Tang găn jĭ hiĕn hiang
Thứ tư, 07:52, 24/03/2021


VOV4.Bahnar - Hiĕn hiang ( oei krao ‘noh jĭ lao) ‘nŏh tơ drong jĭ tơ poh yua đơ̆ng pơ rang lao, đei hơ năn khoa hŏk ‘noh Mycobacterium tuberculosis pơm ăn. Jĭ tơ poh đơ̆ng bơ ngai tơ̆ bơ ngai kiơ̆ trong dui jơ hngơ̆m. Tơ dăh hơ drol sơ̆, jĭ hiĕn hiang đa đei ƀôh tơ̆ dôm bơ ngai kơ pal kơ 50 sơ năm ‘noh dang ei, tơ drong jĭ âu đei ƀôh tơ̆ sơ năm mơ lôh tôch kơ hrĕnh. Kiơ̆ tơ roi tơ băt đơ̆ng hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh Dak Lak, sơ năm 2020, bơ ngai jĭ hiĕn hiang tơ̆ sơ năm đơ̆ng 15-34 đei kơ sô̆ 31% lơ̆m akŏp kơ sô̆ bơ ngai jĭ hiĕn hiang hơ met tơ̆ hnam pơ gang. ‘Nâu ji tơ drong tôch kơ krê hơ mơt, yua kơ ‘nâu jĭ sơ năm mă jơ hngơ̆m bơ̆ jang păng đon hơ gei đơ̆ng kon bơ ngai tŏk bŏk hơ tŏk tơ iung ‘lơ̆ng hloh. Đei jĭ hiĕn hiang vă khan hơ dai hăm tơ drong tơ jur iŏk yua bơ̆ jang, tơ jur tơ drong hơ tŏk tơ iung mŭk drăm.

Kiơ̆ kơ Anih vei lăng jang pơ gang apŭng plĕnh (WHO), Việt Nam ‘noh jĭ 1 lơ̆m 30 teh đak chĭu pŭ trăp jĭ hiĕn hiang lơ hlŏh apŭng plĕnh. Tơ̆ Dak Lak, kiơ̆ kơ sô̆ chih tơ roi tơ băt đơ̆ng hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh, kơ sô̆ bơ ngai jĭ hiĕn hiang lơ̆m dêh char dôm sơ năm tơ jê̆ âu ư̆h kơ đei ƀôh tơ jur, mă sa roi tŏk. Mă hơ dăh, sơ năm 2019 hnam pơ gang sơng iŏk hơ met ăn kơ 990 ‘nu bơ ngai jĭ hiĕn hiang, sơ năm 2020, kơ sô̆ bơ ngai jĭ ‘noh 1.109. Mă loi ‘noh, 1/3 lơ̆m kơ sô̆ ‘noh tơ̆ sơ năm bơ̆ jang, đơ̆ng 15-34 sơ năm păng lơ bơ ngai lơ̆m kơ sô̆ ‘noh ư̆h kơ đei hlôh vao găh jĭ hiĕn hiang.

Bơ ngai jĭ H’Nhan H’Mok (19 sơ năm) tơ̆ apŭng Cư Kuin, dêh char Dak Lak hơ met jĭ hiĕn hiang tơ̆ khoa Nội 3, hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh hlôi đei hloh 1 giĕng.  H’Nhan tŏk bŏk jang kŏng nhân chơ chŏh hơ băn ao tơ̆ pơ lei tơm Hồ Chí Minh. Hơ drol ‘noh dang 2 khei, sư đei ƀôh lap rơ mơ̆n, đa yuh tơ̆ gơ măng, hiĕn lĕch pham. H’Nhan năm khăm păng đei băt hơ dăh ‘noh jĭ lao tơ soh. Ĭnh oei hơ năp 7 khei, hơ kâu hơ kĕ hơ kong, dreng drao. Tơ drong ‘nâu, pơm ăn tơ drong hơ met ji mơ mat tat hloh yua kơ 1,2 kơ loăi pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang ưh kơ gơh yua hăm bơ ngai oei hơ năp. H’Nhan tơ băt:

 “Ƀơ̆t ‘nao đei jĭ inh đa hiĕn lĕch khoak, mư̆h truh dang 4-5jơ kơ sơ̆ ‘noh yuh păng lap. Mĕ ƀă klo inh ƀôh inh hiĕn ‘noh năm răt pơ gang tơ̆ ‘ngoăih brŏk ăn huch, ưh kơ băt kơ hiĕn lao”.

Mĭnh ‘nu bơ ngai jĭ nai ‘noh Lê Cao Nguyên (25 sơ năm) oei tơ̆ pơ lei tơm Buôn Ma Thuột. Nguyên đei ŭnh hnam ba sư năm tơ̆ Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh kâp kư̆u ƀơ̆t hiĕn lĕch pham lơ. Mă đơ̆ng bơ ngai jĭ tam mă gơh hơ len lăng đak khoak vă băt hơ dăh tơ drong jĭ mă lei kiơ̆ kơ đe ƀak si, lăng rup phĭn XQ tơ soh đơ̆ng bơ ngai jĭ ăn ƀôh tơ soh đei ư̆h kơ ‘lơ̆ng lơ, rŏ lăng đei jĭ lao tơ soh. Yă Cao Thị Lan, mĕ bơ ngai jĭ tơ băt:

 “Tơ̆ hnam sư hiĕn đang kơ ‘noh hăk lĕch pham kơ na ĭnh ba năm tơ̆ âu. Hơ drol ‘noh sư năm tơ̆ hnam pơ gang Đại học Y dược pơ lei tơm Hồ Chí Minh khăm. Ƀak si phĭn rup đang akhan ‘noh 80% jâu đei jĭ hiĕn hiang, kơ na ƀak si akhan brŏk tơ̆ hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang kơ dêh char vă khăm păng hơ met. Tơ̆ hnam ĭnh mă akhan năr ‘nâu ‘noh năr drâu, năr pơh bơ̆ih, gô truh năr mônh năm tơ̆ hnam pơ gang pơ lei tơm apĭnh hla ar tơ plih hnam pơ gang vă kơ đei kla jên Bảo hiểm y tế, mă lei truh 12 jơ gơ măng ‘noh sư hăk lĕch pham dơ̆ng kơ na ŭnh hnam ba năm tơ̆ Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh hloi.”

Kơ sô̆ chih jô̆ đơ̆ng Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hiang păng jĭ tơ soh Dak Lak ăn ƀôh, sơ năm 2019, kơ sô̆ bơ ngai jĭ lao tơ soh tơ̆ tơ̆ sơ năm đơ̆ng 15-34 đei 34,4%, sơ năm 2020, kơ sô̆ âu ‘noh 31%. Kăl kơ lăng truh, sơ năm 2020 hnam pơ gang sơng iŏk hơ met ăn kơ 23 ‘nu bơ ngai jĭ hiĕn hiang lơn pơ gang, lơ̆m noh đei 15 ‘nu tơ̆ sơ năm đơ̆ng 18-30, đei 65%. Tơ roi găh tơ drong tơm pơm ăn jĭ hiĕn hiang đei ƀôh roi ‘năr roi lơ tơ̆ dôm bơ ngai sơ năm mơ lôh, ƀak si Nguyễn Kim Mỹ, Kơ dră chĕp kơ̆l anih pơ gơ̆r jang tang găn jĭ, Hnam pơ gang hơ met jĭ hiĕn hang păng jĭ tơ soh dêh char Dak lak tơ băt:

 “Hơ druh tơ dăm đơ̆ng tơ ring tơ rang năm jang tơ̆ dôm hnam kơ măy, dôm hơ nih bơ̆ jang, pơ ma atŭm ‘noh jĭ tơ̆ dôm kŏng ti tih iĕ. Mưh đei pơ rang lao, vă pơm jing jĭ ‘noh lăp đei 5-10% mă ưh kơ sĭ mư̆h đei pơ rang jĭ lao ‘noh đei jĭ hiĕn hiang ôh, mă lei yua kơ liơ khŭl mơ lôh dang ei jĭ hiĕn hiang lơ? ‘Noh jĭ yua đơ̆ng tơ drong arih, yua đơ̆ng trong oei sa đơ̆ng đe mon dang ei ưh kơ khoa hŏk. Mă mônh ‘noh sŏng sa ưh kơ tôm kơ chơ̆t bek ‘lơ̆ng. Mă 2 ‘noh krŏng măng lơ, bơ̆ jang hloh tơ drong. Dôm tơ drong ‘nâu pơm ăn jơ hngơ̆m jăn đe mon tơ jur. Mư̆h jơ hngơ̆m jăn tơ jur tơ drong pran kŭm tơ jur păng pơm tơ drong hiôk ăn kơ pơ rang lao iung, pơm ăn jĭ.”

Kŭm kiơ̆ ƀak si Nguyễn Kim Mỹ, dôm bơ ngai jĭ sơ năm mơ lôh tŏk bŏk hơ met jĭ tơ̆ khoa lao lơn pơ gang tă kơ đei pơ rang lao lơn pơ gang đơ̆ng blŭng hloi. Tơ drong ‘nâu vă khan hơ dai hăm tơ drong tơ poh jĭ hiĕn hiang pơ ma atŭm, hiĕn hiang lơn pơ gang pơ ma hơ drô̆ đei lơ̆m tơ pôl oei tôch kơ lơ. ‘Nâu jĭ tơ drong tôch kơ tơ tăm bơ ngơ̆t yua kơ tơ dăh bơ ngai jĭ hiĕn hiang ư̆h kơ đei chă ƀôh, hơ met păng vei lăng hơ met gô tơ poh lang să tơ̆ tơ pôl. Hloh kơ ‘noh dơ̆ng, lơ buăl mơ lôh jang kŏng nhân tơ̆ rim hơ nih jang, hơ nih kơ măy kơ mŏk hăm hơ nih bơ̆ jang ư̆h kơ rơ hơi, mă loi ‘noh tơ̆ rim hơ nih ‘măn răk tơ mam, hơ nih tơ ngiĕt ‘noh pơ rang jĭ lao tơ pŏh lang să roi hrĕnh hloh. Tơ̆ sơ năm jơ hngơ̆m jăn tŏk bŏk pran, tơ drong jang tŏk, hơ tŏk tơ iung mŭk drăm pơ̆ih să mă đei jĭ hiĕn hiang, tơ drong jĭ oei đei ưh kơ ngôi hơ dai đơ̆ng tơ pôl, gô pơm ăn dôm bơ ngai mơ lôh hăl păng tơ chĕng kơ nê̆, ư̆h kơ gan lui lơ̆m tơ drong arih. Yua thoi noh, đe buăl mơ lôh kăl băt hơ dăh hloh dơ̆ng lơ̆m tơ drong tang găn jĭ hiĕn hiang, mă loi ‘noh dôm bơ ngai hơ nơ̆ng bơ̆ jang tơ̆ hơ nih akŏm lơ bơ ngai.

Sơ năm 2015, Thủ tướng teh đak hlôi kĭ tơ chơ̆t ăn tơ drong jang tang găn jĭ hiĕn hiang truh sơ năm 2020 păng lăng truh sơ năm 2030, Việt Nam athei hơ met klăih đĭ jĭ hiĕn hiang. Đơ̆ng sơ năm 2019, ƀơ̆t jĭ COVID-19 đei ƀôh, tơ poh lanh hrĕnh lơ̆m jơ̆p plĕnh teh, ƀlep ƀơ̆t năr Apŭng plĕnh tĕh tang găn jĭ hiĕn hiang (24/3), Tơ drong jang tang găn jĭ hiĕn hiang kơ teh đak hlôi đei hla ar athei rim dêh char, pơ lei tơm lơ̆m teh đak pơ gơ̆r tơ drong jang tơ roi tơ băt ‘moi kiơ̆ tơ drong jang tang găn jĭ COVID-19 vă yak truh hơ met klăih đĭ jĭ hiĕn hiang tơ̆ Việt Nam. Kiơ̆ đe ƀak si chuyên khoa, yua đơ̆ng jĭ hiĕn hiang păng COVID-19 đei dôm tơ drong vă lei lăi băl kơ na tơ drong jang tang găn jĭ hiĕn hiang kŭm kăl kơ athei jang kiơ̆ pran kơ tang, hơ drin nhen tơ drong jang tang găn jĭ COVID-19, đei thoi noh, Việt Nam mă kĕ jang kiơ̆ ƀlep trong tơ lĕch jang ‘noh hơ met klăih đĭ jĭ hiĕn hiang lơ̆m sơ năm 2030.

Mĭnh lơ̆m dôm tơ drong nol tih lơ̆m tơ drong tang găn jĭ lao (oei krao ‘nŏh jĭ hiĕn hiang) dang ei ‘nŏh jĭ tơ drong jĭ lao lơn pơ gang. ‘Nŏh jĭ tơ drong pơ rang jĭ lao kĕ tơ jră plơ̆ đơ̆ng 2 kơ loăi pơ gang hơ met jĭ tŏk tơ̆ kơ pal. ‘Nâu jĭ tơ drong jĭ hơ met tôch mơ mat, kơ sô̆ bơ ngai hơ met klăih ưh kơ lơ, lăp đơ̆ng 50-60%. Hơ dai hăm ‘nŏh, khei ‘năr hơ met đunh, hiong jên lơ, ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh mŭk drăm, tơ drong arih xa lơ̆m unh hnam. Vă băt hơ dăh găh tơ drong jĭ ‘nâu kŭm nhen dôm nơ̆r tơ tă lơ̆m khei ‘năr hơ met jĭ, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm ƀak si chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Kơ dră chĕp kơ̆l anĭh pơ gơ̆r tang găn jĭ, Hnam pơ gang jĭ lao păng tơ sŏh dêh char Dak Lak.

- Ƀak si ăi, tơ drong kiơ đa pơm ăn jĭ lao jing lơn pơ gang?

-Ƀak si Nguyễn Kim Mỹ: “Lao lơn pơ gang đei 2 tơ drong ‘nŏh jĭ pơ gang đơ̆ng ‘nao đei hloi păng lơn pơ gang lơ̆m khei ‘năr hơ met jĭ. Lơ pơ gang đơ̆ng ‘nao đei jĭ hloi ‘nŏh jĭ pơ rang jĭ lơn pơ gang đơ̆ng blŭng hloi. Mă 1 ‘nŏh yoa bơ ngai jĭ tơ pŏh pơ rang jĭ lơn pơ gang đơ̆ng 1 ‘nu bơ ngai jĭ nai lơ̆m tơ pôl. Mă 2 mă đơ̆ng bơ ngai jĭ ‘nao đei jĭ blŭng a ră mă lei năm hơ met tơ̆ hnam pơ gang klui, mưh pơ rang jĭ lao đĭ pơ răm lơ̆m tơ sŏh bơih ‘nŏh pơ rang jĭ âu sư chek lar đei gien kĕ tơ jră plơ̆ pơ gang. ‘Nâu ‘nŏh jĭ lao lơn pơ gang đơ̆ng blŭng.

Oei jĭ lao lơn pơ gang đei lơ̆m khei ‘năr hơ met jĭ, kŭm đei 2 tơ drong. Mă 1 yoa đon lăng pơ hơi đơ̆ng bơ ngai jĭ. Mă 2 yoa ƀok thây pơ gang. Đon lăng pơ hơi đơ̆ng bơ ngai jĭ ‘nŏh yoa bơ ngai jĭ hlôi đei vei lăng hơ met jĭ mă lei ưh đei pơm kiơ̆ trŏ trong hơ met, ưh đei huch pơ gang tôm kơ liêu, trŏ jơ dăh mă ‘mĕh huch ‘nŏh huch, ưh ‘mĕh ‘nŏh lê̆. Huch 2,3 năr đang pơ dơ̆h, đang kơ ‘nŏh huch dơ̆ng. Tơ drong nai dơ̆ng ‘nŏh đơ̆ng ƀok thây pơ gang. Vă akhan mưh hơ len năng bơ ngai jĭ lao, ƀak si tơ lĕch trong hơ met ưh kơ trŏ, kê pơ gang ưh trŏ mă ưh ‘nŏh ưh đei pơ tho ăn bơ ngai jĭ huch pơ gang, ưh vei kơ jăp bơ ngai jĭ ƀât lăp jing đei jĭ lơn pơ gang ‘năi.

- Ƀak si ăi, tơ drong hơ met jĭ lao lơn pơ gang hrei ‘nâu oei đei lơ tơ drong mơ mat tat. Lei, bơ ngai jĭ mă hơ met ưh truh tôch ‘nŏh sơ đei tơ drong krê kiơ?

-Ƀak si Nguyễn Kim Mỹ: “Tơ dăh bơ ngai jĭ lao lơn pơ gang ưh đei hơ met truh tôch, tơ drong krê blŭng a ‘nŏh pơm tơ pŏh jĭ ăn tơ pôl, tơ pŏh hloi pơ rang jĭ đĭ lơn pơ gang bơih. Păng tơ dăh pơ rang jĭ âu tơ pŏh hrĕnh, ưh đei pơ gang tang găn ‘nŏh mă hơ met ră ưh đei klăih, nhen chăl oei tam đei pơ gang hơ met jĭ lao sơ̆. Tơ drong răm dơ̆ng ‘nŏh sư pơm tơ lĕch jơ hngâm đon tơ chĕng ưh kơ ‘lơ̆ng, kơ dih kâu bơ ngai jĭ lao đon, pơm ưh đei hiôk chơt lơ̆m unh hnam”.

- Vă tang găn kơ sô̆ bơ ngai jĭ lao lơn pơ gang athei đei trong jang thoi yơ hă ƀak si?

-Ƀak si Nguyễn Kim Mỹ: “Hăm bơ ngai jĭ lao hmă, athei adrin pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng trong hơ met jiơ̆ kiơ̆ nơ̆r pơ tho đơ̆ng ƀok thây pơ gang. Yoa mưh đei hơ met tôm sư găn ƀiơ̆ pơ rang jĭ lao lơn pơ gang.

Hăm tơ pôl athei hlôh vao mă trŏ găh bơ ngai jĭ lao vă tơ roi ăn băl, vă mưh ƀôh bơ ngai nhen đei jĭ lao nhen hiĕn đak khoak hơ nơ̆ng hlŏh 2 giĕng, jur kĭ hrĕnh, hiĕn lĕch pham… ‘nŏh jăh chơ năm tơ̆ hnam pơ gang khăm păng hơ met hloi.

Vă huei đei jĭ lao lơn pơ gang, blŭng a hăm tơ drong jang tang găn jĭ lao, athei chă ƀôh hrôih, roi lơ roi ‘lơ̆ng bơ ngai jĭ lơ̆m tơ pôl. Pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng trong vei lăng bơ ngai hơ met jĭ. Mưh vei lăng bơ ngai jĭ athei đei trong pơ lung sư adrin hơ met jĭ vă găn ưh ăn jĭ tơ pŏh lơ̆m tơ pôl, mă loi hăm bơ ngai jĭ lao lơn pơ gang hrei ‘nâu.

Hăm dôm anĭh chĕp kơ̆l, khul kơ dră pơ gơ̆r tơ ring athei adrin jang hơ doi hăm anĭh jang pơ gang lơ̆m tơ drong tang găn jĭ lao. Atŭm hăm ‘nŏh, đei dơ̆ng lơ tơ drong tơ gŭm găh jơ hngâm đon, tơ mam drăm ăn dôm bơ ngai jĭ lao lơn pơ gang oei hơ met jĭ lơ̆m tơ pôl yoa lơ bơ ngai jĭ lao tơ tă bơ ngai tơ nuh ngăl”.

-Lei a, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆

 

Tags:

Viết bình luận

TIN CÙNG CHUYÊN MỤC