam pơ gang apu\ng Cư Mgar tơ roi tơ băt, dôm khei âu ki, tơ ring hơ nơ\ng đei bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, kơ so# bơ ngai j^ to\k hlo\h 2 ‘măng pơ têng hăm khei ‘nâu sơ năm sơ\. Hnam pơ gang apu\ng hlôi hơ vơn bơ ngai jang, pru\ih pơ gang hoă chơ\t pơ lôch mur, chă song hla ar, pơ gơ\r tơ roi tơ băt vă kơ kon pơ lei hlo#h hơ dăh tơ drong tơm pơm ăn đơ\ng j^ pơ lo\ le\ch đe păng trong tang găn mă lei kon pơ lei oei pơm pơ hơi lơ\m tơ drong jang âu: “ Đon băt đơ\ng bơ ngai lơ\m u\nh hnam lơ\m tơ drong vei lăng jơ hngơ\m jăn ăn kơ d^h kâu, u\nh hnam păng tơ pôl to\k bo\k oei tôch kơ hơ nat, kiơ\ đơ\ng tơ drong jang dăr hơ len ‘no\h [o#h rim kueng kơ pho# tơ\ thị trấn Quảng Phú ku\m lăp [o#h jang kơ d^h tơ\ rim u\nh hnam, oei tơ drong ako\m pơm rơ go\h hơ dai đ^ đăng ‘no\h tam mă đei.”  

Oei tơ\ pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, hlôi đei vă je# 630 ‘nu bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, lơ\m no\h đei 121 ‘nu bơ ngai tro\ kơ j^. Mă lei, ‘nâu ‘nao lăp jing kơ so# ch^h jo# tơ\ rim hnam pơ gang, tam mă jo# kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe hơ met tơ\ rim an^h jang pơ gang kơ d^h păng hơ met tơ\ hnam. {ak si Đặng Ngọc Sơn, Kơ dră khoa vei lăng pơ rang j^, An^h jang pơ gang pơ lei tơm Buôn Ma Thuột tơ roi tơ băt, sơ năm ‘nâu, j^ pơ lo\ le\ch đe lang xă tơ\ jơ\p 21 xăh phường lơ\m pơ lei tơm. Tơ drong kăl kơ tơ roi ‘no\h j^ dang ei oei đei lơ kon pơ lei lăng tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ tơ drong kơ d^h đơ\ng an^h jang pơ gang. ‘Nâu ku\m jing tơ drong tơm pơm ăn j^ pơ lo\ đe\ch đe lang xă păng pơ dui đunh: “ Đon hlo#h vao đơ\ng kon pơ lei đunh kơ âu no\ng kơ tơ che\ng j^ ‘no\h pru\ih pơ gang đe\ch mă tam mă đei đon hơ met pơ ‘lơ\ng rim an^h klanh lơ\m rim u\nh hnam. Âu ki, an^h jang păng pơ lei tơm hlôi pơ gơ\r tôch kơ lơ ‘măng tơ roi tơ băt pơ lôch klanh mă lei kơ so# tơ gu\m đơ\ng u\nh hnam păng lơ kon pơ lei ‘no\h tam mă băt hơ dăh đei tơ drong ‘no\h. Vă rim răih hloi na năm đang gie\ng đơ\ng ro\ng năm hơ lơ\k dơ\ng ‘no\h ư\h pă đei kơ chăng kơ d^h dơ\ng bơ\ih păng oei [o#h oei đei klanh, mur măih. &nh ku\m đ^ năm păng [o#h đei 1,2 kơ so# 10-20% ‘nu kon pơ lei ư\h kơ jang hơ dai, 1,2 hnam tang ‘măng năm jang oei 1,2 hnam ư\h kơ pơ\ih ‘măng vă pru\ih pơ gang mă đơ\ng đei oei tơ\ hnam ră.”   

Kiơ\ ch^h jo# đơ\ng An^h jang pơ gang tang găn j^ jăn de#hchar Dak Lak, dang ei, đ^ đăng rim apu\ng, thị xăh, pơ lei tơm kơ de#h char Dak Lak hlôi đei bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe, hăm ako\p đ^ đăng kơ so# hlo\h 1.500 ‘nu. An^h jang pơ gang tang găn j^ jăn de#h char Dak Lak tơ roi tơ băt hơ drol, tơ drong pơ rang j^ hơ nơ\ng kơ to\k, yua đơ\ng ‘mi lơ, hngôm lơ, pơ jing tơ drong hiôk ăn kơ mur chek lar, klanh roi ‘năr roi lơ, ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn jing pơ rang j^ pơ lo\ le\ch đe.  

Kon pơ lei athei kơ chăng tang găn j^, vei lăng kơ dih kâu, dôm khul kơ dră tơ ring păng an^h jang kơ pal đei tơ drong jang thoi yơ lơ\m tơ drong tang găn j^ hrei ‘nâu, dôm nơ\r apinh âu đei tơl tơ blang lơ\m tơ drong pơ ma nuh đơ\ng nhôn hăm [ak si Phạm Văn Lào, Kơ dră che\p kơ\l An^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ d/c Dak Lak.

- {ak si Phạm Văn Lào ăi, nhen tơ drong tơ roi kơ pal hei, tơ drong j^ pơ lo\ le\ch đe oei tam mă [ôh jur kiơ, lei tơ pă dang ei, kơ so# bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe lơ\m dêh char dôm yơ păng tơ drong j^ ‘nâu oei tơ po\h thoi yơ?

- Bác sĩ Phạm Văn Lào: Gơ\h pơ ma ‘no\h j^ ding tru\h jơ năr âu, tơ drong tơ pl^h đơ\ng j^ pơ lo\ le\ch đe tơ\ de#h char bơ\n oei tôch kơ krê hơ mơt, hăm kơ so# bơ ngai j^ jo# tru\h kơ sơ\ ‘năr brei ‘no\h j^ lơ\m de#h char đei 1.509 ‘nu bơ ngai j^, ako\m lơ oei tơ\ apu\ng Cư Mgar păng pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, dang ei pơ tơm đei [o#h dơ\ng tơ\ thị xăh Buôn Hồ păng apu\ng Mdrak, gơ\h tơ roi akhan tơ drong đei [o#h thoi âu ‘no\h j^ 1 tơ drong đei krê hơ mơt de#h tơ dăh bơ\n ư\h kơ hơ met pơ ‘lơ\ng hro#ih ‘no\h gô tơ pl^h jing pơ rang j^ t^h.

- Yua kơ liơ sơ năm ‘nâu j^ pơ lo\ le\ch đe đei [o#h roi de#h dơ\ng thoi no\h?

- Bác sĩ Phạm Văn Lào: Gơ\h pơ ma j^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h tơ drong j^ đei tơ po\h đơ\ng sơ\, sư đei đơ\ng dôm sơ năm 1960, lơ\m apu\ng ple\nh te\h ‘no\h sư đei [o#h ku\m đunh de#h bơ\ih, ‘no\h bơ\n oei lơ\m an^h đei tơ drong tơ po\h đơ\ng j^ pơ lo\ le\ch đe, vă khan bơ\n găh an^h kơ tơ ring đei to\ ‘mi lơ păng Đông Nam Á ku\m nhen tơ ring Châu Á Thái Bình Dương bơ\n athei oei lơ\m tơ ring ‘no\h, thoi no\h ‘no\h dang ei lơ\m apu\ng ple\nh te\h tơ ring âu j^ pơ lo\ le\ch đe sư ku\m đei tơ po\h mă ư\h kơ s^ hơ dro# bơ\n đe\ch o#h, gơ\h pơ ma akhan dang ei tơ je# bơ\n nhen : Malaysia jo# hloi Singapor, Lào, Campuchia păng 1,2 te\h đak nai adoi đei j^ pơ lo\ le\ch đe ngăl, mư\h lei bơ\n ku\m oei lơ\m tơ ring ‘no\h kơ na bơ\n ku\m pu\ [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng, ‘no\h j^ tơ drong mă 1, tơ drong mă 2 dơ\ng ‘no\h j^ hơ yu\h to\ sơ năm ‘nâu ‘no\h j^ kiơ\ kơ đei [o#h hơ yu\h to\ dôm sơ năm tơ je# âu ‘no\h to\ roi kơ to\k mă to\ roi kơ to\k ‘no\h đei [o#h rim kơ loăi pơ rang j^ [ơm tru\h rim tơ drong ar^h sa đơ\ng rim kơ loăi mur măih [ơm tru\h hơ yu\h to\ to\k sư gô roi de#h, mă 3 dơ\ng ‘no\h j^ bơ\n [o#h sơ năm ‘nâu  tơ drong tơ pl^h tơ ring ‘mi ku\m tôch krê hơ mơt, pơ yan ‘mi sơ năm ‘nâu ư\h kơ lơ mă lei ‘mi răh rai,vă rim răih hloi tơ drong ‘mi kiơ\ pơ yan đơ\ng bơ\n hlôi hiong răh bơ\ih yua đơ\ng hơ yu\h to\ ‘mi tơ pl^h kơ na hơ nhăk tru\h tơ drong thoi no\h, mă lei bơ\n ư\h kơ gơ\h pơ tă pơ đ^ yua đơ\ng tơ drong ‘nai mă oei pơ đ^ hloi yua đơ\ng bơ\n pơm pơ hơi.  

- Mư\h lei, an^h jang pơ gang hlôi kơ chăng bơ\ jang kiơ\ rim trong jang tang găn pơ rang j^ thoi yơ?

- Bác sĩ Phạm Văn Lào: Găh trong tang găn pơ rang j^ dang ei ‘no\h dơ\ng tơ\ hơ năp tơ drong ‘no\h sơ năm ‘nâu bơ\n jang tôch kơ hơ drin, an^h jang pơ gang ku\m tôch kơ hơ drin lơ\m tơ drong rim trong jang ki thuơ\t păng jang tơ gu\m hăm rim tơ ring, rim kơ dră ‘no\h dang ei tơ\ dôm an^h đei pơ rang de#h nhen pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, Cư Mgar ‘no\h tơ drong jang pơ lôch klanh, mur măih, pơm rơ go\h cham char, hơ met pơ ‘lơ\ng vă pơm tơ jur [iơ\ bơ ngai j^ păng bơ ngai lôch ‘no\h hlôi jang tôch kơ jăp, mă đơ\ng bơ\n hlôi đei bơ ngai lôch mă lei đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h hlôi đei băt hơ dăh rim an^h hơ met hlôi hơ to\k loi dơ\ng tơ drong hơ met j^ đơ\ng kơ d^h, rim an^h bơ\ jang ‘no\h hơ nơ\ng pơ tru\h bơ\n ki thuơ\t păng jo# hlôi lơ\m rim tơ drong kăl bơ\n oei pơ gơ\r pru\ih pơ gang păng pơ lôch mur măih tôch kơ tơ năp.  

- Nhen ^h ‘nao pơ ma dơ nu\h ‘no\h 1 lơ\m dôm tơ drong tơm pơm ăn tơ drong j^ pơ lo\ le\ch đe tơ po\h lang xă ‘no\h j^ đon tơ che\ng đơ\ng kon pơ lei , mư\h lei kiơ\ đơ\ng rim ‘măng năm tơ\ tơ ring păng kiơ\ đơ\ng tơ drong jang dăr hơ len băt hơ dăh tơ drong đơ\ng ^h ‘no\h ^h tơ che\ng lăng thoi yơ găh đon hlo#h vao tang găn j^ đơ\ng kon pơ lei, mă hơ dăh lơ\m khei ‘năr pơ rang j^ roi de#h kơ sơ năm ‘nâu?  

- Bác sĩ Phạm Văn Lào: Nhen [ai tơ roi bơ\n [o#h ‘no\h j^ 1 tơ drong 1,2 ‘nu kon pơ lei oei pơm pơ hơi, tơ pă mơ\n, mă lei tơ drong kăl hlo\h ‘no\h j^ kăl athei bơ ngơ\t tru\h hlo\h dơ\ng ‘no\h j^ tơ drong gơ\h băt đơ\ng kon pơ lei găh tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe, gơ\h pơ ma ‘no\h j^ kon pơ lei bơ\n tơ roi tru\h j^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ ku\m tôch kơ bơ ngơ\t păng ku\m tơ roi hăm an^h jang pơ gang păng vang tơ roi hăm rim kơ dră tơ ring, mă lei tơ drong hơ met mă ‘lơ\ng ‘no\h j^ vă pơm liơ hoei kơ đei j^ pơ lo\ le\ch đe dơ\ng ‘no\h kon pơ lei ư\h kơ băt găh tơ drong ‘no\h, pơ t^h gia nhen tơ\ rim pơ lei tơm ‘no\h tơ\ rim tơ ring đe le# bơ\n kl^nh, bo#i pơ tăm ‘long pơm pơ ro\, bơ\n get chai, tơ nô mong đak ‘mi tôch lơ mă lei bơ\n ‘no\h ư\h kơ hơ met pơ ‘lơ\ng đei sư dăh mă ư\h ch^u chă hơ len lăng đei rim an^h klanh, mur măih tơ\ lơ\m hnam bơ\n athei pơm rơ go\h sư hloi. Kiơ\ kơ ^nh ‘no\h j^ tơ drong gơ\h băt vă hơ met pơ ‘lơ\ng rim tơ drong ‘no\h đơ\ng bơn nhen bơ\n get chai tăh pơ kao, bo#i pơ tăm ‘long pơm pơ ro\ ‘no\h j^ an^h vă ăn kơ klanh, mur măih chek lar lơ ‘no\h kon pơ lei bơ\n tam mă băt hơ dăh, [ơ\t lăp bơ\n hơ vơ\l băl hăm tơ drong pơm rơ go\h cham char, hăm tơ drong pơm rơ go\h cham char tang găn j^ pơ lo le\ch đe ‘no\h mă jing tơ drong tơm bơ\n kăl kơ tơ re\k tru\h.

- Lei ah, bơ nê kơ [ak si hơ.  

Thuem tơ blơ\