Tơ̆ dêh char Kon Tum pơgơ̆r lơ tơdrong jang Joh ayŏ – tơplŏng kơdâu – tơmang lăng kiơ̆ găh tơpôl dôm hơdrĕch kon kông. 1 lơ̆m dôm hơnih năm truh hơiă vă kơbăt Joh ayŏ – tơmang lăng tơpôl dôm hơdrĕch kon kông tơ̆ dêh char Kon Tum jĭ hơnih tơmang lăng cham char bri brăh teh đak Măng Đen, găh apŭng Kon Plông. Tơ̆ âu lơ̆m năr pơdơh lêh sơnăm ‘nâu pơgơ̆r lơ tơdrong jang hơiă pơyua ăn kon pơlei păng tơmoi, nhen: Pơdă hơnih joh ayŏ “’Lơ̆ng rŏ thoi kơpal plenh Tây Nguyên - Măng Đen”; Pơdă ‘măng pơlong “Rup ‘lơ̆ng rŏ thoi kơpal plenh Tây Nguyên - Măng Đen” sơnăm 2023; Kơphô̆ yak jâng hŏh tơring kơ Chơ Măng Đen; Kơ chơ tĕch tơmam đơ̆ng choh jang xa đei păng ming pơdă dôm tơmam ‘lơ̆ng đơ̆ng apŭng Kon Plông. Et hơtŏk trong Kơ phô̆ năm jơ̆ng hoh păng tơmam sa Măng Đen…Kŭm lơ̆m năr âu mơ̆n, Anih vei lăng kon pơlei apŭng Kon Plông pơgơ̆r lêh tơbăt hơdăh tơdrong tơchơ̆t đơ̆ng Anih vei lăng kon pơlei dêh char Kon Tum găh tơdrong drơ̆ng ăn Hơnih tơmang lăng Vi Rơ Ngheo, xăh Đăk Tăng. Kŭm hăm lăng hơnih ‘lơ̆ng, joh ayŏ pơlei kơ bơngai Xơ đăng, truh tơ̆ Hơnih tơmang lăng Vi Rơ Ngheo ‘măng âu kon pơlei păng tơmoi oei đei kon pơlei lơ̆m pơlei roi tơƀôh, lăng băt lơ tơmam joh ayŏ ‘lơ̆ng rŏ. ‘Nhŏng A Hiền, mĭnh ‘nu kon pơlei lơ̆m pơlei, tơbăt: “Mă hơdrol, ĭnh apĭnh kơ kuh kơ đĭ đăng mih ma duch păng păng tơmoi jê̆ hơtăih! Jĭ hơnih tơmang lăng kơ tơring, mưh tơmoi truh lăng hơnih ‘nâu, tơmoi gô đei kon pơlei roi tơƀôh găh joh ayŏ joăt joe, đei lăng băt lơ tơmam joh ayŏ, mă loi ‘noh tơmam sa, trong pơm pai ‘nhĕm nhŭng, ier ƀuh, ka ‘noh rôp yâu đơ̆ng đak glung, đak krong, dơnâu đak, ‘nhot ‘noh phĕ đơ̆ng bri vă pơyua ăn tơmoi sa... Nhôn ưh kơ pai dôm tơmam sa nhen trong pơm pai đơ̆ng pơlei tơm mă ling lang pơvei trong pai ƀuh, pơm dôm tơmam sa kiơ̆ trong joăt sa đơ̆ng tơring”.
Jĭ pơlei chă tơmang lăng lơ̆m tơpôl mă blŭng tơ̆ Dak Lak đei chih tơbăt đơ̆ng khei 3 sơnăm ‘nâu, plei Akŏ Dhông (phường Tân Lợi, plt Buôn Ma Thuột) dang ei oei chĕp vei lơ tơdrong juăt, jŏh ayŏ kơdŏ xoang so tôch ‘lơ̆ng hơiă kơ bơngai Rađe nhen: tôn chĭng, hơmet cham pơgar pơlei, hnam kơjung, tơmam xa rim năr, tanh brai vai khăn, pai tơdrô ge,…Lơ unh hnam oei chĕp vei lơ tơmam kăp gĭt đơ̆ng sơ̆, tơmam yoa đơ̆ng chăl so nhen ge tuk ge tang, hơgơr, giơng kpan. ‘Nâu đei năng jĭ pơlei ‘lơ̆ng hlŏh tơ̆ dêh char Dak Lak hrei ‘nâu, hăm 32 tŏ hnam kơjung kŭm hăm lơ chĭng chêng, tơmam tôn rĕh, khul bơngai kră gơ̆h tôn chĭng, hơri hơxoang păng lơ tơdrong jang so oei chĕp vei kơjăp păng tưk tơiung kiơ̆ rim jơhnơr.
Ƀok Y Nuel Niê (ama Jenny), Ƀok pơgơ̆r plei Akǒ Dhông tơroi, khei ‘năr âu ki, tơdrong tơgŭm tưk tơiung chă tơmang lăng lơ̆m tơpôl tơ̆ plei Akǒ Dhông đei tơ rĕk tôch dêh nhen pơm hơmet trong, anih jang, tơmam pơyoa ăn chă tơmang lăng, pơtho pơhrăm ăn đe ngê̆ nhơ̆n bơ̆ jang păng pơjing tơmam pơyoa ăn tơdrong chă tơmang lăng, vei lăng cham char. Dang ei, Anih vei lăng tơdrong chă tơmang lăng lơ̆m pơlei păng kon pơlei tơ̆ âu, hlôi hơmet tôm tơdrong ‘lơ̆ng hlŏh vă pơvih ăn bơngai chă tơmang lăng lơ̆m păng ‘ngoăih kơ tĕh đak.
Ƀok Y Nuel Niê tơroi: “Đĭ đăng Khul vei lăng, kră pơlei, ƀok pơgơ̆r pơlei păng đe ‘nhŏng ŏh vei lăng tơdrong chă tơmang lăng lơ̆m pơlei jang tôch tơnăp, chă krao hơvơn kon pơlei vang jang atŏk tơiung chă tơmang lăng lơ̆m tơpôl vă pơm hơtŏk iŏk yoa, jang xa roi đei đơ̆ng chă tơmang lăng. Kŭm hăm ‘nŏh khul vei lăng tơdrong chă tơmang lăng lơ̆m pơlei kŭm hơpơi ‘mĕh dêh char, anih jŏh ayŏ kơdŏ xoang đei dơ̆ng trong tơgŭm jên lơ̆m 2 sơnăm đơ̆ng rŏng vă vei kơjăp rim tơdrong, pơm ăn tơdrong jang xa roi đei yoa.”
Kiơ̆ khei ‘năr, kon pơlei dêh char Gia Lai hlôi bơngơ̆t ƀiơ̆ truh tơdrong vei răk, tơƀăk mong dôm kơ jă kăp gĭt joh ayŏ, tơdrong ‘lơ̆ng hơiă hơdrĕch kon kông păng iŏk ‘noh jĭ pơm tơdrong pran vă hơtŏk tơiung tơmang lăng tơpôl. Lơ̆m dôm sơnăm âu ki, tơmang lăng tơpôl đei bơngơ̆t truh tơlĕch jang tơ̆ plei Ốp pơlei tơm Pleiku, plei Stơr, plei Mơ Hra-Đáp, apŭng Kbang, plei Ia Gri apŭng Chư Păh, dêh char Gia Lai. Tơmang lăng tơpôl hlôi đei tơdrong vang jang, tơgŭm đơ̆ng kon pơlei. Dôm tơdrong jang hơtŏk tơiung tơmang lăng tơ̆ dêh char kiơ̆ lơ̆m tơpôl, yua kơ tơpôl pơm tơ ‘ngla păng pơm iŏk yua ăn kon pơlei. Anih vei lăng găh Joh ayŏ – Tơplŏng kơdâu păng Tơmang lăng kŭm hlôi tơgŭm tơdrong jang pơtho pơhrăm, tơ roi tơbăt hơtŏk đon hlôh vao ăn kon pơlei tơ̆ 15 pơlei tơ̆ dôm apŭng, thĭ xăh găh tơmang lăng tơpôl vă ƀrư̆ ƀrư̆ pơjing tơdrong jang tơmang lăng tơpôl; pơih dôm lăm pơhrăm ming tơdrong jang pơm tơmang lăng tơpôl ăn kon pơlei 1,2 pơlei đei tơdrong hiôk hơtŏk tơiung tơmang lăng tơpôl. ‘Nhŏng Hoàng Duy Cương, tơ ‘ngla hơnih mơdro tơmam et sa Plei Cồng Chiêng, plei Ốp, phường Hoa Lư, pơlei tơm Pleiku, tơroi: “ Joh ayŏ chĭng chêng ‘noh jĭ joh ayŏ gĭt kăl, đei Teh đak drơ̆ng ăn đơ̆ng sơnăm 2005, yua kơ hưch hanh, păng hloh kơ ‘noh dơ̆ng ĭnh ‘meh vei răk tơƀăk mong kơ jă kăp gĭt joh ayŏ, kơlih yua thoi noh ĭnh hlôi pơih hơnih mơdro tơmam et sa Plei cồng chiêng. Vă sơng đei tơmoi hloh ‘noh rim giĕng gơmăng năr drŏu adoi bơnê kơ tơmoi păng tôn chĭng chêng, hơ soang, ŭnh kơ trăi, reh tĭng nĭng, hơri brông... kơ lih thoi ĭnh ‘meh pơm liơ pơm tơdrong hiôk ăn pơlei, pơm tơdrong jang sa ăn kơ dôm nghệ nhân, vei răk păng tơƀăk mong joh ayŏ”.
Kŭm hăm dôm tơdrong jŏh ayŏ kơdŏ xoang, chă tơmang lăng năm truh hăm tơpôl dôm hơdrĕch kon kông, ƀât lêh tơbăt Tơblăh rơngei tơring pơbăh (30/4), pơjing đei 1 tĕh đak kơjăp ‘lơ̆ng păng tơbăt năr Apŭng plenh kơ bơngai jang (1/5) sơnăm 2023, Khul kơdră pơgơ̆r dôm dêh char Tây Nguyên hlôi roi tơbăt lơ trong chă tơmang lăng hăm lơ tơmam ‘nao tôch hơiă vă pơvih ăn tơdrong ‘mĕh chă tơmang lăng đơ̆ng tơmoi lơ̆m tĕh đak păng đơ̆ng tĕh đak đe truh tơmang lăng, pơdơ̆h ngôi:
Hăm lơ hơgơp kông unh tôch ‘lơ̆ng păng hui đei – Groi tĕh kăp gĭt lơ̆m plei tĕh kơ UNESCO, kŭm hăm dơnâu Tà Đùng - “ving Hạ Long iĕ tơ̆ Tây Nguyên”, dêh char Dak Nông oei hơtŏk tơdrong chă tơmang lăng, tưk tơiung mŭk drăm. Đơ̆ng rŏng kơ jĭ covid-19 đei tang găn, khei ‘năr âu ki, tơmoi chă tơmang lăng truh hăm tơring âu roi đunh roi tŏk lơ. Lơ̆m năr pơdơ̆h lêh sơnăm ‘nâu, dôm anih chă tơmang lăng tơ̆ dêh char Dak Nông hơmet pơ ‘lơ̆ng tôm tơdrong vă sơng tơmoi. ‘Nhŏng Nguyễn Công Bằng, bơngai vei lăng Tà Đùng farm, tơ̆ phương Nghĩa Tân, plt Gia Nghĩa, dêh char Dak Nông, ăn tơbăt: “Găh cham char ‘nŏh nhôn pơtăm ming ‘long, hơmet cham xă, pơm dơ̆ng anih ƀuh ‘nhĕm BBQ (ƀuh xa tơ̆ đăih). Găh anih tep pơdơ̆h ‘nŏh đei dơ̆ng 3 tŏ hnam bugalo vă pơm lăp hăm tơdrong ‘mĕh vă đơ̆ng tơmoi đơ̆ng hơtăih truh tep pơdơ̆h ngôi tơ̆ âu. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh oei đei lơ tơdrong pơvih nai hai nhen hao thŏng nan, hơmet pơrŏ jih bơnơ̆ dơnâu đak vă ăn tơmoi truh huch chĕh phe til pơgê, lăng măt ‘năr lĕch. Oei tơ̆ kơmăng ‘nŏh rŭk unh pơm kơtrăi, pơgơ̆r ăn tơmoi et tơdrô ge păng pơgơ̆r hơri hơxoang đơ̆ng kon pơlei kon kông tơ̆ âu.”
Apŭng Lạc Dương, dêh char Lâm Đồng tŏk bŏk pơjing môn pơjei hao seh ưh kơ đei an kơ bơngai K’ho jing 1 tơdrong hơiă pơyua ăn tơmoi tơmang lăng lơ̆m păng ‘ngoăih teh đak. Kŭm hăm kơ loăi joh ayŏ chĭng chêng, tơmam sa păng tơdrô ge, apŭng Lạc Dương (Lâm Đồng) hlôi păng tŏk bŏk ƀrư̆ ƀrư̆ pơjing môn pơjei hao seh ưh kơ đei an kơ bơngai K’ho lơ̆m tơring jing tơdrong tơmang lăng ‘lơ̆ng hơiă sơng đei tơmoi tơmang lăng. Kiơ̆ kơ ƀok Cil Poh, Phŏ Kơdră Anih vei lăng kon pơlei apŭng Lạc Dương, đunh kơ âu tơring ling lang băt hơdăh tơdrong vei răk, tơƀăk mong tơdrong ‘lơ̆ng hơiă joh ayŏ, hơtŏk tơiung mŭk drăm tơpôl ‘noh jĭ 1 lơ̆m dôm tơdrong jang tơm, hơnơ̆ng, đunh đai păng yak blŭng hlôi hơtŏk đei iŏk yua ‘lơ̆ng. Lăp jô̆ hơdrô̆ lơ̆m sơnăm 2022, Lạc Dương hlôi sơng đei hloh 2,4 triệu ‘nu tơmoi tơmang lăng, hơnhăk ăn iŏk yua lơ ăn kon pơlei tơring. Ƀok Cil Poh, tơbăt: “Apŭng Lạc Dương pơjing Khŭl pơgơ̆r pơlong hao seh ưh kơ đei an, hăm dôm bơngai pơlong ‘noh dôm săh, thị trấn lơ̆m apŭng. Đĭ đăng dôm anih jang tă kơ vang pơlong 2 tơdrong ‘noh pơlong hao seh ưh kơ đei an păng pơlong tơmam sa. Kiơ̆ đơ̆ng tơdrong jang ‘nâu, nhôn roi tơƀôh găh um rup, tơmam ‘lơ̆ng kŭm nhen kon bơngai đơ̆ng groi teh Lạc Dương, roi tơƀôh dôm tơmam tơmang lăng ‘lơ̆ng hơiă kơ tơring nhôn vă pơtrŭt mŭk drăm hơtŏk tơiung”.
Mŏ Y Sim rơnĕh sơnăm 1990, tơ̆ plei Đe Gôh, xăh Đak Sơ Mei, apŭng Đak Đoa, Gia Lai tơroi: lơ̆m tơdrong arih xa rim năr kơ bơngai Tây Nguyên lơ jơhnơr ‘nâu, tơƀăng jĭ ‘nhot xa hơnơ̆ng rim năr, ưh đei thĭu lơ̆m rim ‘măng sŏng xa: tơƀăng tŭk, tơƀăng ƀuh, tơƀăng iŭ, tơƀăng pai hơte… Năng ‘nâu jĭ ‘nhot xa ‘lơ̆ng, ƀou phu, khei ‘năr âu ki, kon pơlei tơ̆ dôm xăh Đak Sơ Mei, Kon Gang vang pơtăm, kŏh, hơtŭk, sơ̆k pơm tơƀăng kro, chih tơbăt jing tơmam OCOP, tĕch đei truh kơtân tơƀăng rim sơnăm. ‘Nhot tơƀăng tôch juăt hăm rim bơngai dang ei hơnhăk dơ̆ng tơdrong đei yoa ăn kon pơlei kơna kon pơlei hơnơ̆ng chă trong vă roi tơbăt ăn tơmoi chă tơmang lăng găh ‘nhot tơƀăng Tây Nguyên. Mŏ Y Sim pơma: “Đơ̆ng sơ̆ tơƀăng jĭ ‘nhot xa hơnơ̆ng rim năr đơ̆ng rim bơngai, rim unh hnam. Dang ei nhôn đei Khul kơdră pơgơ̆r pơtho tơƀôh pơm tơƀăng kro vă tĕch ăn tơmoi. Hơpơi ‘mĕh đei tơmoi đơ̆ng hơtăih truh ngôi tơ̆ âu chă răt xa tơƀăng kro păng roi tơbăt ‘nhot xa tôch ‘lơ̆ng âu đơ̆ng kon pơlei Bana nhôn ăn dôm tơring nai dơ̆ng.”
Viết bình luận