VOV4.Bahnar - Mă đơ̆ng ƀoh tôch kăl hăm hơ kâu jăn mă lei xa ƀŏh lơ hnang ‘nŏh jĭ tơ drong tơm pơm tơ lĕch lơ tơ drong krê găh jơ hngâm pran, tôch hơ mơt đei dôm tơ drong jĭ ưh đei tơ pŏh nhen: huyêt ap tŏk, hơ yô đak sĭk, jĭ lơ̆m plei nuih, plei nuih rơ mơ̆n, pham blŭk tŏk tơ̆ ‘ngok… xa ƀoh lơ hnang oei jing tơ drong tơm pơm bek plên, găn lê̆ đon hlôh vao, pơm ăn tơ drong jĭ hiĕn grek grok roi dêh. Kăl tơ rĕk ‘nŏh ‘nâu jĭ 1 lơ̆m dôm tơ drong jĭ đei hơ drol tôch kơ krê pơm ăn bơ ngai jĭ lôch mưh tơ pŏh jĭ Covid-19.

Tơ drong dăr hơ len đơ̆ng Abnih vei lăng jang pơ gang apŭng plenh tĕh (WHO) tơ̆ Việt Nam ăn ƀôh, sơ năm 2016 đei dang 548.800 ‘nu bơ ngai lôch yoa lơ tơ drong, lơ̆m nŏh lôch yoa jĭ tơ̆ plei nuih đei 172.300 ‘nu, iŏk đei lơ hlŏh (31%). Kơ sô̆ chih jô̆ kŭm ăn ƀôh, lơ̆m tơ drong jĭ Covid-19, dôm bơ ngai lôch yoa đơ̆ng jĭ Covid-19 đei tơ drong jĭ lơ̆m hơ kâu jăn hơ drol ngăl nhen: jĭ plei nuih, huyêt ap tŏk, hơ yô đak sĭk dăh mă dôm tơ drong jĭ nai. Kơ lih thoi nŏh, tang găn dôm tơ drong jĭ ưh đei tơ pŏh ‘nŏh jĭ tơ drong jang tôch gĭt kăl kơ tĕh đak, lơ̆m nŏh vei lăng dôm tơ drong krê pơm tơ lĕch jĭ ‘nŏh jĭ tơ drong gĭt kăl hlŏh păng 1 lơ̆m dôm tơ drong đa pơm tơ lĕch jĭ ‘nŏh jĭ xa ƀŏh lơ.

WHO jô̆ pơ hlom rim sơ năm đei dang 4,1 triu ‘nu bơ ngai lơ̆m apŭng plenh tĕh lôch yoa dôm tơ drong jĭ ƀơm truh tơ̆ ƀŏh. Tơ drong dăr hơ len sơ năm 2015 ăn ƀôh tơ drong xa ƀŏh đơ̆ng bơ ngai Việt Nam jô̆ păh lăp 1 ‘nu 1 năr ‘nŏh 9,4 gram (drŏ nglo 10,5g păng drŏ kăn 8,3g), kơ plăh ‘nŏh WHO tơ tă lăp xa ƀŏh hơ la kơ 5g vă gơ̆h dŏng arih ăn 2,5 triu ‘nu bơ ngai 1 sơ năm lơ̆m jơ̆p plei tĕh. Xa ƀŏh lơ tŏk bŏk jing tơ drong tơm pơm hơ tŏk tơ drong jĭ huyêt ap tŏk păng lôch yoa dôm tơ drong jĭ lơ̆m plei nuih. Tơ̆ Việt Nam hơ nơ̆ng mưh đei 5 ‘nu bơ ngai ‘lŏ ‘nŏh đei 1 ‘nu bơ ngai jĭ huyêt ap tŏk, mưh 3 ‘nu bơ ngai lôch ‘nŏh đei 1 ‘nu bơ ngai lôch yoa jĭ lơ̆m plei nuih.

Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân – jang tơ̆ Anih hơ len năng pơ rang jĭ Tây Nguyên khan hơ drol: “Tơ drong xa ƀŏh hrei ‘nâu đơ̆ng bơ ngai Việt Nam hlôi đei khan hơ drol đơ̆ng sơ năm 2015 bơih mưh dăr hơ len lơ̆m tĕh đak găh dôm tơ drong jĭ ưh đei tơ pŏh ăn ƀôh, hrei ‘nâu tơ̆ Việt Nam, kơ sô̆ bơ ngai xa ƀŏh jô̆ păh lăp 1 năr 1 ‘nu ‘nŏh 9,4 gam, kơ plăh ‘nŏh, nơ̆r tơ tă đơ̆ng Anih vei lăng jang pơ gang apŭng plenh tĕh ‘nŏh 1 ‘nu bơ ngai ‘lŏ xa ưh gơ̆h lơ hlŏh 5 gram ƀŏh 1 năr, vă akhan bơ ngai Việt Nam dang ei oei xa ƀŏh lơ hlŏh 2 ‘măng nơ̆r tơ tă đơ̆ng Anih vei lăng jang pơ gang apŭng plenh tĕh. Kiơ̆ dôm bơ ngai juăt jang, tơ dăh xa ƀŏh lơ gô pơm tơ lĕch 1,2 tơ drong jĭ lơ̆m plei nuih, jĭ ung thư hlŭng, ung thư klak kră, ‘ngoăih kơ ‘nŏh oei pơm tơ lĕch lơ tơ drong jĭ ưh đei tơ pŏh nai hai”.

Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân akhan, hrei ‘nâu tơ drong hlôh vao đơ̆ng kon pơ lei găh tơ drong răm đơ̆ng xa ƀŏh lơ tam mă dêh, yoa thoi nŏh tơ drong kăl hlŏh hrei ‘nâu ‘nŏh jĭ tơ roi tơ băt, krao hơ vơn, pơ tho tơ ƀôh ăn kon pơ lei. Tơ drong roi tơ băt tôch gĭt kăl vă pơm hơ tŏk đon hlôh vao, pơm tơ plih đon kon pơ lei vă gơ̆h tang găn jĭ, hơ tŏk jơ hngâm pran ăn kon pơ lei.

Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân – jang tơ̆ Anih hơ len năng pơ rang jĭ Tây Nguyên tơ roi dơ̆ng: “Mă tơ pă hrei ‘nâu, jĭ ưh đei tơ pŏh jĭ 1 lơ̆m dôm tơ drong tih hăm tơ drong jang pơ gang tơ pôl păng kŭm đei Anih tơm vei lăng jang pơ gang Việt Nam tôch tơ rĕk, tơ drong jĭ âu tôch trăp trĭn, jô̆ pơ hlom đơ̆ng Anih tơm vei lăng jang pơ gang ăn ƀôh, dang 77% bơ ngai lôch yoa jĭ ưh đei tơ pŏh, lơ̆m 77% âu đei 44% bơ ngai lôch adrol kơ 70 sơ năm, pơ ma thoi nŏh vă ƀôh, tơ drong trăp trĭn, krê hơ mơt đơ̆ng jĭ ưh đei tơ pŏh tôch dêh, mă tơ drong tơm ‘nŏh jĭ yoa đơ̆ng et hât, et tơ drô, ƀier, tơ drong juăt sŏng xa ưh kơ lăp, ưh gan pơ tâp pơ hrăm hơ kâu jăn… dôm tơ drong ‘nâu tơ tă gơ̆h tang găn hơ drol ngăl”.

Kŭm kiơ̆ Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân, bơ ngai hmă xa ƀŏh tŏ sĕt ƀiơ̆ sư ưh đei pơm ăn hơ kâu jăn ưh kơ măh ƀôh ôh; lăp kăl xa tơ mam bri brăh rim năr sư kŭm pơ truh tôm kơ chơ̆t natri ăn hơ kâu jăn bơ̆n yoa tơ mam lơ̆m bri brăh sư đei ƀŏh; hơ kâu jăn ưh kơ măh ƀŏh lăp đei tơ̆ 1, 2 ‘nu bơ ngai đĕch nhen: bơ ngai ich chroh đunh, bơ ngai jang trăp ƀât ‘năr tŏ đunh jơ, kơ dâu pơ tâp hơ kâu jăn hlŏh tơ drong, đunh jơ năr.

Vă tang găh jĭ yoa xa ƀŏh lơ, WHO pơ tho ăn kon pơ lei lê̆ gan xa ƀŏh lơ hăm nơ̆r tơ băt “Tơ jur ƀiơ̆ ƀŏh – châm tŏ sĕt – Tơ jur ƀiơ̆ tơ mam xa ƀăt ƀŏh”. Găn ƀiơ̆ ƀoh păng tơ mam pơm ƀou phu đei ƀŏh lơ̆m tơ mam xa mưh pai; xa mă lơ tơ mam hơ tŭk, hơ̆p tơ plih ăn tơ mam kho ƀăt ƀŏh; lê̆ gan châm lâm tơ mam xa lơ̆m đak măm mưh xa, pha đak măm lê̆ gan tăng ƀŏh; lê̆ xa plei ‘long châm hăm ƀŏh; lê̆ tuh lŭk đak kho, đak ‘nhĕm, ka lơ̆m pơ nhan por; lĕ gan răt xa ‘nhĕm nhot, tơ mam đe pai hơ drol đa tăh ƀŏh lơ. Găh nŏh dơ̆ng, pơ jing tơ drong juăt xa ƀŏh tŏ sĕt ăn kon pơ lei nhen: tơ jur ƀiơ̆ xa ƀŏh lơ tơ̆ hnam trưng (pơ gơ̆r jơ sŏng xa tŏ sĕt ƀoh, pơ tho tơ ƀôh ăn hŏk tro, vei lăng kăn tin, pơ tho tơ ƀôh găh jơ hngâm pran ăn hŏk tro…); tơ jur ƀŏh lơ̆m tơ pôl (pơ tâp pơ hrăm, hop akŏm lơ̆m tơ pôl, vei lăng, roi tơ ƀôh ăn bơ ngai jĭ huyêt ap tŏk, tơ gĕch roi tơ băt hơ dai hăm lơ tơ drong jang, năm truh tơ̆ unh hnam kon pơ lei…); tơ jur ƀŏh tơ̆ anih et xa… pơ tho trong tơ jur ƀŏh lơ̆m hla ar chih tơ mam xa… Jang hơ doi pơm tơ jur ƀŏh hăm tơ drong vei lăng jĭ huyêt ap păng hơ yô đak sĭk tơ̆ dôm hnam pơ gang mă loi jĭ hnam pơ gang tơ ring: đĭ đăng bơ ngai jĭ huyêt ap tŏk păng hơ yô đak sĭk đei roi tơ ƀôh găh tơ drong xa ƀŏh tŏ sĕt mưh khăm hơ len jĭ huyêt ap păng hơ len năng tơ drong krê jĭ hơ yô đak sĭk lơ̆m tơ pôl. Pơ jing păng jang kiơ̆ nơ̆r chih tơ băt. Tơ tă păng chih hơ găt kơ sô̆ ƀŏh gơ̆h yoa mưh pai tơ mam xa…

Phượng Vũ – Đình Thi: Chih

Dơ̆ng: Tơ blơ̆