VOV4.Bahnar - Pơtao, m^nh tơdrong tơbăt ăn tơdrong che\p pơgơ\r tơ\ bơngai Jarai Đông Dương – kơsơ\p hla bơar đơ\ng Jacques Dournes ch^h, đe\i bơngai ch^h tơdrong tơroi hle Nguyên Ngọc hơlen akhan m^nh tơdrong ch^h g^t kăl hlo\h găh bơngai Jarai, tơdrong oe\i sa jo\h ayo\ kơ bơngai Jarai. Nhôn tơroi tơbăt [ai ch^h đơ\ng Bơngai ch^h tơdrong tơroi hle Nguyên Ngọc găh m^nh tơdrong jo\h ayo\, oe\i sa tơnap mă băt kơ bơngai Jarai:

- Lơ\m tơpôl bơngai Jarai, m^nh lơ\m dôm hơdrung măt bơngai kơdrơ\m hlo\h, tơgoăt kơ jăp hlo\h, đe\i tơdrong oe\i sa jo\h ayo\ đunh đai tai sơnăm Tây Nguyên, đe\i m^nh ‘nu bơngai g^t kăl pơm ăn lơ bơngai chă tơche\ng hơlen păng bơngai lăng ba tru\h groi te\h au păng kon bơngai au chă tơchăr hơlen, kơ hre\ng sơnăm au: “Pơtao U|nh”.

- Mă [lep ‘no\h pêng ‘nu “pơtao”, ‘no\h: "Pơtao Apui" - "Pơtao U|nh; "Pơtao Ia" - "Pơtao Đak"; "Pơtao Angin" - "Pơtao Kial". Đơ\ng ro\ng au [ar pơtao ‘no\h pă đe\i bơih, d^ng tru\h dang e\i lăp pă Pơtao APui – Pơtao U|nh.  Mă tơpă tơblang Pơtao ‘no\h “{ok pơtao” ‘no\h ư\h kơ gan [lep . (Bơngai Phalăng je\i tơblang "Roi", bơngai Mi ‘no\h tơblang "King"…).

-  Mư\h le\i Pơtao ‘no\h yă kiơ?

Hlôi đe\i kơ hre\ng tơdrong chă tơche\ng hơlen tru\h găh bơngai g^t kăl, “goe\l kơ đon” păng [ônh pơm ăn ‘me\h vă băt au đơ\ng rim bơngai năm tơchă hơlen tơdrong hle, rim bơngai jang hơlen, rim bơngai jang khoa ho\k, rim kơdră che\p pơgơ\r, đe\i ‘măng rim bơngai ch^h tơdrong tơroi ( Bơngai ch^h tơdrong tơroi hle Phalăng Roland Dorgelès hlôi ch^h tơle\ch m^nh kơ sơ\p hla bơar hơlen hơdăh găh Pơtao U|nh)…

-  Ro\ lăng vă chă pơma, đơ\ng lơ trong hơlen, lơ bơngai chă hơlen, hơdrin pơm hơdăh găh Pơtao, tơdrong che\p pơgơ\r Pơtao lơ\m hơdrung Jarai, tơdrong g^t kăl kơ Pơtao hăm bơngai Jarai păng lơ\m tơring Đông Dương sơ\. Păng tim mă đe\i bơngai bu hơlen băt hơdăh ‘mơ\i … D^ng tru\h kơsơ\p hla bơar ch^h đei\ anăn “Pơtao m^nh tơdrong pơm hơto\k che\p pơgơ\r tơ\ bơngai Jarai Đông Dương" (Pötao, une théorie du pouvoir chez les Jörais indochinois) đơ\ng Jacques Dournes ch^h tơle\ch.

- J^ m^nh ‘nu bơngai Chă tơche\ng hơlen tơm kơ Tây Nguyên, Jacques Dournes hlôi er^h sa tơ\ Tây Nguyên kơte\ch 25 sơnăm, păng lơ\m 25 sơnăm ‘no\h hlôi ‘măn 15 sơnăm ako\m chă tơche\ng hơlen găh bơngai Jarai păng Pơtao kơ bơngai Jarai. D^ng tru\h Jacques Dournes ‘no\h tơdrong Pơtao Jarai mă đe\i hơlen hơdăh, tơpă.

- {ai ch^h đơ\ng [ok hlôi m^nh m^nh tơdrong chă tơche\ng g^t kăl, ư\h khan lăp vă pơm hơdăh găh Pơtao, adoi ư\h khan tơgu\m ăn kơbơ\n băt hơdăh ho\h dơ\ng hăm bơngai Jarai păng Tơpôl Jarai, mă le\i oe\i tôch g^t kăl lơ\m tơdrong chă tơche\ng hơlen găh Tây Nguyên pơma atu\m, lơ\m chăl sơnăm-tơdrong oe\i sa, păng đơ\ng no\h iung jang [lep lơ\m groi te\h păng bơngai au, lơ\m rim tơdrong ayơ, lơ\m khe\i năr ayơ.

-  Mă [lep kăl băt hơdăh găh tơdrong Pơtao kiơ\ lơ trong phara d^h băl, păng kơsơ\p hla bơar kơ Jacques Dournes hlôi hơlen jru\ lơ\m rim tơdrong ‘no\h bơih. Lơ\m nơ\r ch^h tơbăt hơdăh đe\i tơblơ\ hăm nơ\r Yuăn găh kơ kơsơ\p hla bơar au, Andrew Hardy, Kơdră tang măt Viện Viễn Đông Bác cổ Phalăng tơ\ Hà Nội, [ok hlôi đe\i pơma dơnu\h kơtă đunh jơ hăm Dournes hơdrol kơ [ok lôch, pơma akhan, sư hlôi đo\k kơsơ\p hla bơar au puăn ‘măng bơih, păng rim ‘măng đo\k băt dơ\ng m^nh tơdrong kăl anai, - mă le\i oe\i tim mă tôm ‘mơ\i. 

-  Pơtao, ‘no\h m^nh trong che\p pơgơ\r tơpôl g^t kăl hlo\h kơ bơngai Jarai. Vă chă hơlen găh tơdrong che\p pơgơ\r au, dăh hơlen kiơ\ đơ\ng m^nh păh, mă kơd^h Dournes hlôi ch^h tơle\ch lơ\m kơsơ\p hla bơar [ok, hăm trong hơlen to\ se\t găh tơdrong dro\ kăn pơm tơm lơ\m hơdrung Jarai.

-  Tơdrong hơri Jarai đe\i ple\i:

Ih jing grom,

Kâo jing kơmlă.

(Ih ‘no\h grơ\m,

&nh au glaih.)

-  Tơdrong hơri, [lep bơih. Mă le\i [re\ng hơdơ\r dơ\ng: tơhưch, hơdru\h tơdăm, lơ liơ tă tơdrong grơ\m hăm glaih ? Grơ\m ‘no\h yă kiơ? Glaih ‘no\h yă kiơ? Bu bu je\i băt, grơ\m ‘no\h hrơ\ng hreng, pơ joă jơhngơ\m đon, mă le\i hăm đe\i bu lôch kơ yuơ đơ\ng grơ\m đe\i đăi. Pơm ăn bơngai lôch ‘no\h Glaih taih. Glaih ‘no\h hli hlo\h, hăp ‘no\h ke\ tơchơ\t, jing tơpă …, mă le\i tơdrong tơpă ‘no\h ôn lăm to. Hăp pơ jao ăn bơngai tang măt hăp ‘no\h grơ\m pơm tơ [o#h ăn kơ đe.

- Nơ\r hơri ‘no\h pơma hơdăh [lep lơ\m tơdrong oe\i sa pơma dơnu\h [ar păh bơngai dro\ ‘ngo păng bơngai dro\ kăn lơ\m tơpôl dro\ kăn pơm tơm u\nh hnam kơ bơngai Jarai. Lơ\m tơpôl au, đ^ đăng dôm tơdrong tơchơ\t lơ\m tơpang ti bơngai dro\ kăn. Sư ‘no\h tơngla mu\k drăm, tơngla groi te\h, jing bơngai tơchơ\t pơ jao dôm tơdrong lơ\m u\nh hnam păng lơ\m tơpôl. Kon hơ ‘lơ\p io\k kơto\ng me\, tơdrong ve\i lăng kơtum ko\ng ‘nho\ng o\h kiơ\ păh me\, ư\h khan păh bơngai [a\ ôh…

-  Dôm bơngai dro\ kăn tă ư\h kơ le\ch mu\h măt. Sư ‘no\h yo\ng ôn mu\h măt. Sư plang ăn bơngai tang măt sư io\k jang dôm tơdrong au to, ‘no\h bơngai dro\ nglo, mă le\i bơngai dro\ nglo găh sư: ‘nho\ng kơdră, dăh mă o\h dro\ nglo yă, dăh mă ma, m^h, ma păh me\ yă.

- Lơ\m u\nh hnam, sơng pơma dơnu\h hăm tơmoi ‘no\h bơngai dro\ ‘nglo păng iung pơm dôm tơdrong au to ‘no\h je\i bơngai dro\ nglo. Bơngai dro\ kăn hơnơ\ng oe\i lơ\m an^h hre\p, jur đơ\ng ‘măng ‘mo\k, hmă hmă oe\i tơ\ mum hnam, mă le\i yă ‘no\h tơchơ\t păng che\p pơgơ\r tôm tơdrong …

- Lơ lo\h, [o#h hơdăh bơih bơngai dro\ nglo ‘no\h grơ\m, jing bơngai lăp pơma re hăm nơ\r [ơ\r đon kơ tơdrong pơm tơm tơpă ‘no\h dro\ kăn, glaih, pơ đ^ lơ\m u\nh hnam tru\h hloi lơ\m tơpôl.

- ‘No\h lơ\m u\nh hnam. Găh lơ\m pơlei?

Lơ\m pơlei je\i đe\i [ar ‘nu : Khoa Bôn păng Khoa Yang. "Khoa" ‘no\h j^ kơdră. “{ôn” ‘no\h j^ Pơlei. "Yang" ‘no\h bơ\n je\i khan Yang, mơse#h. Pơ đ^ [ar ‘nu bơngai au ‘no\h je\i jing “kơdră”, mă le\i kơdră kiơ\ [ar trong phara d^h băl.

-  Khoa Bôn ‘no\h Kơdră pơlei hăm găh ‘ngoăih, hăm đe, lơ\m tơdrong pơve\i d^h băl kơ pơlei hăm kơdră che\p pơgơ\r tơring, hăm rim “bơngai jang hơdoi” bơngai te\h đak đe. Găh tơdrong găh lăm, hăm kon pơlei ‘no\h bơngai au ‘no\h ư\h kơ gơ\h tơchơ\t rim tơdrong, sư lăp bơngai tang măt găh ‘ngoăih ăn m^nh ‘nu bơngai gơ\h tơchơ\t tôm tơdrong lơ\m tơdrong er^h sa kơ kon pơlei, ‘no\h Khoa Yang, bơngai ve\i kơ jăp tơdrong tơgoăt tơgoăl d^h băl [ar păh kon kon bơngai hăm yang mơse#h (mă tơ\ Tây Nguyên ‘no\h Cham char, Bri brăh).

-  Khoa Bôn lăp grơ\m, grơ\m kơ glaih Khoa Yang. Khoa Yang che\p pơgơ\r tôm tơdrong, nhen bơngai dro\ kăn lơ\m u\nh hnam. Lơ lo\h, găh lơ\m pơlei, Khoa Bôn ‘no\h j^ nhen bơngai dro\ nglo, lơ\m mă Khoa Yang ‘no\h nhen bơngai dro\ kăn.

-  Tơdrong dro\ nglo dro\ kăn, găh lăm păng găh ‘ngoăih jing m^nh tơdrong [o#h hơdăh lơ\m tơdrong er^h sa kơ bơngai Jarai. ‘Nau m^nh tơdrng tôch g^t kăl kơ tơpôl bơngai Jarai sơ\, m^nh tơpôl đe\i che\p pơgơ\r [ar păh, hơnơ\ng tơ [o#h ăn găh ‘ngoăih tang măt ăn nơ\r pơma re, găh grơ\m, lơ\m mă ôn akau găh glaih, găh tơdrong tơpă kơ hăp.

-  Păng, nhen bu bu je\i băt ngăl, io\k păh grơ\m ‘no\h jing io\k păh ư\h kơ đe\i yă kiơ, io\k găh pơ gia, ư\h kơ đe\i tơpă yă kiơ ôh. Bơngai Jarai ăn bơngai găh ‘ngoaih io\k găh tơdrong grơ\m kơ po, păng ve\i kơ jăp găh tơdrong glaih!

Bơngai ch^h : Bơngai ch^h tơdrong tơroi hle Nguyên Ngọc

Tơblơ\ nơ\r : Amazư\t