VOV4.Bahnar - Vitamin A đei băt truh đơ\ng sơ\ bơih mă lei truh dang ei, ưh măh Vitamin A oei jing tơ drong tơm [ơm truh jơ hngâm jăn kăl đei hơ met pơ ‘lơ\ng. Lơ tơ drong kăl đơ\ng Vitamin A hăm hơ kâu jăn hlôi đei khoa ho\k tơ [ôh roi hơ dăh. Vitamin A j^ 1 lơ\m 3 kơ loăi vi chơ\t (Iốt, Vitamin A, Sắt) to\k bo\k đei tơ re\k truh yoa ưh kơ măh dôm vi chơ\t âu tơ\ dôm te\h đak vă to\k pơ dro\ng hlôi jing tơ drong tôch kơ krê hăm jơ hngâm pran tơ pôl.

Kiơ\ ch^h jo# đơ\ng An^h jang vei lăng găh pơ gang apu\ng ple\nh te\h (WHO) lơ\m apu\ng ple\nh te\h đei dang 3 triệu ‘nu hơ io\h đei măt hre\ng, vă khan ư\h kơ ‘lơ\ng măt yua đơ\ng ư\h kơ măh Vitamin A hơ nhăk măt tol, păng đei tru\h 251 triệu ‘nu hơ io\h đei ư\h kơ măh Vitamin A mă lei tam mă tru\h măt hre\ng ( ư\h kơ măh Vitamin A [o#h yan âu).

Tơ\ Việt nam, hơ drol sơ\ rim sơ năm đei dang 5.000 – 6.000 ‘nu hơ io\h đei măt tol pơ đ^ yua đơ\ng ư\h kơ măh Vitamin A. Lơ\m dôm sơ năm tơ je# âu, gơ nang đơ\ng tơ le\ch jang ‘lơ\ng tơ drong jang tơ mơ\t dơ\ng Vitamin A kơ liêu kơ tang ‘măn hiă lơ\m te\h đak, te\h đak bơ\n hlôi hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong măt hre\ng tơ\ hơ io\h, ư\h pă đei tơ drong pơ joă măt tol ăn kơ hơ io\h dơ\ng. Mă lei, đei 1 tơ drong tơ pă yan âu ‘no\h j^ tơ drong ư\h kơ măh Vitamin A oei to\k bo\k đei tơ\ te\h đak bơ\n, kơ so# Vitamin A lơ\m pham oei hơ la kơ so# jo# păh lăp, mă loi ‘no\h j^ tơ\ rim tơ ring tơ rang, tơ ring hơ tăih hơ to\, tơ ring kon pơ lei kon kông. Kơ l^h thoi no\h, tơ drong hơ nơ\ng bơ ngơ\t tru\h tang găn ư\h kơ măh Vitamin A ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong jang ‘lơ\ng, vang tơ gop g^t kăl lơ\m tơ pl^h ‘lơ\ng tơ drong kơ chơ\t bek ‘lơ\ng păng jơ hngơ\m pran ăn kơ kon hơ ‘lơ\p bơ\n.

Vitamin A ‘no\h j^ 1 kơ chơ\t hach lơ\m kơ chơ\t bek, tơ mơ\t lơ\m akâu jăn păng vei răk lơ tơ\ klơm. ‘Nâu j^ 1 kơ loăi vitamin pơm sơ nong jang tôch kơ g^t kăl lơ\m kơ plăh t^h vơ\, tơ gu\m tơ jră pơ rang ăn akâu jăn, mă loi ‘no\h j^ hăm akâu jăn hơ io\h ie\ đơ\ng 6 - 36 khei.

            Vitamin A tôch kơ kăl ăn tơ drong lăng đơ\ng măt, tơ gu\m hơ io\h lăng ‘lơ\ng păng gơ\h lăng băt kơ mâu pha ra băl. {o#h hơ dăh hro#ih đơ\ng ư\h kơ măh vitamin A ‘no\h j^ tơ jur tơ drong lăng [ơ\t kơ plăh ư\h kơ gan hơ dăh ( đoa krao ‘no\h j^ bơ bul) păng de#h hlo\h gô hơ nhăk tru\h hre\ng măt, [ơ\t lăp gô pơm ăn măt tol hloi. Vitamin A oei kăl hlo\h ăn tơ drong vei lăng pơ đ^ đơ\ng lơ\m măt păng dôm tơ mam tơ\ hơ la akar, dăng hơ lo\ng, trong đak hai, akar lơ\m trong dui jơ hngơ\m, trong klak, trong chă hơ yô…Mư\h ư\h kơ măh vitamin A, akar gô đei ho\nh păng [ônh kơ đei pơ chu\ng yua đơ\ng lơ\m akar đei rơ ka păng tơ jur tơ drong pran hăm tơ drong tơ gar mơ\t đơ\ng pơ rang. Tơ drong nai dơ\ng, Vitamin A oei tơ gu\m hơ to\k loi dơ\ng tơ drong ke\ tơ jră pơ rang hăm trong pơ jing pham tơ jră plơ\ dơ\ng vi trùng păng vi rús pơm ăn j^. Yua thoi no\h, ư\h kơ măh vitamin A gô pơm hơ to\k tơ drong krê hơ mơt hăm rim tơ drong j^ pơ rang păng j^ đoa [o#h de#h hlo\h dơ\ng. Păng ‘nao âu, rim bơ ngai jang khoa ho\k oei chă [o#h vitamin A đei ke\ pơm hơ to\k tơ drong pran tơ jră hăm rim tơ drong j^ pơ rang, jo jăn, hie\n hiang, gro\nh, tang găn j^ ung thư…

            Kiơ\ kơ rim bơ ngai joăt jang găh pơ gang, hăm hơ io\h oei mo\m ‘no\h vitamin A ‘no\h j^ đak to\h me\, kơ l^h thoi no\h lơ\m khei ‘năr âu bơ ngai me\ so\ng sa ư\h kơ măh vitamin A gô [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng kơ tă tru\h tơ\ hơ io\h. Hơ io\h ư\h kơ đei mo\m me\ ‘no\h hơ mơt kơ ư\h kơ măh vitamin A roi lơ. Yua kơ akâu jăn ư\h kơ ako\m kơ d^h đei vitamin A mă athei io\k đơ\ng tơ mam sa, kơ na tơ drong tơm pơm ăn ư\h kơ măh vitamin A ‘no\h j^ yua đơ\ng trong so\ng sa đơ\ng hơ io\h ư\h kơ pơ tru\h tôm vitamin A ăn kơ akâu jăn. Hơ io\h đei ăn sa tơ mam hro#ih de#h hnang, trong sa tơ mam hro#ih ư\h kơ măh ‘nhot, đạm păng đak kho, rơ mă ku\m pơm tơ jur tơ drong tơ mơ\t păng tơ pl^h vitamin A.

            Tơ drong kăl kơ tơ re\k tru\h ‘no\h, hơ io\h hơ la kơ 3 sơ năm ku\m [ônh kơ đei ư\h kơ măh vitamin A, yua kơ hơ io\h tơ\ sơ năm âu to\k bok lơ\m khei t^h vơ\ hre\nh kơ na tôch kơ kăl lơ vitamin A. Ngoăh kơ ‘no\h, hơ io\h tơ\ sơ năm âu yua đơ\ng trong rong ‘me tơ pl^h, [ônh kơ lăng băt hlo\h ‘no\h j^ khei ‘năr ư\h pă ăn mo\m păng sa thim kơ na [ônh kơ đei dôm tơ drong j^ pơ chu\ng kơ na đei hơ mơt kơ ư\h kơ măh vitamin A. Hơ io\h đei j^ gro\nh, j^ trong dui jơ hngơ\m, j^ klak chro\h pơ dui đunh năr, j^ hơ mơng, mă loi ‘no\h j^ hơ mơng t^h ku\m đei hơ len lăng ‘no\h j^ tơ drong tơm g^t kăl hơ nhăk tru\h tơ drong ư\h kơ măh vitamin A. Hơ dro# hơ io\h đei hơ ke\ hơ kong ku\m đoa đei hloi ư\h kơ măh vitamin A, yua kơ akâu jăn ư\h kơ măh đạm vă pơ tru\h vitamin A.

Tơ drong tơ mơ\t thim vitamin A gô pơm lăp hăm tơ drong ‘me\h vă đơ\ng akâu jăn vă pơ yua ăn tơ drong lăng, t^h vơ\, vei lăng ‘lơ\ng đ^ đăng, tang găn pơ rang j^ ăn kơ hơ io\h. Tơ drong tơ mơ\t thim vitamin A gô pơm tơ jur dang 23% kơ so# bơ ngai lôch tơ\ hơ io\h.

Mưh lei, tơ mam xa yơ đei lơ Vitamin A?

1- Klơm xem tơ rong ‘no\h j^ 1 tơ mam vitamin A lơ. Vitamin A oei gơ\h tơ chă [o#h tơ\ lơ kơ loăi ka bek păng lơ rơ mă nhen ka thu, ka tr^ch. Kơ l^h thoi no\h, ku\m gơ\h tơ mơ\t thim Vitamin A hăm tơ drong huch rơ mă klơm ka. Hơ dai hăm ‘no\h, dôm kơ loăi  plei ‘long đei kơ mâu dreng, kơ mâu [rơ\p păng ‘nhot đei hla jơk đei ‘măn lơ kơ chơ\t beta-carotene, kơ chơ\t mă akâu jăn tơ mơ\t vă ako\m đ^ đăng Vitamin A. Kơ l^h thoi no\h, hơ io\h ling lang đei pơ tho akhan sư kăl athei sa dôm kơ loăi plei ‘long păng ‘nhot đei kơ mâu lei lăi nhen kơ mâu u\nh kơ đeng tơ\ trong nơ năm. 1 lơ\m kơ so# ‘no\h j^ [um ka rôt. Sa lơ kơ loăi [um âu, gô tơ gu\m măt ling lang pran jăng. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, ka rôt đei lơ kơ chơ\t tơ jră ôxy hóa ‘lơ\ng, vei lăng măt ư\h kơ đei [ơm hăm ‘me# ‘mach păng to\ măt ‘năr . Mă lei, tơ dăh buăl ư\h kơ ‘me\h sa ka rôt lơ\m ‘măng so\ng sa tơ\ kơ sơ\, athei hơ drin sa lơ\m ‘măng so\ng sa tơ\ kơ măng.  

2- Kơ loăi [um mă 2 đei lơ vitamin A ‘no\h j^ [um yoăn: {um yoăn j^ tơ mam xa đei vitamin A tôch ‘lơ\ng, ku\m nhen kơ chơ\t kali păng kơ chơ\t [ơ\l hai. Tơ plih ăn dôm tơ mam chiên xa hre\nh, boăl pơ long năng xa ngôi [um yoăn chiên tôch đei yoa.

3- Oei găh plei ‘long, đei lơ Vitamin A hlo\h ‘no\h j^ tơ ne\h păng dôm plei ‘long kam kuich, kro#i pu\ng, chanh. Dôm plei ‘long âu đei lơ vitamin A hai lơ Vitamin C hai, tơ gu\m tang găn ư\h kơ ‘lơ\ng trong hoan tơ\ măt păng dôm tơ drong nai lơ\m akâu jăn. 

Năr vi chơ\t bek ‘lơ\ng tơ\ dôm tơ ring?

            Hrei ‘nâu dôm dêh char Tây Nguyên oei hơ met ăn “Năr vi chơ\t bek ‘lơ\ng” ‘măng mă 1, sơ năm 2015. Nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm [ak si Đồng Sĩ Quang, Kơ dră lăm vei lăng tơ drong jang Y – Dươ\k, An^h vei lăng tơ drong jang pơ gang dêh char Lâm Đồng:

-P^nh: {ak si ăi, apinh ih tơ roi, truh dang ei dôm tơ drong kăl vă ăn hơ io\h huch vitamin A tơ\ Lâm Đồng hlôi đei an^h jang pơ gang tơ\ tơ ring pơ gơ\r thoi yơ?

-{ak si Đồng Sĩ Quang: Kiơ\ kơ so# chih jo# rim sơ năm hơ nơ\ng mưh truh ‘năr 1-6 ‘no\h ăn hơ io\h huch vitamin A ‘măng mă mônh hăm hơ io\h hơ la kơ 60 khei đei pơ gơ\r tơ\ jâp tơ ring lơ\m dêh char. Hăm An^h vei lăng jang pơ gang dêh char Lâm Đồng đ^ pơ jing trong jang ‘năi bơih. Truh dang ei hlôi pơ jao ăn An^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ dêh char Lâm Đồng che\p kơ\l pơ gơ\r, pơ tho tơ [ôh găh ki thuât jang. Păng kiơ\ trong vă jang hlôi đei k^ ‘no\h, đ^ đăng apu\ng, pơ lei tơm lơ\m dêh char vă pơ gơ\r ăn hơ io\h huch vitamin A âu đơ\ng ‘năr 1-6 năm tơ\ hơ năp kơnh.

Hrei ‘nâu tơ drong hơ met pơ gang ku\m nhen dôm tơ mam kăl nai, khul bơ ngai pơ vih ăn tơ drong ‘nâu hlôi đei dôm an^h jang hơ met ‘lơ\ng păng vă năm jang tro\ trong tơ le\ch. Găh pơ gang dôm apu\ng oei năm tơ\ dêh char vă io\k pơ gang hlôi klăih song vă pơ gơ\r jang lơ\m ‘năr 1-6.

-P^nh: Mưh lei, vă đ^ đăng hơ io\h lơ\m dêh char đei huch vitamin A ngăl, An^h vei lăng jang pơ gang dêh char Lâm Đồng tơ le\ch trong tơ roi tơ băt thoi yơ?

-{ak si Đồng Sĩ Quang: Găh tơ drong ‘nâu, mă mônh ‘no\h j^ tơ drong pơ gơ\r huch vitamin A rim sơ năm hlôi jing tơ drong juăt, kơ na tơ drong pơm kiơ\ đơ\ng kon pơ lei hăm tơ drong pơ gơ\r huch vtamin A ăn hơ io\h hơ la kơ 60 khei [ôh [ônh, hiôk hian đơ\ng lơ sơ năm ‘nâu bơih. Dang ei, khul jang pơ gang, mă lơ ‘no\h kiơ\ đơ\ng khul jang tơ gu\m, bơ ngai jang pơ gang tơ\ pơ lei pơ la chă tơ roi tơ băt găh dôm tơ drong đei yoa đơ\ng vitamin A hăm hơ io\h.

Hăm tơ drong chih anăn, jo# hơ len kơ so# hơ io\h ‘no\h lăng kiơ\ anăn vei lăng mưh pơ gơ\r [et pơ gang bơ\ng j^ rim sơ năm vă hnam pơ gang rim xăh chih hla ar krao. Đang kơ ‘no\h kiơ\ đơ\ng khul jang pơ gang tơ\ pơ lei, bơ ngai jang pơ gang tơ\ hnam pơ gang xăh gơih ăn rim hnam đei hơ io\h lơ\m sơ năm huch pơ gang. Lơ\m hla ar krao, chih hơ dăh năr, jơ, an^h vă pơ gơ\r vă đe me\ kơ chăng chông ba hơ io\k năm huch pơ gang vitamin A.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, dôm hnam pơ gang hrei ‘nâu oei hơ to\k tơ drong tơ roi tơ băt tơ drong ‘lơ\ng, đei yoa đơ\ng ăn hơ io\h huch vitamin A, ku\m nhen dôm tơ drong tơ roi găh năr pơ gơ\r huch vitamin A tơ\ tơ ring vă rim u\nh hnam đei kon hơ ‘lơ\p băt, chông ba kon hơ ‘lơ\p năm huch mă tôm.

-P^nh: {ak si ăi, hăm tơ ring atăih yăih, tơ ring kon kông oei ‘no\h tơ drong tơ roi tơ băt tơ [âp lơ mơ mat tat, lei, an^h jang pơ gang đei trong jang thoi yơ vă tơ drong pơ gơ\r ăn hơ io\h huch vitamin A gơ\h đei yoa ‘lơ\ng hlo\h?

-{ak si Đồng Sĩ Quang: Hăm dôm tơ ring atăih yăih, mă loi hăm dôm tơ ring kon pơ lei kon kông oei, tơ drong tơ roi tơ băt ku\m tam mă gan đei yoa ‘lơ\ng ‘năi, kơ na hăm dôm tơ ring âu nhôn hơ to\k tơ drong tơ roi năm jur pơ ma nuh hăm rim hnam, tơ roi păng pơ jao hloi hla ar krao, ‘nâu j^ tơ drong tôch kăl. Tơ drong ‘nâu hăm tơ ring atăih yăih, nhôn năng kăl tơ drong tơ roi tơ băt kiơ\ khul jang tơ gu\m, khul jang pơ gang tơ\ pơ lei. Bơ ngai jang pơ gang tơ\ pơ lei năm ăn hla ar krao hai, tơ le\ch nơ\r tơ roi ăn u\nh hnam hai vă rim bơ ngai vang pơm kiơ\.

-Nơ\r bơ nê: Lei à, bơ nê kơ ih hơ!

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\ păng pơ re