VOV4.Bahnar -Tơ drong ar^h sa dang ei hăm lơ tơ drong kơ hret, ako\m hăm tơ drong oei sa, so\ng sa tam mă [lep ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn hơ nhăk tru\h j^ hơ yô s^k to\k lơ lơ\m tơ pôl. {ai ch^h tơ roi đơ\ng bơ ngai ch^h kơ tơ\ng ang ch^h tơ roi tơ\ Gia Lai.

Yă Nguyễn Thị Xuân, 59 sơ năm, oei tơ\ thôn 5, xăh Trà Đa, pơ lei tơm Pleiku j^ 1 ‘nu kon pơ lei jang chu\n mir, prăt sơ năm gle\h hrat, tơ drong oei sa, so\ng sa ư\h kơ măh mai, ku\m ư\h kơ đei tơ drong j^ bek plên ră, mă lei ‘no\h đei j^ hơ yô s^k hlo\h 1 sơ năm kơ âu. Kơ l^h thoi no\h, yă Xuân đei ch^h tơ mơ\t lơ\m grup bơ ngai j^ hơ yô s^k tam mă băt đei kơ l^h yua đơ\ng kiơ. Yă Xuân tơ roi tơ băt, hơ drol kơ chă [o#h kơ d^h đei j^, yă đei [o#h rơ bưi jơ\ng ti, hal kơ đak tôch kơ de#h, năm chă hơ yô hơ nơ\ng. Mă đơ\ng [ơ\r ling lang tăng bơ bleng ră, mă lei 1 ‘măng so\ng sa yă ke\ so\ng tru\h 4 pơ nhan por, tôch kơ ‘me\h huch đak ‘ngam tăh lơ\m kơ chai. {ơ\t lăp, đơ\ng ro\ng băt kơ me\ kơ d^h đei j^ hơ yô s^k, đe kon yă Xuân athei le# tơ klăh đ^ đăng tơ mam sa, tơ mam huch đei kơ s^k hơ tăih kơ măt lăng [o#h, vă tang găn tơ drong tơ mơ\t s^k đơ\ng yă.

Đơ\ng ro\ng hlo\h 1 sơ năm [o#h băt kơ j^, yă Xuân đơ\ng 1 ‘nu bơ ngai jang chu\n mir pran jăng 50 k^, dang ei đei jur k^ lăp oei pă 38 k^. Ku\m hăm ‘no\h, yă  Xuân pă ke\ jang hloi yua đơ\ng ư\h pă đei jơ hngơ\m pran, bơ\n kơ ting hơ nglâu ti, hơ nglâu jơ\ng pơ ‘nge\h păng j^. Mă lei tơ drong pơm ăn kơ yă sơ ‘ngon hlo\h ‘no\h j^ ‘ngoăih tơ drong so\ng sa, e\nh kơ sa, măt yă to\k bo\k roi pă gan bang, ư\h kơ hiôk ăn tơ drong oei sa rim năr păng lăng pơ ma dơ nu\h hăm bơ ngai lơ\m u\nh hnam.

Yă Nguyễn Thị Xuân tơ roi: “J^ hơ yô s^k pơm ăn rơ găh jơ\ng, rơ găh ti, [ơ\r sap, măt ư\h kơ măt bang ư\h kơ [o#h trong, j^ kơ ie\ng, rơ găh 2 păh jơ\ng âu, tơ oei, iung mơ mat de#h, iung ‘no\h pơ\k hơ nơ\ng, so\ng sa ư\h kơ go\h, kơ ting jơ\ng ti pơ ‘nge\h đ^. &nh sa ‘nhot lơ, so\ng por to\ se\t, ^nh ư\h kơ hlo#h yua kơ liơ đei j^ âu, ^nh ư\h kơ hlo#h kơ na ^nh sơ ‘ngon de#h”. 

{ok Huỳnh Thành, oei tơ kơ so# 24, trong An Dương Vương, phường Thắng Lợi, pơ lei tơm Pleiku năm tơ\ khoa Lão Khoa, hnam pơ gang Đa khoa de#h char Gia Lai lơ\m tơ drong trong s^k to\k lơ hlo\h dang 6 ‘măng pơ têng hăm hmă, hăm dôm tơ drong đei [o#h hal kơ đak, ‘me\h sa, hơ yô tôch lơ. Kiơ\ nơ\r tơ roi đơ\ng [ok, lăp hơ drol kơ đei [o#h băt kơ j^, [ok đei tơ gơ\ kơ ting tơ kong jơ\ng. Hăm đon tơ che\ng ‘no\h huch lơ đak to\h đei s^k gơ\h tơ gu\m kơ ting jăh tơ lir, [ok Thành huch jo# păh lăp 1 kơ long 1 năr lơ\m dang 2 khei tơ til. Mă lei, [ơ\t trong s^k đơ\ng [ok to\k ku\m hăm dôm tơ drong đei [o#h j^ kơ năl đơ\ng hơ yô s^k, ‘no\h rơ ka tơ\ jơ\ng ư\h khan hơ dro# ư\h kơ jăh tơ lir [iơ\ mă oei đei hơ mơt j^ pơ chu\ng tơ\ hơ kar. Đơ\ng ro\ng 7 khei tơ [ơ\p tơ gơ\ kơ ting jơ\ng, tru\h dang ei, jơ\ng [ok Thành oei to\k bo\k athei tăh v^t vă kơ jăp.

Kiơ\ nơ\r tơ blang đơ\ng [ak si hơ met ‘no\h j^ hơ yô s^k đơ\ng [ok Thành pơm ăn bơ\n se\ch hơ kar ư\h kơ io\k đei s^k kăl vă pơm ming. Ư|h khan lăp thoi no\h, tơ dăh lơ\m khei ‘năr j^ hơ yô s^k, tơ dăh [ok Thành đei [o#h dơ\ng dôm tơ drong j^ nai, tơ drong hơ met ku\m mơ mat hlo\h pơ têng hăm bơ ngai ư\h kơ đei j^ hơ yô s^k. Rơ ka so tam mă klăih, j^ ‘nao ‘no\h pơ răm dơ\ng, [ok Thành ling lang sơ ‘ngon ư\h kơ hiôk. Dang ei, vă vei ăn s^k sơ đơ\ng, [ok Thành athei pơm kiơ\ trong sa e\nh tôch kơ de#h kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng [ak si hơ met j^. Kiơ\ kơ ‘no\h, [ok athei sa to\ se\t tơ mam sa đei lơ [ôt, s^k, nhă đak to\ se\t [iơ\.

{ok Huỳnh Thành tơ roi: “Lơ\m đon tơ che\ng ^nh tơ tăm tôch kơ lơ. Yua kơ j^ hơ yô s^k kiơ\ ^nh prăt chăl ar^h bơ\ih. ‘No\h j^ tơ drong j^ hơ met ư\h kơ ke\ klăih bơ\ih. Đei [ak si pơ tho tơ [o#h, ^nh ku\m ư\h kơ gan, sa găh lơ ‘no\h j^ plei ‘long, sa ôi lơ hlo\h. Yua kơ sa ôi gô tơ jur đei s^k. Dang ei 1 ‘măng ^nh so\ng 2 pơ nhan đe\ch. &nh hơ drin kiơ\ nơ\r pơ tho tơ [o#h đơ\ng [ak si.” 

Tơ\ te\h đak bơ\n dang ei jo# pơ hlom đei 3 triệu ‘nu bơ ngai j^ hơ yô s^k, to\k hlo\h 2 ‘măng pơ têng hăm sơ năm 2006 păng găh gru\p dôm te\h đak roi to\k j^ hơ yô s^k hre\nh hlo\h apu\ng ple\nh te\h. Mă lei tơ pă yan âu kơ so# âu oei lơ hlo\h yua kơ đei dang 60% ‘nu đei j^ ư\h kơ băt kơ d^h đei j^ hơ yô s^k. Tơ drong tơm găh lơ pơm ăn tơ drong j^ âu đơ\ng tơ drong ar^h sa, oei sa ư\h kơ gan pơ tâp hơ kâu jăn, sa lơ tơ mam sa hre\nh lơ kơ chơ\t bek, tơ che\ng đunh... Tôch kơ tơ tăm ‘no\h j^ kiơ\ khei ‘năr, tơ drong j^ âu roi ‘năr roi [o#h lơ tơ\ dôm bơ ngai sơ năm mơ lo#h. Tơ drong j^ âu ku\mjing tơ drong j^ dơ\ng mă 4 lơ\m kơ so# dôm tơ drong j^ pơm lôch răm lơ\m jơ\p apu\ng ple\nh te\h.   

Găh dôm tơ drong krê hơ mơt mưh j^ dêh, dôm tơ drong kăl vă gơ\h băt đei j^ hrôih, trong oei xa mưh j^ hơ yô đak s^k, [ak si chuyên khoa 2 Trịnh Quang Thắng, tơ\ Hnam pơ gang Đa Khoa dêh char Gia Lai roi tơ [ôh:

-{ak si ăi, đe đa akhan, j^ hơ yô đak s^k ‘no\h m^nh tơ drong j^ tôch hơ mơt, hơ nat vă gơ\h hơ met klăih, tơ drong ‘nâu hăm tro\ ưh? Mă tơ pă ‘nei, j^ hơ yô đak s^k âu thoi yơ?

-{ak si Trịnh Quang Thắng: J^ hơ yô đak s^k ‘no\h tơ drong j^ đei đơ\ng s^k lơ\m phak to\k hơ nơ\ng đunh đai, yoa pơ juăl s^k, đam păng rơ mă lơ\m hơ kâu jăn. Lơ\m no\h, yoa ưh kơ măh Insulin dăm nă hiong tơ drong đei yoa đơ\ng insulin, mă ưh ‘no\h pơ đ^ 2 tơ drong ‘nâu, pơm ăn s^k lơ\m pham to\k đunh. J^ hơ yô đak s^ đei đơ\ng lơ tơ drong pha ra băl, đe klăih song pơm lơ type, lơ kơ loăi j^ pha ra băl. Lơ\m no\h, rim type, rim kơ loăi j^ ‘moi kiơ\ 1 gru\p pơm tơ le\ch, kơ na ưh gơ\h băt hơ dăh tơ drong kiơ pơm tơ le\ch j^ ‘nâu. Lơ\m apu\ng plenh te\h, đei klăih song, pơm đơ\ng 5 - 7 type păng lơ hloh dơ\ng. Tơ dăh ưh đei băt hơ dăh đe lăp lăng kiơ\ m^nh [ar tơ drong krê păng trong tơ po\h [ơm truh j^ hơ yô đak s^k đe\ch, đe ưh kơ đei băt hơ dăh j^ yoa đơ\ng 1 tơ drong kiơ ‘no\h đe\ch ôh.

-Lei, mưh đei j^ hơ yô đak s^k, bơ ngai j^ athei pơm thoi yơ vă găn [iơ\ tơ drong krê hơ mơt đơ\ng j^ ‘nâu pơm tơ le\ch, hă [ak si?

-{ak si Trịnh Quang Thắng: Tơ drong răm đơ\ng hơ yô đak s^k ‘no\h tôch lơ, vă găn [iơ\ tơ drong răm đơ\ng j^ ‘nâu ‘no\h athei lăng kiơ\ tơ drong j^ tơ\ yăn âu. Mưh đei j^ bơih bơ\n athei chă trong pơm tơ jur [iơ\ tơ drong răm, athei khăm hơ len vă băt đei j^ hrôih, hơ met tơ tom, găn [iơ\ dôm tơ drong krê hơ mơt đơ\ng j^ hơ yô đak s^k pơm tơ le\ch. Mưh đei j^ hơ yô đak s^k, hơ kâu jăn tơ jră hăm tơ drong j^ roi ưh jăng, kơ na [ônh tơ po\h tơ drong j^ nai hai. J^ hơ yô đak s^k đa đei hloi lơ tơ drong j^ nai druh kiơ\, lơ\m no\h đei j^ lơ\m plei te\h, găn trong pham ro lơ\m plei nuih păng lơ tơ drong j^ hơ mơt nai hai. Mă 2 dơ\ng sư [ơm kơ ne# truh tơ\ măt, tơ dăh đunh jing măt tol. Mă 3 ‘no\h pơ răm truh tơ\ plei le\n, pơm ăn plei le\n rơ mơ\n păng [ơm truh tơ\ huan Trung ương, hơ kâu jăn guam, hơ mren tơ\ jâng ti.

-Hăm tơ drong j^ hơ yô đak s^k âu, bơ ngai j^ athei đei trong so\ng xa, kâm kang thoi yơ vă găn [iơ\ j^ roi dêh, hă [ak si?

-{ak si Trịnh Quang Thắng: Đei lơ bơ ngai j^ đa tơ che\ng akhan, mưh đei tơ drong j^ ‘nâu ‘no\h hơ met ưh kơ ke\ klăih. Mă 2 dơ\ng, mưh đei j^ hơ yô đak s^k ‘no\h m^nh [ar tơ drong j^ nai [ônh đei hai, nhen j^ ung thư, j^ rơ ka đuh... Mă 3 ‘no\h [ơm kơ ne# truh tơ drong erih xa rim năr. Mưh đei j^ hơ yô đak s^k ‘no\h đe athei hơ met kiơ\ trong so\ng xa mă lăp, so\ng xa to\ set kơ chơ\t [ôt, s^k, rơ mă, erih xa ưh pă rơ hău hiôk bơih, athei pơ tâp thê yu\k rim năr dơ\ng.

-Kơ lih yoa kiơ hơ yô đak s^k đei năng j^ tơ drong j^ pơ lôch bơ ngai hui kơ băt păng bơ ngai j^ athei pơm thoi yơ vă gơ\h băt hrôih tơ drong j^ hơ mơt âu, hă [ak si?

-{ak si Trịnh Quang Thắng: Bơ ngai j^ athei khăm hơ len vă gơ\h băt hrôih tơ drong j^ hơ yô đak s^k, đei trong hơ met mă  lăp păng erih xa mă ‘lơ\ng le# phă ngơ\r hơ kâu jăn păng hơ nơ\ng pơ tâp thê yu\k vă găn ưh găn j^ roi dêh. Băt hrôih tơ drong j^ hơ yô đak s^k, đe lăng kiơ\ dôm tơ drong đei chih hơ găt găh j^ hơ yô đak s^k. Mă 2 dôm bơ ngai krê kơ đe j^, kơ pal kơ 45 sơ năm ‘no\h kăl đei khăm hơ len jơ hngâm pran kiơ\ khei ‘năr hơ găt, vă băt hrôih, hơ met tơ tom. Đe đa băt bơ ngai j^ hơ yô đak s^k lăng kiơ\ đơ\ng dôm tơ drong nhen so\ng xa lơ, nhă đak lơ, năm hơ yô lơ vât păng [ôh hơ kâu roi hơ ke\, mưh đei thoi no\h jăh năm khăm hơ len hrôih tơ\ hnam pơ gang hloi vă hơ met tơ tom. Dăh mă bơ ngai kơ pal kơ 30 sơ năm mă lơ\m u\nh hnam đei bơ ngai j^ hơ yô đak s^, đe dro\ kăn hơ năp, rơ ne\h kon trăp hlo\h 4 k^ mă ưh ‘no\h bơ ngai bek plên, tih klak hăm dro\ nglo ‘no\h tih hlo\h 90 cm păng dro\ kăn ‘no\h tih hlo\h 80 cm. Dăh mă dôm bơ ngai adrol sơ\ đei tơ drong j^ găh pham, j^ huyêt ap, tơ su\l tơ săl lipit, rơ mă. Găh j^ hơ yô đak s^, lơ\m dôm tơ drong tơ che\ng hơ len lơ\m apu\ng plenh te\h ‘no\h, mưh bơ ngai bek tơ jur đei hlo\h 5% kân trăp 1 sơ năm ‘no\h tơ drong krê hơ mơt j^ hơ yô đak s^k jur đơ\ng 32 - 38%, hơ dai hăm so\ng xa lăp ‘lơ\ng păng pơ nam pơ tâp hơ kâu jăn.

-Lei a, bơ nê kơ ih [ak si Trịnh Quang Thắng hlôi tơ ge\ch pơ ma nuh hăm nhôn.

Thuem hăm Dơ\ng tơ blơ\