Lơ̆m pơbŭng hnam pơtăm, tơ oei ƀơ̆t kong tơnuh, nghê̆ nhân sơnăm mơlôh Y Wôn Knul (oei tơ̆ buôn Ako Dhông, pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lăk) bơ brơ̆k chă tơroi găh tơdrong tơroi Mdrong Dam. Nơ̆r tơroi au tơroi dơ̆ng bơngai tơdăm Mdrong Dam – mĭnh ‘nu bơngai nuih mơng lơ̆m tơdrong hơ-‘mon Êđê: “Mdrong Dam ‘noh kon yă H’Bia Knhí hăm Dăm Bhu pơdrŏng krên dên. Hơkăn Mdrong Dam ‘noh H’Bia Sun ‘lơ̆ng klă klang rak kơđak rak kơhla. Muh măt ‘lơ̆ng kơ H’Bia Sun pơm ăn rim tơm pơlei tơjê̆ hưch kơpang hang kơpăh. Jĭ bơngai gơ̆h hơgei, pran kơtang, đe ư hơnhang ang hơnhăk hloh lơ̆m tơring, Mdrong Dam hơnơ̆ng chă hơngoang, pơ̆ih să pơlei rim pang….” ‘Moi kiơ̆ nơ̆r chă tơroi đơ̆ng nghê̆ nhân, pơm ăn kơ bơ̆n nhen ƀôh yan au kơ bơngai nuih mơng, tơdrong oei sa pơlei pơla sơ̆ ki, rim ‘măng pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng joăt joe kơ bơngai Êđê.

Hlŏh 40 sơnăm tih vơ̆, Y Wôn Knul hlôi tơgoăt kơjăp hăm tơdrong chă hơ-‘mon. ‘Nhŏng tơroi: đơ̆ng ‘lơ̆p, lơ̆m mă tim mă băt tơdrong hơ-‘mon ‘noh yă kiơ ‘noh dôm tơdrong tơroi kră sơ̆ hlôi mơ̆t lơ̆m jơhngơ̆m đon păng gei kơjăp lơ̆m jơhngơ̆m đon ‘nhŏng. Lơ̆m khei năr năm hŏk hơtăih kơ ŭnh hnam, nhen lĕ ‘nhŏng vă hiơt hiong tơdrong hơ-‘mon mă sư chăm. Dĭng truh dang ei, mư̆h đĭ hloh 30 sơnăm, ‘nhŏng chôt brŏk vih dơ̆ng tơ̆ pơlei păng ƀrĕng ƀlŏk hơdơ̆r dơ̆ng tơdrong hơ-‘mon sơ̆ ki. Hơnơ̆ng lơ loh, ‘nhŏng đei lơ jơ ‘năr chă hơ-‘mon Mdrong Dam ăn kon pơlei chă mơ̆ng.“Lơ̆m oei ‘lơ̆p hơrih sa lơ̆m hnam pơtăm, năm tơ̆ yơ ba jei kơtơ̆ng hơnơ̆ng jơva tôn chĭng chêng, chă tơroi hơ-‘mon. Truh tơ̆ ba ‘lŏ, ba mă băt mă rơbot păng chă hơ-‘mon. Ba goĕl kơ đon tơpă bơ̆n, đe ƀok yă bơ̆n sơ̆ chă tơchăr đei tơdrong tơroi kơjung, ‘lơ̆ng hơ iă lơ lau. Dôm tơdrong tơroi tôch sele, mă lei chă tơroi bau plei pơđơ̆k tôch kơ lăp. Saroi ‘lŏ ba sa roi hưch hanh hloh dơ̆ng.

Đei chă mơ̆ng dôm tơdrong hơ-‘mon hlôi pơm ăn kơ nghê̆ nhân Y Wôn Knul, adoi nhen lơ nghê̆ nhân anai tơ̆ rim pơlei pơla Tây Nguyên chă tơgoăt iŏk păng gơ̆h chă tơroi hơ-‘mon hloi. Tơdrong mă au pơm ăn tôch kơ pha ra dih băl ƀar păh tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên hăm lơ tơdrong hơ-‘mon apŭng plĕnh teh. Kơ yuơ ưh khan lăp gei kơjăp lơ̆m kơsơ̆p hla bơar, tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên đei vei răk lơ̆m tơdrong hơrih sa tơpôl ‘moi kiơ̆ chă tơroi, gei kơjăp lơ̆m jơhngơ̆m đon kon pơlei păng đei chă hơ-‘mon lơ̆m rim tơdrong pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng, oei sa kơ kon pơlei pơla.

Tơ̆ rim hơdrung, tơdrong hơ-‘mon đei krao phara dih băl, bơngai Êđê akhan Khan, bơngai Jrai akhan Hri, bơngai Mnông krao akhan Ot Ndrông dăh mă bơngai Bahnar akhan Hơ’mon. Mă lei tơdrong lei lăi ‘noh, tơdrong hơ-‘mon au jei tơbăt hơdăh găh đei tơdrong lơ̆m pơlei pơla, tăp dăr tơdrong iŏk đei jơnei nuih mơng kơ rim bơngai nuih mơng vei lăng năng tông pơlei pơla, tơjră tang găn khul kơnê̆. Dôm bơngai đei tơroi lơ̆m Hơ-‘mon ‘noh tang măt ăn tơdrong hơpơi ‘meh vă kơ kon pơlei pơla, tơbăt hơdăh ăn ‘măng iung tơjră vei lăng năng tông ăn kon pơlei pơla. PGS.TS Buôn Krông Tuyết Nhung, hnam trương Đăi hŏk Tây Nguyên tơbăt:“Mĭnh tơdrong hơ-‘mon tơroi mĭnh tơdrong tơroi đei ƀơm lơ tơdrong. Đei hơ-‘mon tơroi tơbăt truh tơdrong tơblăh vang, akŏm jing mĭnh kơ pơlei pơla, hơdrĕch hơdrung. Đei tơdrong hơ-‘mon tơroi găh tơdrong iŏk ŭnh om chom gŏ, đei tơdrong hơ-mon tơroi găh choh jang sa, đei tơdrong hơ-‘mon tơroi găh tơdrong hơrih sa kơ̆m kang kơnang giĕng. Păng găh lăm ‘noh tơƀôh hơdăh dôm tơdrong hơrih sa yan au kơ kon pơlei pơla rim hơdrĕch hơdrung tơ̆ Tây Nguyên.

Tơpă yan au, tơdrong hơ-‘mon đei chă tơroi lơ̆m hnam pơtăm, lơ̆m năr kơ̆m kang kơnang giĕng, rim bơngai hmơ hmêu pơgâu ƀơ̆t kong tơnuh. Bơngai chă tơroi hơ-‘mon đei ‘măng bơ brơ̆k chă tơroi, đei ‘măng chă hơ-‘mon, pơm kiơ̆ nơ̆r dôm bơngai lơ̆m tơdrong hơ-‘mon au. Đei ‘măng chă pơma kiơ̆ nơ̆r drŏ nglo, đei ‘măng pơma kiơ̆ nơ̆r drŏ kăn. Nhen lĕ jơhngơ̆m đon bơngai hơ-‘mon mơ̆t lơ̆m tơdrong hơ-‘mon hloi. Hơnơ̆ng lơ loh, đei tơdrong hơ-‘mon chă hơ-‘mon tôch lơ̆m mĭnh măng mă lei đei tơdrong hơ-‘mon chă hơ-‘mon đunh măng năr ‘mơ̆i mă đang.

Tơdrong hơ-‘mon au chă pơma kiơ̆ nơ̆r pơđơ̆k, tơtơl dih băl ‘moi kiơ̆ đon koăt kơ bơngai hơ-‘mon. Kơ yuơ lơ loh, tơdrong hơ-‘mon hmă hmă chă pơma hơlơ̆k hơle đêl so dơ̆ng vă bơngai mơ̆ng koăt, roi mơ̆ng pơm ăn roi hơ iă hloh dơ̆ng păng roi đunh roi koăt păng gơ̆h hơ-‘mon hloi. Chă pơma hơlơ̆k hơle ‘noh vă pơtho ăn jơhnơr mơlôh koăt. Nghê̆ nhân ưu tú Y Wang H Wing, oei tơ̆ Buôn Triă, tơring Ea Tul, apŭng Cư Mgar tơbăt:“Ba tôch chhôk hơ iă mưh đei trong jang tơgŭm djru đơ̆ng Teh đak găh chă pơtho, pơih lăm pơtho hơ-‘mon, tôn chĭng chêng, nơ̆r pơđơ̆k. Jei hơpơi ‘meh vă rim jơhnơr mơlôh đơ̆ng dang ei truh ning nai hơdrin hloh dơ̆ng vei răk tơƀăk mong tơdrong hơ-‘mon, nơ̆r pơđơ̆k mă tôm tong, vă đei lơ bơngai băt tơdrong hơ-‘mon ‘lơ̆ng hơ iă kơ hơdrĕch hơdrung bơ̆n”.

Tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên tôch kơ lơ păng ‘lơ̆ng rŏ. Kiơ̆ tơbăt đơ̆ng Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Tơdrong vă jang Dăr lăng, chih răk, tơƀăk vei, chih hơmet păng pơm tơlĕch kơsơ̆p hla bơar hơ-‘mon Tây Nguyên đei iung jang lơ̆m jăl jang 2001-2008 hlôi tơchă akŏm đei hloh 800 tơdrong hơ-‘mon hăm vă jê̆ 5.700 ƀăng brŏ hyup nơ̆r, mĭnh ƀăng kơjung 90 pơnĭt jơ. Atŭm hăm ‘noh, oei đei lơ tơdrong hơ-‘mon tim mă hyup iŏk, chih răk pơ đĭ. Đơ̆ng sơnăm 2014, tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên hlôi đei Hơnih tơm vei lăng Joh ayŏ kơdŏ soang, Đă ƀŏng lŏng tơplŏng kơdau păng Tơang pơhiơ̆ tơmơ̆t lơ̆m Hơnăn mŭk drăm jŏh ayŏ gĭt kăl dăr sơnăm kơ Teh đak. Hrei au, lơ tơring tơ̆ Tây Nguyên tŏk bŏk đei lơ trong jang vă vei răk tơƀăk mong, atŏk tơ iung tơdrong kăp gĭt kơ tơdrong joh ayŏ au. Dôm tơdrong hơdrin ‘nŏh đơ̆ng rim tơring gô tơgop lơm vei răk tơƀăk mong păng lang sa tơdrong tơroi kră sơ̆ au lơ̆m tơdrong hơrih sa chăl hle hrei au.