Đei jur lăng kơtă tơdrong jang pơm bô̆i đơ̆ng bơngai Mnông Rlăm tơ̆ xăh Yang Tao, apŭng Lắk, dêh char Đắk Lắk lơ̆m ‘măng năm tơmang lăng tơ̆ Việt Nam, yă Catherine Salois, bơngai truh đơ̆ng Canada tôch kơ hơiă. Yă tơroi, ‘nâu jĭ ‘măng mă blŭng yă đei lăng ƀôh tom măt tơdrong pơm bô̆i, đơ̆ng pơm blŭng truh pơm keh, tơdrong man hơli nhen thoi hơxoang rơmuăn ‘lơ̆ng, tôch gơ̆h đơ̆ng đe drŏ kăn: “Inh tam mă biơh ƀôh tơdrong ‘nŏh, inh tam mă biơh pơm ‘năi, mă lei ‘nŏh jĭ tơdrong tôch hơiă vă gơ̆h băt hơdăh tơdrong arih xa đơ̆ng kon pơlei mưh pơm tơmam đơ̆ng teh lơ̆n. Inh ƀôh đe drŏ kăn jang tôch pơnam. Hăm nhôn, trong pơm tơmam âu tôch hơiă, tôch chrih, nhen thoi đe sư oei hơxoang mưh đe sư dăr anih pơm bô̆i. Tơdăh đei dơ̆ng nhak ‘nŏh tơpă mơ̆n sư nhen thoi 1 tơdrong hơxoang ‘lơ ‘lŏ.”

Tơdrong jang pơm bô̆i đei đunh đơ̆ng sơ̆ kơ bơngai Mnông păng Rađe tơ̆ Đắk Lắk mă lei hrei ‘nâu tơdrong jang ‘nâu lăp oei đei hơdrô̆ tơ̆ plei Dơng Bắk, xăh Yang Tao, apŭng Lắk đĕch. Kơsô̆ bơngai gơ̆h pơm pă dang hlŏh 10 ‘nu đĕch, oei bơngai oei hơnơ̆ng pơm bô̆i dang ei ‘nŏh roi tŏ sĕt hlŏh dơ̆ng.

Dôm sơnăm tơjê̆ âu, hăm tơdrong jang tŏk đơ̆ng chă tơmang lăng, tơdrong pơm bô̆i nhen đei tưk tơiung ming dơ̆ng. Ngê̆ nhơ̆n H’Phiết Uông, tơ̆ plei Dơng Bắk tơroi: gơnơm đơ̆ng chă tơmang lăng tŏk pran mă roi đunh roi đei lơ bơngai băt truh tơdrong pơm bô̆i, plei Dơng Bắk sơng đei lơ khul chă tơmang lăng truh ngôi, lăng đe jang, pơm bô̆i. Kŭm đơ̆ng noh mă đei dơ̆ng lơ mŏ oh ‘mĕh hŏk păng chĕp vei tơdrong jang ‘nâu: “‘Nâu jĭ dôm tơdrong kăp gĭt đơ̆ng chăl yă ƀok sơ̆ ‘măn ăn. Nhen adrol sơ̆ lăp pơm pơnhan, pơm gŏ teh, pơm gŏ rơ̆ đak tŏ dăh mă pơm bô̆i mong phe đĕch. Mă lei dang ei đe pơm hloi bơ̆n rôih, kơpô, nhŭng, rơmo, tôch lơ, ba tơchĕng yă kiơ ‘nŏh pơm yă ‘nei. Gơnơm đei tơdrong chă tơmang lăng, tơmoi truh păng ‘mĕh lăng ‘nŏh nhôn pơm dôm tơmam đơ̆ng đe sư ‘mĕh.”

Ưh lăp tơ̆ plei Dơng Bắk dêh char Đắk Lắk đech, atŏk tơiung chă tơmang lăng tơklep hăm chĕp vei tơdrong joh ayŏ kơ dŏ xoang ‘lơ̆ng hơiă đơ̆ng sơ̆ oei tŏk bŏk jing trong jang tơ̆ lơ pơlei lơ̆m tơring Tây Nguyên tơrek truh, vă jang kiơ̆ tơdrong tơchơ̆t kơsô̆ 23 sơnăm 2022 đơ̆ng Anih tơm Chinh trĭ găh atŏk tơiung chă tơmang lăng tơ̆ Tây Nguyên truh sơnăm 2030; trong jang truh sơnăm 2045. Kiơ̆ ‘nŏh, tơdrong tơm đei tơlĕch ‘nŏh atŏk tơiung dôm anih chă tơmang lăng tih, pơjing lơ trong chă tơmang lăng, tơmam pơyoa ăn chă tơmang lăng tơklep hăm vei kơjăp dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng dôm hơdrech kon kông Tây Nguyên. Hăm trong jang ‘nâu, dôm dêh char lơ̆m tơring tơlĕch lơ trong jang tôch đei yoa, tơgŭm ăn kon pơlei chĕp vei tơdrong juăt tôn chĭng chêng păng dôm tơmam jŏh ayŏ kơ dŏ xoang nai tơklep hăm tưk tơiung chă tơmang lăng tơ̆ dôm tơring.

Yă Nguyễn Thị Thanh Lịch, Phŏ Kơdră vei lăng kon pơlei dêh char Gia Lai ăn tơbăt trong jang đơ̆ng dêh char: “Đei lơ trong tơgŭm ‘lơ̆ng đơ̆ng dêh char vă tơgŭm ăn tơdrong ‘nâu gơ̆h jang tok, mă loi jĭ jang tŏk pran ‘lơ̆ng, tơklep hăm jŏh ayŏ kơ dŏ xoang. Lơ̆m noh, tơpôl dôm hơdrĕch kon kông tơ̆ plei ‘nŏh, đe sư jĭ tơ ‘ngla păng đe sư kŭm jing bơngai vang pơjing đei tơmam chă tơmang lăng ‘lơ̆ng hlŏh, tơmât hơdai hăm tơdrong chĕp vei dôm tơdrong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang ‘lơ̆ng hơiă đơ̆ng tơpôl kon pơlei kon kông.”

Hăm lơ trong tơgŭm păng dôm tơdrong jang tôch hơiă lơ̆m sơnăm 2023, chă tơmang lăng tơ̆ dôm dêh char Tây Nguyên vă tŏk hơlơ̆k dơ̆ng đơ̆ng rŏng khei ‘năr “dơ̆ng 1 ƀôt” yoa đơ̆ng jĭ Covid-19. Năr jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, tơplŏng kơdâu păng chă tơmang lăng kơ dôm hơdrĕch kon kông tơ̆ tơring Tây Nguyên ‘măng mă mônh tơ̆ Kon Tum; Giĕng jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, chă tơmang lăng dêh char Gia Lai; Năr jŏh ayŏ kơ dŏ xoang dôm hơdrĕch kon kông dêh char Đắk Lắk; Năr lêh cheh phe Buôn Ma Thuột ‘măng mă 8, tơtă dôm tơdrong jang tih ngăl, sơng đei kơhrĕng rơbâu ‘nu tơmoi truh tơmang lăng. 3 dêh char lơ̆m sơnăm hơnơ̆ng sơng đei dang 1,2 triu ‘nu bơngai chă tơmang lăng, tŏk đơ̆ng 16 truh hlŏh 22% pơting hăm sơnăm 2022.

Kŭm hăm dôm tơdrong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, kon pơlei dôm tơring oei pơ̆n pơjing lơ tơmam pơyoa ăn chă tơmang lăng ‘nao ‘moi kiơ̆ tơdrong juăt đơ̆ng tơpôl. Dôm tơmam chă tơmang lăng âu roi đunh roi druh kiơ̆ tom hăm tơdrong ‘mĕh vă đơ̆ng tơmoi. Ngê̆ nhơ̆n rơgei A Biu, tơ̆ plei Klếch, xăh Ngọc Bay, plt Kon Tum, dêh char Kon Tum tơroi: “Vă roi tơbăt tơdrong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang Tây Nguyên tơ̆ hnam nhôn inh pơm 1 anih chă tơmang lăng. Tơdrong kăl hlŏh ‘noh ‘mĕh hơpơi kơ dôm bơngai jŭm dăr, bôl boăl, ‘nhŏng oh, mă loi jĭ tơmoi chă tơmang lăng. Mơh đe sư truh tơ̆ hnam nhôn ‘nŏh unh hnam nhôn, đơ̆ng kon mon oei mŏm ƀôh čhôk ‘nă đei kơtơ̆ng jơva chĭng, gơ̆h preh ngôi bơ̆n grĕng grĕu, hơyŭn tơ̆ rŏng ƀât mĕ oei pŭ. Ưh jor kon pơlei gô ƀôh tơdrong mât 1 ƀơ̆r đon roi kơjăp ‘lơ̆ng lơ̆m tơpôl. Mă 2 ‘nŏh ba kŭm tơiung ming dơ̆ng tơdrong tôn chĭng. Chĕp vei tơdrong juăt hơdai hăm jang chă tơmang ‘nŏh, ưh lăp dôm dêh char lơ̆m teh đak đĕch, mă tơmoi đơ̆ng teh đak đe kŭm tôch hơiă ‘năi.”

Dôm tơmam chă tơmang tơm ‘nŏh jĭ đơ̆ng khul tơpôl, yoa kon pơlei pơjing kơdih, roi đunh roi đei lơ kon pơlei păng tơmoi chă tơmang lăng băt truh. Tơdrong ‘nâu ưh lăp pơm tơlĕch đei tơmam jŏh ayŏ kơ dŏ xoang ‘lơ̆ng hơiă vă sơng tơmoi đĕch mă oei vang tơgop chĕp vei, pôk pơ ư dôm tơdrong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang ‘lơ̆ng đơ̆ng tơring Tây Nguyên dơ̆ng. Đơ̆ng âu, lơ kơjă kăp gĭt đơ̆ng tơdrong juăt so sơ̆ đei “rou tơiung”, đei lơ bơngai lăp đon vă atŏk tơiung tơdrong chă tơmang lăng, tơgĕch iŏk đei dôm tơdrong ‘lơ̆ng hơiă đei kơtă tơ̆ dôm tơring Tây Nguyên.