VOV4.Bahnar - Kiơ\ an^h jang găh jang pơ gang apu\ng ple\nh te\h, Việt Nam oei lơ\m gru\p 15 te\h đak đei kơ so# bơ ngai et hơ\t lơ hlo\h apu\ng ple\nh te\h. Jo# păh lăp mư\h 2 ‘nu dro\ ‘nglo ‘no\h đei 1 ‘nu et hơ\t. Lơ\m no\h, 2/3 dro\ kăn păng hơ io\h hơ nơ\ng athei hyup ‘nhui hơ\t tơ\ hnam. Tơ drong ‘no\h vă khan tơ drong jơ hngơ\m jăn kơ đe sư to\k bo\k đei pơ joă kơ tang. Kiơ\ an^h tơm vei lăng găh jang pơ gang, 73% kơ so# bơ ngai lôch yua kơ j^ jăn păng j^ rơ ka tơ\ Việt Nam hrei ‘nâu ‘no\h yua đơ\ng dôm tơ drong j^ ư\h kơ tơ po\h păng yua hơ\t ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong tơm pơm ăn.

Kiơ\ rim tơ che\ng hơ len khoa ho\k ‘nao hlo\h, ‘nhut hơ\t đei mong hlo\h 70.000 kơ chơ\t hoă ho\k. Lơ\m no\h đei 69 kơ chơ\t pơm ung thư. 1,2 kơ chơ\t hoă ho\k đei lơ\m ‘nhui hơ\t đei tơ chă [o#h lơ\m dôm tơ mam pơ nhu\l nhen pơ gang hơ drông, dôm kơ chơ\t pơm tơ klo\h ôp, đak dâu đak xăng... Mă loi ‘no\h j^ kơ chơ\t Nicotine đei lơ\m hơ\t ‘no\h j^ 1 kơ chơ\t pơm dư, lei lăi dôm kơ chơ\t ma tuý.

Sơ kơ\t hơ dăh tơ drong răm đơ\ng hơ\t hla, an^h jang găh pơ gang apu\ng ple\nh te\h hlôi ch^h tơ drong yua hơ\t hla ‘no\h j^ tơ drong tơm hơ mơt mă 2 lơ\m 10 tơ drong hơ drol hlo\h pơ joă jơ hngơ\m jăn kon pơ lei tơ\ rim te\h đak to\k bo\k pơ dro\ng. Sư jing tơ drong tơm pơm ăn 25 kơ loăi j^ krê hơ mơt, lơ\m no\h [o#h hơ dăh ‘no\h j^ ung thư păng plei nu\ih. Hlo\h 90% ‘nu bơ ngai j^ ung thư tơ so\h, 75% ‘nu j^ tơ so\h kơ ch^l, 25% ‘nu j^ plei nu\ih ư\h kơ măh pham... ‘no\h j^ yua đơ\ng hơ\t hla.

{ak si Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ kơ dră vei lăng hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ băt:

kăn

Dôm bơ ngai ư\h kơ et hơ\t mă hơ nơ\ng hơ drip [ơm ‘nhui hơ\t krao ‘no\h j^ et hơ\t ư\h kơ pơ rơ\ng. Đe sư pu\ [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng ‘nhui hơ\t đơ\ng kơ\l hơ\t to\k bo\k sa păng ‘nhui hơ\t yua đơ\ng bơ ngai et tơ le\ch ăn. Păng tơ drong hơ drip [ơm  2 trong ‘nhui âu [ơ\t lăp oei lơ hlo\h kơ so# ‘nhui bơ ngai et hơ drip lơ\m hơ kâu jăn bơ\n. Kơ k^h thoi no\h, ư\h khan lăp dôm bơ ngai et hơ\t athei pu\ trăp j^ jăn đơ\ng tơ drong joăt đei pơ răm âu mă dôm bơ ngai hơ nơ\ng et hơ\t hla ư\h pơ rơ\ng, mă loi ‘no\h j^ dro\ kăn păng hơ io\h ku\m athei pu\ hiong răm lei lăi.  

M^nh ‘nu dro\ kăn đei bơ ngai lơ\m u\nh hnam hlôi đei et hơ\t đunh sơ năm tơ băt:   

&nh đa pơ tho akhan kơ o\h dro\ nglo ^nh, sư đa et hơ\t de#h mă lei dang ei sư hiong bơ\ih, sơ\ sư no\ng kơ et 1 năr 2 tơ pu hơ\t. Bơ ngai mă et ư\h kơ đei kiơ mă lei bơ ngai ngôi je# mă [âu ‘no\h đei j^. {âu hơ\t [âu de#h, athei ve\h hơ tăih ư\h ‘nei j^ lôch. Sư pơ nhu\l pơ răm de#h.

Tơ roi găh hiong răm kơ tang yua đơ\ng hơ\t pơm ăn, [ak si Nguyễn Kim Mỹ, Pho\ kơ dră vei lăng hnam pơ gang hơ met j^ hie\n hiang păng j^ tơ so\h de#h char Dak Lak tơ băt thim:

Nhôn oei hơ nơ\ng pơ ma akhan mư\h đei j^ ung thư dăh mă j^ tơ so\h ăl ‘no\h bơ\n hlôi io\k băt tơ drong lôch hloi bơ\ih. Găh tơ drong khei ‘năr ar^h ‘no\h mơ\ng kiơ\, tơ dăh j^ ung thư nguyên phát, ung thư tế bào ie\ ‘no\h lôch tôch kơ hre\nh, oei ung thư tơ\ tế bào t^h ‘no\h khei ‘năr ar^h đunh [iơ\. Mă đơ\ng hrei ‘nâu  ku\m đei lơ trong hơ met vă pơ dui khei ‘năr ar^h, mă lei tơ dăh mư\h chă [o#h j^ ung thư tơ so\h đei pơ plei t^h dang hơ nglâu jơ\ng yo\ng dăh mă kơ tăp ie\r ‘no\h hmă hmă bơ ngai j^ lăp oei pă ar^h đei đơ\ng 6 khei tru\h 1 sơ năm.

Vă tơ jur tơ drong răm đơ\ng hơ\t hăm jơ hngơ\m jăn tơ pôl, Luơ\r tang găn pơ răm đơ\ng hơ\t hlôi đei Kuôk ho#i pơ drơ\ng kiơ\ păng pơ tơm đei tơ mơ\t yua đơ\ng ‘năr 1/5/2013. Kiơ\ kơ ‘no\h, Luơ\t hơ găt ư\h kơ gơ\h et hơ\t tơ\ an^h lơ\m hnam păng dôm an^h tơ pôl. Luơ\t kơ\m pơ đ^ hloi tơ drong et hơ\t lơ\m hnam păng lơ\m cham an^h tơ\ hnam pơ gang, an^h pơ tho pơ hrăm păng dôm an^h đei hơ mơt u\nh sa, đo#h. Luơ\t ku\m ăn phep rim ‘nu kon pơ lei đei gơ\h vei lăng jơ hngơ\m jăn kơ d^h hăm tơ drong athei bơ ngai nai ư\h kơ gơ\h et hơ\t tơ\ dôm an^h đei hơ găt kơ\m.

Rim tơdrong chă tơche\ng khoa ho\k hlôi tơbăt hơdăh akhan hơt ‘no\h pơra\m jơhngơ\m jăn tôch kơtang. Hăp jing tơdrong tơm pơm ăn đe\i tơdrong j^ hli hlơt hlo\h tơ\ bơngai. Mă le\i, et hơ\t kơret, hơ\t lao đơ\ng sơ\ hlôi jing tơdrong joăt tơnap mă hu\t ke\ kơ lơ bơngai, mă kăl hăm bơngai dro\ nglo. Tơdrong kăl vă chă pơma tru\h ‘no\h tơdrong joăt au ư\h khan lăp pơm kơne# jơhngơ\m jăn ăn kơ d^h bơngai et mă le\i oe\i pơm kơne# tru\h jơhngơ\m jăn rim bơngai tơ je#, mă kăl ‘no\h đe dro\ kăn păng đe hơ io\h. Lơ lo\h, tơdrong joăt et hơ\t hăp pơm kơne# tru\h đe dro\ kăn păng đe hơ io\h lơ liơ? {ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kơdră An^h jang ming hơmet tơdrong j^ đe hơ io\h păng Nge kơ Hnam pơgang tơm dêh char Dak Lăk, tơroi tơbăt hơdăh hlo\h dơ\ng găh tơdrong au!

kăn

{ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Hăm dôm bơngai dro\ kăn hmă, ư\h kơ đe\i hơnăp, mư\h chă hrip [ơm ‘nhui hơ\t, tru\h hloi dôm bơngai et hơ\t ‘no\h je\i đe\i hloi lơ tơdrong j^ đe\i ‘măng bơ\n ư\h kơ tơche\ng tru\h. Mă hơdăh ‘no\h tơdrong j^ pơm ăn ư\h kơ đe\i kon hơ ‘lơ\p. mư\h ‘nhui hơ\t mơ\t lơ\m hơkau, hăp pơm pơra\m tru\h tơ\ ‘ngok đe dro\ kăn. Tơdrong mă au ‘no\h kơ yuơ kă kiơ? J^ kơ yuơ kơchơ\t Nicotine lơ\m hơ\t, hăp pơm ăn bơ\ng, tang găn ư\h kơ ăn đak o\k dro\ nglo mơ\t hrau hăm đak o\k dro\ kăn. Tru\h po đơ\ng ro\ng pơm ăn ư\h kơ đe\i kon.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, hăm đe dro\ kăn hơnăp đe\i [ơm kơne# đơ\ng ‘nhui hơ\t gô pơm ăn tru\h pham lu\h, hơnhơl tim tôm khe\i năr, đe\i ‘măng pơm ăn nge hiok.

Găh hăm đe hơ io\h. Bơ\n je\i băt ngăl jơhngơ\m jăn đe hơ io\h rim gan ke\ krơ\ng pơtêng hăm đe ‘lo\. Lơ\m mă hrip [ơm ‘nhui hơ\t mă bu bu je\i le\i lăi d^h băl ngăl. Đe hơ io\h, er^h sa lơ\m cham char ư\h rơgo\h ‘lơ\ng, pơma kiơ tru\h tơdrong đe\i bơ\n ‘nhui hơ\t, le\i hlôi pơm kơne# tru\h jơhngơ\m jăn pơma kiơ tru\h tơdrong đe hơ io\h hrip [ơm ‘nhui hơ\t đơ\ng bơngai ‘lo\ kră chă et. Hăp gô pơm ăn đe hơ ioh đe\i lơ tơdrong j^ jăn.

Dôm tơdrong j^ ngăl tơ [ơ\p hlo\h ‘no\h j^ dăng hơlo\ng, j^ trôm đon, đe\i ‘măng pơm ăn tru\h j^ lơ\m klak.

&nh ‘me\h pơkă dơ\ng ‘no\h tơdrong răm đơ\ng ‘nhui hơ\t hăp ư\h kơ lon bơngai ayơ ôh. Lơ\m au, dro\ kăn păng hơ io\h ‘no\h dôm bơngai đe\i [ơm kơne# kơtang hlo\h.

kăn?

{ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Găh tơdrong đe\i răm đơ\ng hơ\t, hre\i au, tơpôl to\k bo\k lăng ba kơ jăp. Hơdro# hăm an^h bơ\ jang pơgang, Dơno\ an^h tơm ve\i lăng jang pơgang hlôi đe\i lơ tơdrong tơchơ\t găh jang kiơ\ rim trong jang pơm dă [iơ\ pơm pơra\m đơ\ng hơ\t hăm cham char hnam pơgang. Hăm An^h ming hơmet j^ jăn Đe hơ io\h păng Đe nge, nhôn ư\h kơ ăn đe chă et hơ\t lơ\m an^h ming hơmet au, kơ yuơ ‘nau jing an^h ming hơmet j^ jăn ăn đe nge jơhngơ\m jăn oe\i rơmơ\n rơmok. Mă le\i tơ\ an^h anai kơ Hnam pơgang je\i oe\i đe\i [o#h đe chă et hơ\t. Kiơ\ kơ ^nh [o#h, mă đơ\ng tơpôl hlôi băt [iơ\ bơih tơdrong pơra\m đơ\ng hơ\t hlôi ato\k kơtang mă le\i tơdrong jơhngơ\m đon kơchăng ve\i lăng năng tông jơhngơ\m jăn ăn kơ d^h, pơ đ^ hloi đe hơ io\h tim gan [lep hăm tơdrong hơpơi ‘me\h vă.

-kăn

{ak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Hăm đe dro\ kăn, ^nh chă pơtho pơkă ăn lơ lau, kơ d^h tang găn hơlau dôm tơdrong đe\i [ơm kơne# kơ hơ\t đơ\ng tăp dăr bơ\n oe\i hloi. Pơt^h gia, tơdăh đe\i bơngai et hơ\t oe\i tơ je# bơ\n le\i ‘lơ\ng hlo\h bơ\n jăh ve\h năm tơ\ nai hloi. Mă [ar, tơdăh kơ yuơ đe\i tơdrong kiơ ‘no\h mă ‘nhui hơ\t dom tơ\ hơbe\n ao bơ\n le\i dăh tơpl^h hru\k hơbe\n ao nai hloi. Đe dro\ kăn kăl er^h sa lơ\m cham char gơglang ‘lơ\ng, phơi rơngơp, ‘ne\ gan tơ oe\i tơ je# hăm đe\i ‘nhui hơ\t.

Hăm đe hơ io\h, dôm đe me\ [a\, yă [ok, bơngai ‘lo\ kăl kơchăng hlo\h dơ\ng, vang iung jang atu\m hăm tơpôl ve\i lăng năng tông đe hơ io\h mă ‘lơ\ng hơ iă. Tơdăh chă et bơ\n hơ\t le\i dăh chă et hơ\t tơ\ hơn^h hơdro# ‘ne\ chă et hơ\t [ơ\t kơdrơ\m bơngai oe\i atu\m.

Đe dro\ kăn păng hơ io\h mư\h le\ch tơ\ trong le\i dăh gom [o\ tang găn [ru\ih [ra\m, ‘nhui hơ\t mơ\t lơ\m jơhngơ\m jăn bơ\n.

Mă hơtuch, ^nh hơpơi ‘me\h vă lơ lau, đ^ đăng u\nh hnam, đe me\ [a\ yă [ok kăl lăng ba kơ jăp hlo\h dơ\ng, pơ jing cham char er^h sa rơgo\h ‘lơ\ng, sơđơ\ng dơ\ng kơ jăp ăn rim răih bơngai, mă kăl hăm đe dro\ kăn păng đe hơ io\h.

- Le\i ah, bơnê kơ [ak si hơ!

Tơblơ\ păng rapor: Thuem – Amazưt