VOV4.Bahnar –Tơ\ groi te\h tơring Tây Nguyên, tơ\ au tơ to chă [o#h dôm mul meo đei pơm phara d^h băl đei chă pơdơ\ng tơ\ ‘măng jang pơlei, tơ\ an^h chu\n mir, dăh mă tơ\ pơsat kơ rim hơdrung kon kông. Dôm rup pơm hăm ‘long, mul meo pơsat đei tơbăt ăn dôm tơdrong kăl, mă kăl ‘no\h dôm mul meo rim hơdring Bahnar, Jarai, Êđê… đei chrăh pơm ‘lơ\ng lie\m.

Bơngai chrăh to\k bo\k chrăh pơm meo

            Rim hơdrung Jarai, Bahnar oe\i tơ\ Tây Nguyên lăng mul meo ‘no\h “mu\k drăm pơsư\” tơ klep hăm tơdrong brư\ hu\t pơsat, m^nh lơ\m dôm tơdrong pơgơ\r brư\ yang đang pơsat t^h hlo\h kơ kon pơlei sơ\ ki. Pă b^ bu băt mul meo pơsat đe\i đơ\ng dang yơ, lăp băt mư\h pơgơ\r brư\ ‘no\h pơm mul meo, cha\ pơdơ\ng tăp dăr pơsat hơdrol vă chă soi tơbe\h brư\ yang đang pơsat.

Mul meo Tây Nguyên đei pơjing tôch kơ lơ kơ loăi. Đơ\ng jăl ‘long hmă, rim bơngai chrăh gơ\h chă pơjing dôm rup ‘lơ\ng hơ iă, tơbăt ăn tơdrong oe\i sa. ‘No\h dôm mul meo pơm nhen đo\k, bơngai tơnhơ\m, xem grơ\, xem hơmra\ … tru\h rup bơngai, nhen: Me\ pu\ kon, bơngai kră chă tơnhơ\m, dro\ kăn pe\h [a, tơdăm tôn sơgơ\r … Đe\i ‘măng đe sư chă chrăh tơbăt tơdrong er^h sa kơ bơngai hlôi hiong dong bơih. Pơt^h gia, rup dro\ nglo dro\ kăn brau vă rim bơngai băt: Đe sư tơhưch d^h băl, me\ [a\ găn ga kơna măr sư pơlôch kơd^h kau ...

Meo bơngai kră pơjra\ kang

‘Lơ\ng, hơ iă, [e\nh [ang tơdrong pơro\ păng ‘lơ\ng lie\m mă lei bơngai Jrai, Bahnar păng m^nh [ar hơdrung kon kông anai tơ\ Tây Nguyên ư\h kơ lăng tơdrong chrăh mul meo jing tơdrong jang tơpă mă lei chă chrăh pơm lơ\m jơ ‘năr đei tơdrong bie\k đe\ch. Kơ yuơ lơ lo\h, lăp hăm dôm bơngai đei jơhngơ\m đon hưch hanh chrăh mul meo mă ‘măn lơ jơ ‘năr chă ho\k pơhra\m păng chă chrăh kiơ\. Bơngai chrăh mul meo hơgei Ksor Krôh, 65 sơnăm, hơdrung Jrai, oe\i tơ\ pơlei Mrong Ngo\ 1, tơring Ia Ka, apu\ng Chư păh, dêh char Gia lai, j^ m^nh ‘nu bơngai lơ lo\h: “&nh băt chrăh mul meo đơ\ng oe\i ‘lơ\p, ^nh pu\ o\h ^nh chă ngôi lơ\m sơnăm 1966, lơ\m mă đe pơdơ\h so\ng sa kơ ‘năr dơ\ng ^nh năm lăng mul meo đe to\k bo\k oe\i pơm. Lăng đang ‘no\h ho\k kle\ păng đơ\ng ro\ng ‘no\h ^nh chrăh pơlong năng. Tru\h dang ei ba ư\h kơ hu\t tơdrong joăt joe au, pơma atu\m bơngai Jrai Arap nhôn oe\i ve\i răk tơdrong chă chrăh mul meo pơsat. Hơdrol vă brư\ ‘no\h đe chă ko\h pơm mul meo hơdrol.”

Rup tôn sơgơ\r

Lơ\m mă rim hơdrung Jrai păng Bahnar lăng mul meo pơơsat ‘no\h “mu\k drăm pơkiơ\” mư\h chă brư\ yang đang pơsat, ‘no\h mul meo pơsat bơngai Êđê ‘no\h lăp hơdro# ‘măn ăn u\nh hnam đe pơdro\ng đe\ch, tơbăt hơdăh tơdrong pơdro\ng kơ bơngai lôch răm. Kơ yuơ lơ lo\h ư\h khan pơsat bơngai Êđê ayơ mư\h chă brư\ je\i đei chă pơm mul meo ngăl ôh. {ok Ea Yôn, oe\i tơ\ Buôn Weo A, th^ trân Krông Năng, apu\ng Krông Năng, dêh char Dak Lak tơbăt: “Bơngai Êđê sơ\, lăp đơ\ng ro\ng ve\i pơsat 3, 4 sơnăm đei ‘măng tru\h 5 sơnăm gômơng tơdrong ‘mêm kơ eng đơ\ng kôn mon kon sau ‘no\h pơgơ\r hu\t pơsat. Mư\h pơgơ\r brư\ (hu\t pơsat), bơngai lôch tim mă tru\h 60 sơnăm ‘no\h tim mă gơ\h chă pơm mul meo (pơm Gơng Kưt, Gơng Klao). Dôm bơngai kră, bơngai pơdro\ng, bơngai đei kon pơlei yom ‘no\h mă chă pơm mul meo mư\h brư\. Pơgơ\r brư\ kăl đei ko\h kơpô, rơmo, ‘nhu\ng ie\r … vă soi tơbeh ăn kơ yang, pơgơ\r brư\ yang đang pơsat … ”

Hăm rim hơdrung Xdang oe\i tơ\ dêh char Kon Tum, M’nông oe\i tơ\ dêh char Dak Nông dăh mă K’ho oe\i tơ\ dêh char Lâm Đồng … kon pơlei ư\h kơ pơgơ\r brư\ yang đang pơsat kơna tơdrong chrăh mul meo păng tơdrong io\k yua hăp je\i phara. Hăm bơngai M’nông, K’ho, pơm mul meo đei chă pơdơ\ng tơ\ mir vă tơpu\h sem bri brăh, ve\i lăng [a hơ [o pro hơmre\. Bơngai Xdang chă pơm mul meo vă pơm pơro\ dăh mă vă chă tơpu\h yang kơne# kơna mul meo đe sư chă pơtăm tơ\ ‘măng jang pơlei. Mă đơ\ng io\k yua pơm kiơ ‘no\h rup mul meo kơ rim hơdrung K’ho, M’nông, Xdang je\i tôch ‘lơ\ng hơ iă, m^nh to\ rup je\i tơbăt ăn m^nh tơdrong kăl kơ d^h, tơbăt hơdăh tơdrong oe\i sa tơ\ pơlei pơla.

Tơdăh pơsat đei pơtăm meo au, bơngai lôch hlôi pơlôch d6h kau kơ yuơ me\ [a\ ư\h kơ ăn oe\i

Mă kăl meo vă pơm pơro\ kơ bơngai Xdang ‘no\h chrăh pơm bơngai dro\ kăn, kơ yuơ đe sư akhan “Dro\ kăn ‘no\h bơngai gle\h hrat tôm tơdrong hlo\h kơ bơngai dro\ nglo”. Rup bơngai dro\ kăn pu\ kon vă tơbăt ăn tơdrong gle\h hrat kơ bơngai dro\ kăn, đơ\ng tơpu\ kon hơ ‘lơ\p tru\h tơdrong chă pai go\ so\ đak, jang mir [a … găh rup bơngai hơdru\h tơhưch ‘no\h kơlu\m kơ\l hăm che, kep so\k, tơdăh rup ư\h kơ đei khăn kơlu\m kơ\l le\i bơngai ‘no\h ư\h tơyăng.

Hơdro# găh mul meo tơpu\h hơdre\, yang kơne# ‘no\h đe sư chrăh pơm kơne# vă yang kơne# hli ư\h kơpơ\n mơ\t lơ\m pơlei pơra\m kon pơlei. {ok A Đoan (52 sơnăm) bơngai chrăh mul meo kơ bơngai Xdang oe\i tơ\ tơring Đak Ha, apu\ng Tu Mrông, dêh char Kon Tum tơbăt:

Băng tiếng Sêdang: “Hăm hơdrung Xdang ‘no\h ư\h kơ đei brư\ yang đang pơsat, tôn ch^ng chêng, asoang, et tơdrô tơ\ pơsat nhen le\ bơngai Êđê, Jrai. Kon pơlei chă chrăh mul meo lăp vă chă pơm pơro\ tơ\ ‘măng jang pơlei. Mul meo pơm roi kơne# roi ‘lơ\ng vă tơpu\h hu\t yang kơne#, vă yang kơne# hli, ư\h kơpơ\n mơ\t pơra\m kon pơlei. Pơt^h gia lơ\m sơnăm ‘no\h, pơlei đei lơ bơngai lôch kơ yuơ j^ jăn ‘no\h kon pơlei chrăh [ar to\ meo hơtơ\p tơ\ ‘măng jang pơlei vă tơpu\h hu\t yang kơne#.”

Meo dro\ kăn hơdrung Xdang

Hăm bơngai kon kông Tây Nguyên, meo pơm hăm ‘long, mul meo pơsat tôch joăt joe păng tơbăt ăn tơdrong kơ\m gie\ng. Dôm rup mul meo joăt joe ‘no\h tơbăt hơdăh tơdrong hưch hanh hơmanh bơnê đơ\ng rim hơdrung, pơm hiơ\r lơ\m jơhngơ\m, tơ [lo\k hơdơ\r ăn me\ [a\ yă [ok, hơdơ\r ăn tơdrong er^h sa sơ\ ki …

Kơ yuơ tơdrong au hlôi pơm ăn lơ đe mơlo#h chă hơlen tru\h tơdrong chrăh pơm mul meo ‘lơ\ng hơ iă đơ\ng me\ [a\ yă [ok pơsư\ ăn. ‘Nho\ng Đinh Pl^h, oe\i tơ\ tơring Tơ Tung, apu\ng Kbang, dêh char Gia Lai tơbăt: “Rim ‘măng năm tơ\ plưlei [o#h mul meo pơsat ‘no\h ba chhôk hơ iă dêh. Bơngai bu chă jang tơ\ atăih, oe\i tơ\ ataih mư\h [o#h bơ\n mul meo ‘no\h nhen le\ ba oe\i tơ je# tơ\ au, pơm ăn kơ ba [lo\k hơdơ\r dơ\ng pơlei pơla, [lo\k hơdơ\r dơ\ng tơdrong er^h sa kơ me\ [a\ yă [ok bơ\n đơ\ng sơ\, [lo\k hơdơ\r u\nh hnam, kơtum kơto\ng ‘nho\ng oh bơ\n. Kơ yuơ lơ lo\h ^nh hăm ‘nho\ng o\h bơ\n hơdrin chă chrăh pơm mul meo vă ve\i răk tơ [a\k mong ăn jơhnơr đơ\ng ro\ng.”

Hrei au, tơdrong er^h sa tơpl^h, ‘long bri pă gan đei, tơdrong pơgơ\r brư\ yang đang pơsat je\i pă gan đei, je\i le\i lăi hăm tơdrong mul meo pơsat roi năr roi hui kơ đei bơih. Mă lei, rup ‘long kră sơ\, mul meo pơsat Tây Nguyên ư\h khan lăp chă pơdơ\ng tơ\ pơsat, tơ\ mir dăh mă ‘măng jang pơlei đe\ch ôh, mă lei đe\i chă pơtăm tơ\ lơ an^h phara d^h băl, nhen tơ\ rim an^h tơmang pơ hiơ\, dôm an^h et sa … ‘nau jing trong hơ iă vă tơdrong chrăh mul meo joa\t joe kơ rim hơdrung Tây Nguyên ling lang ve\i răk tơ [a\k ge\i hơnơ\ng.

Bơngai ch^h: Dơ\ng

Tơblơ\ nơ\r: Amazưt