VOV4.Bahnar - To\ ‘mi kial tơ plih ‘no\h j^ tơ drong ‘lơ\ng pơm ăn lơ pơ rang j^ tơ po\h chek lar, lơ\m noh đei j^ jơ\ng ti [ơ\r. Mă loi, ‘nâu j^ khei ‘năr đe hơ io\h mât lơ\m pơ yan năm ho\k, an^h ngôi hơ dai kơ drâm bơ ngai tơ\ hnam ho\k j^ tơ drong tôch [ônh pơm ăn j^ jơ\\ng ti [ơ\r tơ po\h tơ dăh me\ [ă ưh đei kơ chăng jang ‘lơ\ng dôm trong tang găn j^ ăn hơ io\h. Đơ\ng ro\ng âu [ai chih tơ roi đơ\ng gru\p chih tơ drong kơ tơ\ng ang tơ\ khoa Hơ met j^ ăn hơ io\h, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên găh tơ drong j^ jơ\ng ti [ơ\r hrei ‘nâu.

J^ jơ\ng ti [ơ\r ‘no\h 1 lơ\m dôm tơ drong j^ tơ po\h tôch [ônh đei hăm hơ io\h. J^ âu yoa 1 kơ loăi virus tơ po\h mât kiơ\ lơ\m klak đei hơ năn Enterovirus pơm tơ le\ch. Lơ\m no\h tuýp Enterovirus 71 (EV 71) gơ\h pơm tơ le\ch lơ tơ drong tôch kơ krê nhen j^ tơ so\h, j^ tơ\ ‘ngok. J^ đa đei lơ\m pơ yan phang păng tơ po\h tôch dêh, yoa thoi noh hơ io\h ngôi pơ chơt, oei xa hơ dai kơ drâm bơ ngai tơ\ tơ\ hnam rong hơ io\h, lăm mâu yăo tôch [ônh tơ po\h j^. Tơ\ khoa Hơ met j^ ăn hơ io\h, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên, j^ Jơ\ng ti [ơ\r đei [ôh hơ nơ\ng prăt sơ năm. Đơ\ng blu\ng sơ năm truh dang ei, khoa io\k hơ met ăn dang 200 ‘nu hơ io\h j^ jơ\ng ti [ơ\r. J^ đei [ôh roi to\k đơ\ng blu\ng khei 9, khei ‘năr đe hơ io\h năm ho\k hơ lơ\k dơ\ng. Pơ ma găh dôm tơ drong đei [ôh mưh tơ po\h j^ jơ\ng ti [ơ\r, Tiên si, [ak si Trần Thị Thúy Minh, kơ dră che\p kơ\l khoa Hơ met j^ ăn hơ io\h, Hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên ăn tơ băt:

“Jơ\ng ti [ơ\r ‘no\h j^ tơ drong j^ tơ po\h tôch hre\nh, mưh đei j^ blu\ng a sư pơm ăn hơ io\h yuh, hie\n, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h le\ch hmro\ng hmrônh lơ\m [ơ\r, tơ\ tơ pang ti, tơ pang jâng, [ât ku\l keng, ku\l tăng, [ât lăp đei bơ ngai ich chroh hai. Tơ dăh ưh đei j^ ăl ‘no\h j^ âu đa đei lơ\m dang 7 năr ‘no\h sư klăih.”

Mon Trần Hoài Tâm (2 sơ năm) tơ\ apu\ng Cư Kuin oei hơ met j^ Jơ\ng ti [ơ\r tơ\ Khoa hơ met j^ ăn hơ io\h, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên. Adrol kơ ‘no\h mon yuh, gơ\ hơ kâu, huch pơ gang ră yuh ưh đei jur kiơ, bơ ngai ưh ke\ pơ krăng nhen thoi tep kôi păng đa tơ drăt, nhâm hơ nơ\ng. Mo\ Ngô Thị Trinh, me\ mon Trần Hoài Tâm tơ roi:

“2 năr blu\ng mon ưh ‘me\h so\ng xa, inh nge\h mon ưh lu\ so\ng xa kơ na năm răt pơ gang pran ăn mon huch, năr đơ\ng ro\ng [ât 4 jơ pơ gê mon yuh mă lei ưh kơ gơ\ kiơ, ăn huch 1 găr pơ gang pơm rơ ngơp, pơ gê đơ\ng ro\ng ăn huch 1 tơ pu pơ gang pơm rơ ngơp dơ\ng, truh 8 jơ pơ gê ‘no\h mon gơ\ hơ kâu kơ na chơ ba tơ\ hnam pơ gang. {lu\ng a [ak si akhan j^ hơ lo\ng, [ơ\r rơ ka, năr đơ\ng ro\ng [ak si khan j^ jơ\ng ti [ơ\r păng athei chơ năm tơ\ hnam pơ gang kơ pal.”

1 ‘nu bơ ngai nai ‘no\h mon Vi Cao Lâm (3 sơ năm) tơ\ plt Buôn Ma Thuột oei hơ met j^ jơ\ng ti [ơ\r ‘năi. Yă Lương Thị An, yă tơm mon Lâm tơ roi, tơ\ kueng đei hơ io\h j^ jơ\ng ti [ơ\r, sâu Lâm ngôi hơ dai hăm bơ ngai j^ kơ na tơ po\h. Yă Lương Thị An tơ roi:

“Sâu năm tơ\ hnam pơ gang đei 3 năr, tơ\ hnam sâu inh yuh, tep ưh gơ\h, yuh to\ truh 39 độ C. Ăn huch pơ gang mă lei oei yuh hơ nơ\ng đe\ch kơ na me\ [ă sư chơ năm tơ\ hnam pơ gang.”

J^ jơ\ng ti [ơ\r đa đei tơ\ đe hơ ioh đơ\ng 3 - 5 sơ năm, [ât lăp đei hloi tơ\ đe hơ io\h ‘lo\ [iơ\ dăh mă ‘lơ\p [iơ\ hai. J^ tơ po\h đơ\ng bơ ngai âu năm tơ\ bơ ngai to kiơ\ đơ\ng ngôi hơ dai, pơ ma nuh hăm băl, tơ po\h kiơ\ đak hai, đak muh, đak đuh dăh mă ich bơ ngai j^. Kiơ\ đơ\ng pơm ngôi hơ dai tơ mam, che\p, pel tơ mam bơ ngai j^ dăh mă so\ng xa, nhă [ơm đak đei pơ rang j^. Mưh j^ dơ dar, J^ jơ\ng ti [ơ\r hơ met tôch [ônh klăih păng ưh đei tơ drong răm kiơ mă lei mưh j^ ăl, ‘no\h j^ ‘nâu tôch hơ mơt lôch ‘năi. Dang ei, j^ jơ\ng ti [ơ\r tam mă đei vắc xin tang găn ku\m nhen tam đei pơ gang hơmet klăih. Mă lei virus pơm tơ le\ch j^ [ônh kơ lôch kiơ\ đơ\ng yoa pơ gang pơ lôch pơ rang j^, yoa thoi no\h trong ‘lơ\ng hlo\h vă vei lăng jơ hngâm pran ăn hơ io\h ‘no\h pơm kiơ\ 3 tơ drong rơ go\h, đei “So\ng xa rơ go\h, oei xa rơ go\h, pơm ngôi rơ go\h”. Đe me\ [ă păng bơ ngai vei hơ io\h athei hơ nơ\ng ôp ti hăm sơ [o\ng ăn kơ dih kâu păng hơ io\h, mă loi j^ mưh pai tơ mam xa, ‘me hơ io\h păng đơ\ng ro\ng kơ chă pơ yơ\ng, ‘nglăih kâu; ôp hơ met hnam mă rơ go\h, rơ hơi ‘lơ\ng, ôp tơ mam pơm ngôi kơ đe hơ io\h hăm sơ [o\ng mă ưh ‘no\h đak pơ gang cloramin B. Mưh [ôh đe hơ io\h nhen đei j^, jăh ba hơ io\h năm khăm tơ\ hnam pơ gang păng pơm kiơ\ rim nơ\r tơ tă  đơ\ng [ak si.

Vă hlo#h vao dơ\ng găh j^ jơ\ng ti [ơ\r ku\m nhen dôm trong tang găn j^ đei yua, {ak si Trần Thị Thúy Minh, kơ dră khoa hơ met hơ io\h j^ hrâu hre\k, hnam pơ gang đa khoa tơ ring Tây Nguyên đei dôm nơ\r pơ tho tơ [o#h rơ đăh lơ\m jơ pơ ma dơ nu\h tơ\ hơ la âu.

-{ak si ăi! Đei dôm tơ drong j^ hơ yơ tơ\ hơ io\h đei [o#h j^ lei lăi j^ jơ\ng ti [ơ\r păng [ônh kơ pơm ăn hơ vơ\l ư\h ă? Trong lăng băt dôm kơ loăi j^ thoi yơ?

-Bs Minh: J^ jơ\ng ti [ơ\r đei [o#h hơ dăh ‘no\h yu\h păng le\ch hmro\ng hmrônh tơ\ lơ\m tơ pang ti, tơ pang jơ\ng păng [ơ\r. 1,2 ‘nu bơ ngai đei dôm tơ drong j^ vă lei lăi pơm hơ hơ vơ\l nhen: bơ ngai j^ yu\h blu\ng a yua đơ\ng vi rus nai pơm ăn le\ch hơ [ro\ih, hơ [ro\ih ‘no\h tam mă rơ đăh kơ na pơm ăn hơ vơ\l hăm j^ jơ\ng ti [ơ\r. Mă lei, le\ch [re [rônh đơ\ng dôm tơ drong j^ nai ‘no\h ư\h kơ đei rơ ka tơ\ lơ\m tơ pang ti, lơ\m tơ pang jơ\ng. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, dôm bơ ngai j^ chu\ blu\ng a, le\ch hmro\ng hmrônh tam mă rơ đăh vă lăng băt hăm j^ jơ\ng ti [ơ\r, mă lei hmro\ng hmrônh đơ\ng j^ chu\ đa le\ch [e\nh hơ kâu, le\ch đơ\ng kơ\l, hơ kâu tru\h jơ\ng ti păng lơ sơ năm pha ra băl. Tơ drong j^ mă 3 gô hơ vơ\l hăm j^ jơ\ng ti [ơ\r ‘no\h j^ dôm tơ drong ư\h kơ ‘lơ\ng kơ loăi vi rus nai mă ư\h kơ s^ vi rus pơm ăn j^ jơ\ng ti [ơ\r. Mă lei, đei [o#h j^ rơ đăh đơ\ng j^ jơ\ng ti [ơ\r ‘no\h le\ch hmro\ng hmrônh tơ\ lơ\m tơ pang ti, lơ\m tơ pang jơ\ng păng tơ\ [ơ\r lơ\m dôm năr đơ\ng ro\ng ‘no\h tôch kơ rơ đăh păng ku\m tôch kơ [ônh lăng băt hăm dôm tơ drong j^ nai.    

Vă đei hơ len lăng tơ tom, io\k đơ\ng nge đei [o#h đơ\ng j^ jơ\ng ti [ơ\r dăh mă jâu j^ jơ\ng ti [ơ\r, nhen: yu\h,  le\ch hmro\ng hmrônh tơ\ lơ\m tơ pang ti, tơ\ ku\l keng, tơ\ ku\l tăng ‘no\h athei năm tơ\ hnam pơ gang je# hlo\h vă đei hơ len lăng păng hơ met tơ tom.

-{ak si ăi, j^ jơ\ng ti [ơ\r tơ dăh ư\h kơ đei hơ met tơ tom gô pơm ăn dôm tơ drong j^ krê hơ mơt thoi yơ?

-Bs Minh: J^ jơ\ng ti [ơ\r hui gan tơ [ơ\p j^ nai mă lei mư\h hlôi đei j^ nai ‘no\h hmă hmă j^ tôch kơ de#h păng pơm ăn lôch. Dang ei, j^ jơ\ng ti [ơ\r đei 4 độ:

Độ 1: ‘no\h dôm bơ ngai le\ch hmro\ng hmrônh lơ\m tơ pang ti, lơ\m tơ pang jơ\ng, yu\h păh lăp, đa đei [o#h lơ\m đơ\ng 7 năr.

Độ 2: đei độ 2A ‘no\h j^ dôm bơ ngai đei le\ch hmro\ng hmrônh tơ\ lơ\m tơ pang ti, tơ pang jơ\ng, yu\h de#h, hăk lơ, gơ\ hơ kâu, hơ ‘nơ\k hre\nh hơ la kơ 130 ‘măng lơ\m 1 pơ n^t. Độ 2B ‘no\h mư\h hơ io\h đei [o#h j^ găh kơ\l ‘ngok, nhen: gơ\ hơ kâu lơ, tep kơ ne dăh mă đei dôm tơ drong j^ tơ\ kơ\l ‘ngok nai ‘no\h dôm bơ ngai âu athei hơ met kâp kư\u hloi. Tơ drong hơ met kâp kư\u ‘no\h tôch kơ g^t kăl yua kơ j^ jơ\ng ti [ơ\r đei [o#h tôch kơ hre\nh. Tơ dăh bơ\n ư\h kơ kâp kư\u tơ tom bơ ngai j^ gô j^ tơ\ plei nu\ih, ư\h kơ hơ dơ\r păng lôch.  

Độ 3 ‘no\h j^ dôm bơ ngai j^ tôch kơ de#h. Bơ ngai j^ đei pơ ‘nge\h phei nu\ih, hơ ‘nơ\k hre\nh, đei j^ tơ\ kơ\l ‘ngok, kăl kơ đei kâp kư\u tơ\ an^h hơ met ming jơ hngơ\m pran.

Độ 4 ‘no\h j^ dôm bơ ngai j^ de#h bơ\ih kăl athei kâp kư\u, nhen: bơ ngai j^ tơ\ plei nu\ih, dui jơ hngơ\m ư\h kơ ke\.   

Kơ tă hloi dôm bơ ngai jâu tơ pl^h đơ\ng độ 1 jing độ 2A ‘no\h dôm bơ ngai kăl athei hơ len lăng tơ\ hnam pơ gang tơ ring vă chă [o#h jing đei j^ nai păng hơ met tơ tom. Yua kơ mư\h bơ ngai j^ tơ pl^h jing 2B mă ư\h kơ hơ met ‘no\h gô tơ pl^h hre\nh tru\h độ 3, độ 4 păng lôch tôch kơ hre\nh.

- Mư\h vei lăng hơ io\h j^ jơ\ng ti [ơ\r tơ\ hnam, ‘no\h me\ [a\ kăl băt tru\h dôm tơ drong kiơ\?  

Bs Minh: Me\ [a\ kăl kơ băt tru\h:

- Mă mônh: ăn hơ io\h sa tôm kơ chơ\t bek ‘lơ\ng, lăp hăm sơ năm vă pơm ăn kơ hơ io\h đei jơ hngơ\m pran, ‘ne\ kơ e\nh sa dôm tơ mam kiơ hloi.

- Mă 2: mư\h đei [o#h dôm tơ drong j^ roi de#h ‘no\h j^: yu\h de#h hơ nơ\ng ư\h kơ dă [iơ\, gơ\ hơ kâu lơ dăh mă nhâm ư\h kơ ke\ pơ lung, hăk lơ, tơ tơ\ jơ\ng ti, iung oei kơ kơ jăng. Mư\h đei dôm tơ drong j^ ‘no\h athei năm tơ\ hnam pơ gang je# hlo\h vă kơ đe mon đei hơ met tơ tom.  

- Mă 3: tơ dăh hơ io\h ư\h kơ đei [o#h dôm tơ drong j^ nai ‘no\h ‘ngoăih kơ chơ\t bek ‘lơ\ng athei pơm rơ go\h dôm rơ ka hmro\ng hmrônh tơ\ lơ\m tơ pang ti, tơ pang jơ\ng păng dôm an^h nai lơ\m hơ kâu vă vei sơ đơ\ng hơ io\h ư\h kơ đei pơ chu\ng.

Găh lơ j^ jơ\ng ti [ơ\r adoi đei [o#h lơ\m dang đơ\ng 5 tru\h 7 năr, 1,2 ‘nu j^ de#h, dôm tơ drong đei [o#h nhen tơ roi tơ\ kơ pal ‘no\h dôm bơ ngai athei năm tơ\ hnam pơ gang je# hlo\h vă hơ met tơ tom yua kơ đei [o#h j^ pha đơ\ng  j^ jơ\ng ti [ơ\r đa đei [o#h lơ\m 48 jơ blu\ng păng athei đei kâp kư\u hre\nh.  

-Bơ nê kơ ^h [ak si hơ!

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\ păng pơ re nơ\r