TƠDRONG HƠ IĂ LƠ\M RONG ‘ME KON HƠ ‘LƠ|P HĂM ĐAK TO|H ME|

Tơ drong mam, ‘me nge so\ng xa hrôih dêh hnang, nge ưh đei mo\m đak to\h me\ tôm ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong đa pơm ăn nghe jing rơ mơ\n, hơ ke\ hơ kong. Tơ\ xăh Quảng Tín, apu\ng Dak Rlấp, dêh char Dak Nông, mă đơ\ng đe me\ hơ nơ\ng io\k đei nơ\r pơ tho đơ\ng an^h jang pơ gang păng đe sư adrin rong ‘me kon ‘lơ\ng [iơ\ ră, mă lei oei đei lơ nghe, hơ io\h tam mă truh 5 sơ năm tơ\ âu hơ ke\ hơ kong păng kre\.

--------------------------------------------------------------------

Mo\ Phan Kim Ngọc, tơ\ plei Bu Bia, xăh Quảng Tín, tơ roi tơ băt, kon mo\ ăp kơ mă ‘mo\m kơ [^nh đak to\h ‘mơ\i ch^u tep. Mo\n đ^ hơ chăng kơ mo\m me\ đơ\ng 6 khei. Tru\h dang ei mon đ^ 15 khei bơ\ih, mă lei trăp tam tru\h 9 k^, ie\ hlo\h kơ dôm đe hơ io\h hơ doi sơ năm. Mo\ Ngọc pơ ma: “Yua kơ kon ^nh [ơ\t blu\ng rơ ne\h ‘no\h đei j^ trong klak, kơ na tơ drong vei rong mon ku\m mơ mat [iơ\. Rim đe [ak si ku\m pơ tho tơ tă kăl athei mă pơ ‘lơ\ng lơ\m tơ drong ăn mon so\ng sa, ‘no\h tru\h 4 khei mon mă dă [iơ\ kơ j^. Tru\h 6 khei mon ư\h pă ch^u mo\m me\ dơ\ng bơ\ih ‘no\h o\h ăn sư pơ dơ\h kơ mo\m hloi, ăn mon sa [ôt, tru\h 8 khei ‘no\h ăn sa chao, lăp huch đak to\h ‘ngoăih  hăm chao đe\ch”.

Lơ\m hnam tơ\r hiăh hiok, mo\ Thị Luyên, tơ\ plei Bu Bia, athei vei rong tru\h 6 ‘nu hơ io\h to\ ăi băl. Mo\ tơ roi tơ băt, ‘no\h j^  dôm đe kon hơ ‘lơ\p mo\ păng ‘nho\ng, mo\ o\h lơ\m u\nh hnam vei lăng tơ gu\m va\ đe sư năm jang. Đ^ đăng đe mon tă kơ ie\ ioch ngăl. 2 ‘nu ‘lo\ vă je# 4 xơ năm, đ^ gơ\h xo\ por kơ d^h. Hơ io\h ie\ hlo\h ‘no\h j^ kon hơ ‘lơ\p mă 2 mo\ ‘nao 7 khei. Mo\ đ^ ăn mon huch thêm đak to\h ‘ngoăih đơ\ng [ơ\t kơ plăh 4 khei, păng đ^ ăn sa thêm bơ\n [ôt, vă kơ mon hơ răng [iơ\, mă lei tơ pa\ yan âu ư\h kơ đei thoi no\h. Mo\  Thị Luyên tơ roi tơ băt: “Kon o\h đei hlo\h 7 khei bơ\ih. Oh ăn mon sa thêm đơ\ng [ơ\t 6 khei. 1 ‘măng ăn sa 1 puăt pơ nhan [ôt đe\ch, yua kơ mon nhâm de#h. Mon ku\m hiơ\ [iơ\ kơ rim đe hơ io\h nai, dôm đe hơ io\h nai dôm khei ‘no\h đ^ gơ\h sa bơ\ih”.

Plei Bu Bia đei tru\h hlo\h 1 puăt kơ so# hơ io\h đei hơ ke\ hơ kong, ie\ ư\h kơ vơ\. Kơ so# hơ io\h đei hơ ke\ hơ kong găh ko\ng k^ trăp đei vă je# 1 hơ găt kơ 3. Mo\ Thị Thảo, bơ ngai pơ gang lơ\m plei Bu Bia, tơ roi tơ băt, kơ so# âu tơ jur lơ pơ têng hăm dôm xơ năm hơ drol, 1 păh ‘no\h j^ yua đơ\ng rim đe me\ ku\m đ^ băt hơ dăh [iơ\ găh tơ drong vei lăng kon hơ ‘lơ\p: “Dang ei rim đe me\ ku\m đ^ băt đei lơ [iơ\ kơ sơ\. Đe sư hlôi băt kơ d^h đei tơ drong g^t kăl đơ\ng tơ drong athei [et pơ gang vác-xin ăn kơ hơ io\h, păng tơ drong ăn so\ng sa ku\m đ^ păi [iơ\ bơ\ih. Xơ\ ‘no\h đe sư lăp ăn mon so\ng por mă ư\h kơ đei sa chao, oei dang ei ‘no\h ku\m đ^ băt ‘no\h j^ tơ dăh ăn mon so\ng por hro#ih ‘no\h ư\h kơ ‘lơ\ng ăn kơ trong klak hơ io\h. Tơ\ hnam pơ gang xăh ku\m hơ nơ\ng pơ gơ\r lơ lăm tơ roi tơ băt ăn kơ đe me\, đang kơ ‘no\h axong bơ\n hla ar tơ roi găh tơ drong hlo#h vao vei rong kon hơ ‘lơ\p, ‘no\h đe sư ku\m hlo#h đei lơ mơ\n.

Plei Bu Bia ‘no\h j^ 1 pơ lei tơ [o#h hơ dăh găh tơ drong hơ io\h hơ ke\ hơ kong tơ\ xăh Quảng Tín, apu\ng Dak Rlấp, de#h char Dak Nông. Jo# atu\m lơ\m xăh, đei vă je# 1hơ găt kơ 4 kơ so# hơ io\h đei hơ ke\ hơ kong pơ đ^ găh ko\ng k^ trăp păng t^h vơ\. Tơ drong âu đei tơ drong tơm pơm ăn ‘no\h j^ yua đơ\ng rim u\nh hnam hlôi ư\h kơ đei vei lăng mon [lep trong, ăn hơ io\h sa thêm hro#ih rim tơ mam sa ‘ngoăih kơ đak to\h me\ [ơ\t mon ie\ de#h hnang.

-----------------------------------------------------------------

Việt Nam hrei ‘nâu oei đei măt lơ\m dôm te\h đak đei kơ so# nghe, hơ io\h tam mă truh 5 sơ năm hơ ke\ hơ kong lơ, mă loi ‘no\h kơ so# nghe kre\, ie\, kơ đeh đei vă je# truh 30%.  1 lơ\m dôm tơ drong tơm ‘no\h yoa nghe, hơ io\h ưh đei mo\m đak to\h me\ tôm 6 khei blu\ng đơ\ng ‘nao rơ ne\h. An^h jang pơ gang apu\ng plenh te\h păng an^h mong jên tơ gu\m ăn hơ io\h LHQ tơ tă, đe me\ athei ăn kon mo\m lơ\m dang 1 jơ đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h, păng ăn kon mo\m ưh gơ\h ‘me thim bơ\n [ôt, đak to\h nai lơ\m 6 khei păng hơ nơ\ng ăn nghe mo\m klep truh sư 2 sơ năm.

Lơ\m đak to\h me\ đei tôm kơ chât mă 1 ‘nu nghe kăl lơ\m dôm khei blu\ng păng tơ gop g^t kăl ăn tơ drong tih vơ\ djơ\ ‘lơ\ng kơ nghe lơ\m dôm khei đơ\ng ro\ng. Tơ dăh ăn nghe mo\m hrôih, đak to\h me\ jrăh [iơ\, hơ kâu jăn nghe ke\ tơ jră ‘lơ\ng [iơ\ hăm dôm tơ drong j^ jăn. Tơ dăh mam, ‘me nghe xa hrôih, tơ mam xa đơ\ng ‘ngoăih ưh gan ‘lơ\ng nhen thoi đak to\h me\. Tơ drong nai dơ\ng, nghe xa tơ mam bơ\n ‘me sư ph^ đunh, tep n^t păng [ât lăp kơnh sư kuă mo\m me\ hloi. Nghe mo\m đak to\h me\ hui đei ich krang kre\l, ich huei hơ răng, ưh gan [o\u mă ưh ‘no\h [ou iu\; oei nghe huch đak to\k tơ\ ‘ngoăih ‘no\h i\ch hơ răng [iơ\, [ou [iơ\ păng [ônh ich krang kre\l.

Dôm tơ drong tơ che\ng hơ len lơ\m plei te\h chih hơ dăh akhan, đei lơ bơ ngai me\ đei tôm đak to\h ăn kon mo\m tơ dăh băt trong tơ mo\m nghe mă tro\, ưh kơ jo# to\h tih dăh mă ie\. Mưh ăn kon mo\m lơ păng mo\m đ^ đak to\h, mă loi mo\m tơ\ gơ măng, đak to\h me\ le\ch hơ nơ\ng vă ăn nghe mo\m. Đe me\ lăp kăl xo\ng thim đơ\ng 1-2 pơ nhan mơ\h lơ\m jơ xo\ng xa ‘no\h tôm bơih. Mă lei, đon tơ che\ng ‘no\h kăl hlo\h lơ\m tơ drong đak to\h le\ch jrăh dăh ưh, tơ dăh bơ ngai me\ lui kơ dih kâu đei măh mai đak to\h ăn kon mo\m păng erih xa hiôk chơt ‘no\h đak to\h le\ch jrăh [iơ\. Dôm tơ mam xa ‘lơ\ng gô tơ gu\m ăn đe me\ đei đak to\h lơ [iơ\. Le# io\k yoa tơ mam pơm ăn to\h ranh, le# et hơ lăk, [ier yoa [ât lăp sư pơm ăn đak to\h me\ [ou ưh ‘lơ\ng.

Nghe mo\m me\ pran jăng păng rơ gei [iơ\ kơ nghe mo\m đak to\h tơ\ ‘ngoăih. Dôm tơ drong tơ che\ng hơ len ăn [ôh, nghe mo\m đak to\h tơ\ ‘ngoăih đa j^ tơ so\h lơ hlo\h 4 ‘măng păng [ônh kơ ich chro\h lơ hlo\h 17 ‘măng pơ têng hăm nghe mo\m me\. Mưh nghe đei rơ ne\h, lơ\m hơ kâu jăn sư đ^ đei kơ chât tơ jră hăm tơ drong j^ đơ\ng me\ sư, tơ gu\m ăn nghe tơ jră hăm tơ drong j^ jăn. Lơ\m mă noh, kơ chât tơ jră hăm tơ drong j^ đơ\ng hơ kâu nghe pơm tơ le\ch oei to\ se\t, lăp đei tôm mưh nghe tơ\l 4 sơ năm đe\ch. Yoa thoi no\h, nghe đa đei tơ drong j^ rơ ka io\k đơ\ng 4 khei, 1 păh ‘no\h ku\m yoa chă ‘m^n nghe ngôi tơ\ ‘ngoăih, păng nghe [ônh tơ po\h j^ yoa bơ\n ‘me nghe xa thim tơ mam tơ\ ‘ngoăih. Đe nghe mo\m đak to\h me\ io\k đei lơ kơ chât tơ jră hăm pơ rang j^ đơ\ng to\h me\, kơ na hơ kâu jăn pran jăng [iơ\. Yoa thoi no\h, athei ăn nghe mo\m roi đunh roi ‘lơ\ng vă vei lăng nghe.

Đak to\h me\ j^ tơ mam yang pơ sư\ ăn kơ bơ\n. ‘No\h j^ kơ chât bek tôch ‘lơ\ng, tơ gu\m ăn nghe rơ gei păng pran jăng, tơ gu\m ăn bơ ngai me\ [ônh đei hơ kâu jăn ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h, găn le# 1,2 tơ drong j^, hơ dai hăm ‘no\h hơ to\k jơ hngâm đon ‘mêm băl đơ\ng me\ kon păng tôch đei yoa dơ\ng. Lăp hui bơ ngai đe ưh ăn rong kon tơ mo\m đak to\h me\ (pơ tih gia bơ ngai me\ j^ HIV, j^ hie\n hiang, j^ u\ng thư oei yoa pơ gang). Đe bơ ngai me\ Việt Nam juăt rong kon hăm đak to\h kơ dih. Hrei ‘nâu, bơ ngai me\ tơ\ lơ te\h đak pơ dro\ng, đe oei vih hơ lơ\k dơ\ng hăm tơ drong rong kon ăn nghe mo\m đak to\h me\. Yoa thoi no\h athei adrin vei kơ jăp păng pơm hơ to\k tơ drong juăt ‘lơ\ng đơ\ng bơ\n vă gơ\h ‘me ăn nghe, hơ io\h dôm tơ drong ‘lơ\ng hlo\h. Ăn nghe mo\m hơ dro# đak to\h me\ truh 6 khei blu\ng păng ăn sư mo\m dơ\ng truh 2 sơ năm, đe bơ ngai pơm me\ hlôi hơ nhăk ăn kon hơ ‘lơ\p kơ dih kâu dôm hơ yăk blu\ng a ‘lơ\ng hlo\h vă gơ\h jing đe hơ io\h pran jăng păng gơ\h, rơ gei.