VOV4.Bahnar - Lơ\m đon tơ che\ng kơ kră pơ lei Siu Reo (tơ\ plei Mok Đen, xăh Ia Dom, Đức Cơ), bơ ngai Jrai sơ\ ưh đei Têt. Pơ yan chơt hlo\h lơ\m sơ năm ‘no\h j^ pơ et “et xa, brư\ yang, đang pơ sat” pơ gơ\r truh 3 khei blu\ng pơ yan Puih mak. Bơ ngai Jrai ưh kơ đei jo# năr, jo# khei, lăp băt kơ plăh do\h pơ yan choh jang ke\ch yoă đang bơih, tơ drong jang mir roh ku\m choh đang bơih, rim bơ ngai rơ hơi hiôk, rim hnam ph^ tơ no\ ngăl.

Kră pơ lei Siu Reo tơ roi: “Tơ drong hơ iă hlo\h đơ\ng nhôn adrol sơ\ ‘no\h, đơ\ng ro\ng kơ ke\ch yoă [a, ko\h hơ [o đang ‘no\h đe pơ gơ\r et xa, brư\ kơ yang, đang pơ yang. Nhôn tôn ch^ng chêng, hơ xoang, hơ ri pơ yong. Năr ‘no\h hnam yơ đei rơ mo ko\h xa rơ mo, đei nhu\ng te\h nhu\ng, krao đ^ đăng kon sâu, kơ tum kơ to\ng ‘nho\ng o\h, kon pơ lei rông [ôt vang truh et xa hơ dai. Hrei ‘nâu ưh pă đei et xa pơ go\h lơ\m 3 khei bơih, mă lei nhôn oei tơ tă ăn kon sâu athei vei kơ jăp dôm tơ drong juăt ‘lơ\ng kơ dih bơ\n. Kơ lih yoa đei bơ ngai kră, đei bơ ngai ‘lơ\p ‘no\h mă gơ\h đei hơ ioh, druh dăm. Druh dăm, hơ io\h ie\ ngôi hơ dai tôn ch^ng, bơ ngai kră pơ tho, roi tơ [ôh dôm tơ drong juăt ‘lơ\ng đơ\ng chăl yă [ok sơ\: Tôn ch^ng, hơ xoang, prung pơ lăh đing, pơm pơ lăh păng pai dôm tơ mam xa ‘lơ\ng thoi kră sơ\.”

Oei kră pơ lei Rcom H’Guoah (rơ ne\h sơ năm 1951, oei tơ\ tổ 6, phường Hoà Bình, AyunPa) akhan, le#h pơ yan pu\ih mak sơ\ kơ bơ ngai Jrai hoach lơ kon jên, mu\k drăm păng hiong lơ jơ năr. Hrei ‘nâu, bơ ngai Jrai ku\m sa têt joăt joe kơ bơ ngai Yuăn, chơt hơ iă sa têt 3 năr blu\ng sơ năm ‘nao, tôch kơ ‘mơ ‘met păng ‘lơ\ng:

“Sơ\, bơ ngai Jarai nhôn ư\h kơ đei sơng sơ năm ‘nao, lăp đei soi kơ [ok yă tơ\ pơ sat đe\ch. Bơ\n hlôi đei tơ pl^h lơ, ho\k pơ hrăm ‘nho\ng o\h yuăn rim sơ năm chơt hơ iă pơ yan pu\ih mak, pơ gơ\r sa têt. {o#h tơ drong ar^h sa đơ\ng ‘nho\ng o\h yuăn hlo#h vao păng hơ to\k tơ iung kơ na bơ\n ku\m athei tơ pl^h trong jang sa, trong ar^h mă lăp hăm chăl hle. Sơ\ lăp chơt hơ iă lơ\m le#h et jur sa đơ\ng ro\ng kơ ke\ch yuă păng brư\ đe\ch mă lei dang ei bơ\n ‘moi kiơ\ tơ drong ‘nao mă lei lơ tơ drong ‘lơ\ng hơ iă lơ\m jo\h ayo\ joăt joe hlôi hiơt hiong dang ei bơ\n tơ iung ming dơ\ng. Sơ năm ‘nao, têt tru\h bơ\n hmach băl ‘nho\ng o\h kon pơ lei pran jăng grăng hơ kâu, jang sa sơ đơ\ng.

Brư\ kơ bơ ngai Jarai vă nhen thoi Têt yoăn mơ\n mă lei pơ gơ\r tih [iơ\. Pơ têng hăm dôm tơ drong et soi, nhen soi kơ jơ hngâm pran, ko\h xa kơ pô ‘no\h brư\ j^ năr et xa tih hlo\h kơ kon pơ lei Jarai. Kră pơ lei păng bơ ngai ‘lo\, kră đei bưng ai tih lơ\m pơ lei j^ dôm bơ ngai pơ gơ\r soi tơ\ pơ sat. Đe sư tang măt ăn kon pơ lei soi sơng io\k sơ năm ‘nao hiôk chơt, pu\n ai, jang xa đei [ôh, kon 1 bou sâu 1 hre\ng, tơ drong arih xa sơ đơ\ng ‘lơ\ng prăt sơ năm. Pơ yan pơ chơt năr Puih mak kơ bơ ngai Jarai đei krao j^ khei Ning Nơng tơ\ âu đei tơ drong juăt tôch g^t kăl ‘no\h xa Têt hăm bơ ngai lôch. Kon pơ lei Jarai tôch năng kăl bơ ngai lôch, yoa thoi no\h mưh unh hnam, kơ tum kơ to\ng ‘nho\ng o\h lôch, đe pơm pơ sat tôch ‘lơ\ng vă soi, vei lăng pơ sat ăn bơ ngai lôch. Bơ ngai Jarai ưh đei chih hơ dăh năr Têt ăn kơ dih mă chă rơih khei Têt ‘no\h j^ khei, jing dang khei 4 âm. Mơ\ng kiơ\ tơ ring, to\ ‘mi kial rim tơ ring oei xa kơ bơ ngai Jarai pơ gơ\r xa têt lơ\m dôm năr pha ra băl.

Pơ yan Puih mak kơ bơ ngai Jarai

Hăm bơ ngai Êđê, le#h joăt joe ku\m hlôi tơ mơ\t lơ\m đon tơ che\ng păng lơ tơ pl^h lơ kiơ\ khei ‘năr.

Kră pơ lei Y Yơh Kbuôr (đa krao ‘no\h [ok Huy), oei tơ\ plei Kmrơng Prong A, xăh Ea Tu, pơ lei tơm Buôn Ma Thuột, de#h char Dak lak sơ năm ‘nâu đ^ 81 sơ năm, dơ\ng lăng tôch kơ lơ tơ drong tơ pl^h tơ\ pơ lei pơ la. {ok chhôk hơ iă tơ băt, rim sơ năm yak hlo\h, tơ drong ar^h sa kon pơ lei roi ‘năr roi đei hơ to\k tơ iung ‘lơ\ng. Dôm sơ năm tơ je# âu, kon pơ lei sơng sa têt roi ‘năr roi chơt hơ iă [iơ\ mă lei ku\m jing to\ se\t [iơ\. Kiơ\ tơ drong hơ to\k tơ iung vă kơ lăp hăm tơ drong ar^h sa hrei ‘nâu. {ok [lo\k dơ\ng, sơ\, bơ ngai Êđê ‘măn hloi 1 pơ yan lơ\m sơ năm, krao ‘no\h pơ yan et sa lơ, pơ dui đunh đơ\ng hơ tuch khei 12 sơ năm hơ drol tru\h đ^ khei 3 sơ năm đơ\ng ro\ng, ‘no\h đei lăng j^ pơ yan jang rơ hơi, pơ yan pơ dơ\h ngôi đơ\ng ro\ng 1 sơ năm jang gle\h hrat.

“Sơ\, [ơ\t pơ yan ke\ch yuă đang bơ\ih ‘no\h hăm bơ ngai Êđê tơ\ Dak lak, đơ\ng khei Mônh tru\h khei Pêng đei lăng ‘no\h j^ Têt kơ bơ ngai  Êđê. Pêng khei ‘no\h bơ ngai Êđê đ^ tơ drong jang mă oei tơ\ hnam pơ dơ\h ngôi. Dôm u\nh hnam pơ dro\ng ‘no\h soi ăn kơ u\nh hnam, yă [ok, me\ [a\ păng kon sâu lie\m kâu. Oei hrei ‘nâu sơng sơ năm ‘nao tôch kơ chơt hơ iă păng tôm te\ch. Kon pơ lei kơ rim hơ dre\ch kon kông, mă loi ‘no\h j^ bơ ngai Êđê sa têt găh lơ ku\m kiơ\ tơ drong joăt kơ bơ ngai Yuăn. Kon pơ lei tơ goăt tơ goăl hăm băl vang ar^h sa.Ư

{ok Y Thim Byă (Ama Thu), tơ\ plei Ê Bông, xăh Cư Ebur, plt Buôn Ma Thuột tơ roi, oei ‘lơ\p sơ\, mưh truh sơ năm ‘nao, pơ lei pơ la đa pơ gơ\r et soi kôch đak. Kơ plăh do\h, pơ yan kăt yoă đang, [a hơ [o tăh [e\nh pơk. Tơ drong et soi kôch đak ‘no\h j^ tơ drong vă kon pơ lei tơ [ôh jơ hngâm đon bơ nê kơ yang pring vei kon pơ lei prăt sơ năm, soi ap^nh yang tơ jur ăn ‘mi pru, kial tơ hlu rơ ngơp, ap^nh yang vei lăng mir na [a hơ [o jing ‘lơ\ng, ưh đei sơ drông dăh mă sem bri brăh phă, vă pơ yan đơ\ng ro\ng [a hơ [o đei lơ hlo\h dơ\ng, tơ jur tơ drong pu\n ai ăn kon pơ lei. ‘Nâu ku\m jing jơ năr vă mih ma duch nă lơ\m pơ lei ngôi hơ dai, pơ đou hăm băl găh tơ drong arih xa, jang xa lơ\m 1 sơ năm âu ki. Yoa thoi no\h, rim bơ ngai tôch hơ iă ‘nă hal, vang truh ako\m, bu đei yă kiơ tơ nôm yă ‘no\h vă pơ gơ\r et soi:

“Blu\ng a ‘no\h kră pơ lei, [ok pơ gơ\r pơ lei hôp pơ ma nuh hăm kon pơ lei vă rơih năr, an^h pơ gơ\r, pơ jao tơ drong jang vă rim bơ ngai chă hơ met bơ\n tơ drô ge, tơ mam soi,… mưh rim tơ mam hơ met đang bơih, truh năr đei rơih rim bơ ngai truh ako\m vă et soi, rim bơ ngai truh đơ\ng hrôih vang hơ met tôm tơ drong.”

Ưh lăp ‘lơ\ng hơ iă găh nơ\r pơ ma, hơ băn ao hru\k, tơ mam xa, rim hơ dre\ch hơ drung, rim tơ ring oei đei tơ drong juăt sơng xa têt pha ra băl tôch hơ iă dơ\ng.

Bơ ngai K'ho arih xa ako\m tơ\ Lâm Đồng đe sư xa têt đơ\ng ro\ng kơ tết Nguyên Đán kơ bơ ngai Yoăn dang 1 khei, đe krao ‘no\h tết Nhô Lirbông (hơ iă kơ ba đei ke\ch pu\ ve\h tơ\ hnam). Têt ‘nâu đa pơ gơ\r kơ te\ch khei. Lêh soi kơ yang hri đei pơ gơ\r [ât pơk kơ rim unh hnam păng pơ gơ\r tơ\ drâm kơ sơ\ hăm tơ drong vang ako\m đơ\ng kră pơ lei ku\m hăm lơ tơ ‘ngla hnam. Đe io\k pham ie\r pik tơ\ pơk, pik [ât ‘măng hnam, ‘măng ‘mok. Đơ\ng ro\ng kơ soi lơ\m hnam, bơ ngai K'ho chông băl năm đơ\ng hnam ‘nâu truh hnam to vă et xa, hơ ri pơ chơt hơ dai. Bơ ngai K'ho lui rim tơ drong kơ pal te\h đei yang vei lăng ngăl. Đon lui kơ yang kơ bơ ngai K'ho tôch kơ jăp...Yang gơ\h pring vei ăn kon bơ ngai. Yang tih hlo\h j^ yang Ndu, oei đei dôm yang nai hai nhen: Yang măt ‘năr, yang Rang khei, yang kông, yang đak, yang te\h, yang hri... Đe sư đa soi kơ yang lơ\m dôm tơ drong kăl kơ unh hnam nhen năr đei tơ drong chơt, năr choh jang xa, năr et ot.

Tơ drong et soi tôch hơ iă kơ bơ ngai K’Ho

Hăm bơ ngai Xơ đăng tơ\ Kon Tum, sa tết tôch kơ hmă păng lăp đei 2 năr têt tơm ‘no\h j^ Têt đak tơ nglang păng têt u\nh.

Têt đak nglang lơ\m dang khei 3 dương lịch. Đơ\ng ro\ng kơ ke\ch yuă đang bơ ngai Xơ đăng pơ tơm hơ met ming dơ\ng đing đak păng pơ gơ\r soi kơ đing đak vă kơ yang đak asong ăn kơ kon pơ lei sơ năm ‘nao jang đei io\k yua lơ, đak măh mai. Đing đak âu ‘no\h j^ tơ mam vă bơ ngai Xơ đăng yua vă pơ ro đak rơ go\h đơ\ng đak blung ro tơ\ dôm kl^nh, bo#i mong đak kơ u\nh hnam. Dôm đing đak âu đa đei pơm hăm kram. Rim u\nh hnam tă kơ đei kl^nh, bo#i vă io\k đak đơ\ng dôm đing đak thoi no\h. Đơ\ng ro\ng kơ io\k đak, bơ ngai Xơ đăng gô pơ gơ\r 1 ‘măng et sa t^h pơ gơ\r lơ\m lơ năr. Lơ\m năr têt đak tơ nglang bơ ngai Xơ đăng lơ\m pơ lei che\p ge, go\ kong năm tơ\ dôm đing đak vă io\k đak bro\k tơ\ hnam, hơ dai hăm ‘no\h pơ gơ\r et sa, chơt hơ iă prăt dôm năr hloi. Hơ dro# soi kơ tơ nglang đak ăn kơ pơ lei pơ la ‘no\h đei pơ gơ\r tơ\ Rông yua đơ\ng bơ ngai pơ jâu soi. Pha hăm Têt đak tơ nglang đei pơ gơ\r đơ\ng ro\ng jang đang, têt u\nh gô pơ gơ\r [ơ\t hơ met ăn pơ tơm pơ yan jang ‘nao.

Et soi đak tơ nglang kơ bơ ngai Xơdang

Sơ năm 2020 hăm lơ tơ drong ư\h kơ ê, mơ mat tat đ^ hlôi. {ơm kơ ne# đơ\ng j^ hơ bu\h Covid-19 ku\m hăm dôm tơ drong mơ mat tat atu\m đơ\ng mu\k drăm hlôi [ơm kơ ne# tru\h rim pơ lei pơ la, rim u\nh hnam kon pơ lei Xơ đăng. {ok A U Rớp, kang [o# jang găh jo\h ayo\ xăh Ngọc Réo, apu\ng Đăk Hà, de#h char Kon Tum lui kơ jăp lơ\m tơ drong hơ drin gô đei ‘mong ăn, hơ dai hăm ‘no\h ‘măn lơ tơ drong hơ me\ng:

‘’Sơ năm so đ^ hlôi bơ\ih sơ năm ‘nao đ^ tru\h, ^nh hmach kơ đ^ đăng kon pơ lei lơ\m pơ lei, lơ\m xăh hơ drin jang sa, pơm kiơ\ ‘lơ\ng dôm trong jang đơ\ng Đảng, rơ drong jang tơ gu\m đơ\ng khôi luơ\t te\h đak. Bơ ngai kră athei pơm ju\k yu\k trong hơ lâu vă kơ kon ‘lơ\p ho\k pơ hrăm kiơ\ [lep nhen trong jang đơ\ng Đảng. Sơ năm ‘nao đ^ tru\h, ^nh hmach kơ đ^ đăng kon pơ lei, m^h ma duch nă, ‘nho\ng o\h ling lang pran jăng grăng hơ kâu. Nhen bơ\n hlôi băt, sơ năm âu ki, kon pơ lei tơ ring bơ\n tôch kơ hơ drin jang sa mă lei yua kơ jă ư\h kơ sơ đơ\ng kơ na kon pơ lei tơ [ơ\p mơ mat tat. &nh ‘me\h lơ\m sơ năm ‘nao âu, kon pơ lei oei ling lang lui nge\h lơ\m dôm trong jang đơ\ng Đảng, te\h đak hơ drin hơ to\k tơ iung mu\k drăm, hơ me\ng rim u\nh hnam gô đei tơ drong ar^h sa păi [iơ\ kơ sơ năm so”.

Jro\ng lơ tơ nu\h u\nh lơ\m năr têt ‘no\h tơ che\ng pu\n ai đơ\ng bơ ngai Jeh Triêng

Bơ ngai Jeh Triêng đei lơ tơ drong joăt hơ iă, lơ\m no\h athei tơ roi tru\h tơ drong joăt pung tơ nu\h u\nh, klơ\m xôi tơ\ pơ bu\ng hnam păng pu\ ngar bro\k tơ\ hnam. Tết Cha Kchah dăh mă oei krao đei băt tru\h ‘no\h j^ le#h sa ngar kơ bơ gai Jeh Triêng hlôi đei vei răk kiơ\ lơ jơ hnơr. Tết Cha Kchah ư\h khan lăp jing le#h vă pơ tôch 1 pơ yan jang, sơ năm io\k yua mă oei jing ‘măng vă kơ bơ ngai Jeh Triêng et sa, bơ nê păng tơ [o#h jơ hngơ\m đon băt yom đơ\ng kơ d^h tru\h hăm rim yang hlôi oei hơ dai vei lăng kon pơ lei hoei kơ j^ jăn, vei tơ drong ar^h sa ph^ tơ no\, hiôk hian. Pơ gơ\r Tết Cha Kchah oei jing jơ năr vă kơ bơ ngai Jeh Triêng hơ met ăn dôm tơ mam jang pơ yua ăn pơ yan cho\h jang sa đơ\ng ro\ng dơ\ng hăm dôm tơ drong ‘me\h vă, hơ pơi ‘me\h ‘lơ\ng hơ iă hlo\h kơ sơ năm so. Tết Cha Kchah kơ bơ ngai Jeh Triêng đa đei pơ gơ\r đơ\ng ‘năr 21 tru\h ‘năr 27 khei 12 rim sơ năm. Vă pơ gơ\r đei le#h Cha Kchah jơ nei ư\h kơ s^ tơ drong [ônh [o\. Dôm bơ ngai đei rơ\ih vang pơm le#h kăl athei yak hlo\h tơ drong hơ găt hơ dăh. Khu\l vei lăng pơ lei gô rơ\ih io\k đei 7 ‘nu đei jơ hngơ\m pra jăng ‘lơ\ng vă gơ\h năm bri so\h ngar, pu\ tơ nu\h bro\k ăn kơ kon pơ lei. Kơ so# tơ nu\h u\nh âu gô ako\m dơ\ng đang kơ ‘no\h săi tơ\ kơ pal, rim ‘nu ako\m jing gru\p tơ\ hơ la vă dro\ng tơ nu\h u\nh đei roi lơ ‘no\h pu\n ai păng hiôk hian lơ\m sơ năm tru\h gô roi t^h.

Pơ yan puih mak truh ‘no\h j^ pơ yan chă unh om chom go\ kơ dôm hơ dre\ch hơ drung tơ\ tơ ring Tây Nguyên, lơ\m no\h đei bơ ngai Churu. Bơ ngai Churu năng dro\ kăn pơm tơm lơ\m hnam tơ no\, bơ ngai dro\ nglo đa truh oei xa tơ\ hnam hơ kăn, kon hơ ‘lơ\p đa chă hơ năn kiơ\ me\. Bơ ngai dro\ kăn j^ bơ ngai kơ chăng chă klo. Mưh 1 ‘nu hơ druh chă đei pơ yô mă kơ dih kâu hưch, hơ druh ‘no\h tơ roi ăn hnam sư. Mưh lăp đon, 1 ‘nu bơ ngai lơ\m hnam hơ druh athei kơ dranh năm tơ\ hnam dro\ nglo vă ap^nh. Tơ dăh hnam dro\ nglo chu ‘no\h hnam dro\ kăn pơ jao tơ mam ăn hnam dro\ nglo, pơ gơ\r et hơ kơ\t jâng, tơ [ot khie\n ăn băl. Lơ\m 1 kơ măng yơ ‘no\h hơ druh bơ ngai Churu tơ [ot khie\n ăn tơ dăm păng pơ gơ\r pơ kong. Đe đa pơ gơ\r chă klo tơ\ kơ măng. Mă lei tơ dăh tơ dăm ‘no\h ưh kơ chu, đơ\ng ro\ng 7 năr athei che\p pơ dreu tơ khie\n dơ\ng. Hơ druh adrin gô chang, che\p vei tơ khie\n vă tơ [ot ăn tơ dăm ‘no\h lơ\m 1 kơ măng rang khei nai dơ\ng, kle\p truh tơ dăm chu oei kơ sư.

Tơ drong juăt chă klo tôch hơ iă đơ\ng bơ ngai Churu

Rim hơ dre\ch kon kông tơ\ Tây Nguyên đei tôch kơ lơ tơ mam sa joăt joe, tơ [o#h tơ drong ‘lơ\ng hơ iă lơ\m jo\h ayo\ tơ mam sa. Tơ mam pei dôm tơ mam sa kơ bơ ngai Tây Nguyên găh lơ ‘no\h j^ dôm kơ loăi hla, [um, plei... đei io\k đơ\ng bri; pơ t^h gia nhen hla bép, tơ mơ\ng hre, [um nheng, yo\l, tơ [a\ng bri... {ok Điểu Nhót (bơ ngai M’Nông) oei tơ\ xăh Đăk N’Drung, apu\ng Đắk Song, de#h char Dak Nông tơ băt, hơ dro# hla bép gơ\h pai lơ tơ mam pha ra băl. Đ^ đăng tơ mam sa đơ\ng hla bép tă kơ ‘lơ\ng ăn jơ hngơ\m jăn, lăp hăm lơ\m dôm năr têt păng le#h.

“{ơ\t năr le#, năr têt, tơ mam sa đa đei lơ bơ ngai pai hlo\h ‘no\h ‘nhot hla bép kră. Yua kơ ‘nhot hla bep kră pai [ônh păng tơ chă [ônh. Hla bép kră pai hơ te păng hơ te sơ\k tơ\ to\. Tơ mam sa âu pai hơ len, lơ trong. Năr le#h lơ bơ ngai sa, kơ na bơ ngai Mnông đa pai dôm tơ mam âu. Oei ‘nhot tăh lơ\m đing lăp sa lơ\m u\nh hnam, 4-5 ‘nu sa lơ\m 1 đing. Hla bép ‘no\h j^ tơ mam sa joăt joe kơ bơ ngai Mnông đơ\ng sơ\ khơ\ dang ei. Lăp tơ mam đơ\ng hla bép mă lei pơm đei 3 tơ mam pha ra băl ‘no\h j^: tơ ‘mơ\ng ‘lơ\p, hla ‘lơ\p păng hla kră. ‘Nâu j^ tơ mam sa kơ bơ ngai Mnông đơ\ng sơ\ tru\h dang ei”.

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\