VOV4.Bahnar - Năr ‘nâu, 24/9, tơ̆ thĭ xăh Nghĩa Lộ, dêh char Yên Bái vă pơ gơ̆r Lêh sơng iŏk Ƀăng đơ̆ng UNESCO pôk pơ ư “Tơ drong hơ xoang Xòe Thái” jĭ tơ mam jŏh ayŏ kơ dŏ xoang kăp gĭt kơ kon bơ ngai. ‘Nâu jĭ tơ drong gĭt kăl, tôch kăp gĭt hăm kon pơ lei Thái tơ̆ tơ ring Tây Bắc.

Ngê̆ nhơ̆n rơ gei Lò Văn Biến, vă jê̆ 90 sơ năm, tơ̆ plei Cang Nà, phương Trung Tâm, thĭ xăh Nghĩa Lộ, dêh char Yên Bái hlôi ‘măn đĭ jơ hnơr arih kơ dih kâu ăn tơ drong tơ chĕng hơ len, chih akŏm, tơ iung ming 6 tơ drong hơ xoang xòe kră sơ̆, đei năng jĭ tơm a kơ dôm tơ drong hơ xoang xòe nai. Ƀok Biến tơ roi, dôm tơ drong hơ xoang xòe druh kiơ̆ bơ ngai Thái kơ băt dôm jơ hnơr klĕp truh hrei ‘nâu.

Hơ xoang xòe hơ dai tơ̆ Mường Lò - Yên Bái

Lơ̆m dôm hla ar chih oei chĕp răk, bơ ngai Thái ƀât năm truh tơ̆ Mường Lò, tơ drong jang xa tơm ‘nŏh jĭ choh jang chŭn mir, arih xa hơ dai lơ̆m dôm pơ lei tơ̆ dôm tơ ring thŭng thong, tơ ter đak krong thong đak. Lơ̆m tơ drong arih xa păng jang tŏk, bơ ngai Thái tôch pơ nam, jang xa gơ̆h, oei xa hơ dai ‘lơ̆ng hăm cham char bri brăh, tang găn sem bri chư̆ kơ nê̆. Mưh jang đei 1 tơ drong tih, găn đei sem bri brăh chư̆ kơ nê̆ dăh mă tơ blăh đei ayăt ‘nŏh rim bơ ngai rôp ti, ưh đei jô̆ drŏ kăn dăh mă drŏ nglo, kră dăh mă ‘lơ̆p vang hơ xoang dăr, chơt hơ iă hơ dai jŭm dăr pla unh khơ̆ng. Tơ drong ‘nŏh đei hơ nơ̆ng, hơ lơ̆k hơ le lơ ‘măng, roi đunh roi đunh jing đei hơ yŭn xoang, đơ̆ng nŏh pơ jing đei dôm tơ drong hơ xoang xòe. Yoa thoi nŏh gơ̆h pơ ma, dôm tơ drong hơ xoang xòe ‘nŏh jĭ tơ ƀôh dơ̆ng tơ drong choh jang xa, tơ drong arih xa găh jơ hngâm đon kơ bơ ngai Thái.

Kiơ̆ khei ‘năr dăr sơ năm, Xòe đei chĕp vei păng hơ tŏk jing tơ drong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang tôch lơ lơ̆m tơ pôl. Dôm tơ drong hơ xoang ‘nŏh đei hơ nơ̆ng lơ̆m dôm năr pơ chơt, năr et soi, năr Têt, mă lei tơ drong pơ gơ̆r ưh đei lei lăi băl. Ngê̆ nhơ̆n Lò Văn Biến tơ roi: “Gơ̆h ngôi hơ dai jê̆ băl ƀônh hlŏh đơ̆ng bơ ngai jang kơ pal hăm đe linh, đơ̆ng bơ ngai kră hăm đe mơ lôh ‘nŏh jĭ hơ xoang Xòe. Sư tơ ƀôh tơ drong hơ tŏ băl tôch hơ iă, kơ na bơ ngai Thái mưh đei tơ drong chơt nhen et pơ kong dăh mă et tŏk hnam ‘nao, dăh mă đei tơ drong pơ chơt kiơ ‘nŏh tơ dăh ưh đei hơ xoang xòe ‘nŏh ưh kơ chơt, ưh hơ iă.”

Hơ xoang xòe pơ kao

Ngê̆ nhơ̆n Điêu Thị Siêng tơ̆ xăh Nghĩa An, thĭ xăh Nghĩa Lộ, dêh char Yên Bái tơ roi: Bơ ngai Thái tơ chĕng akhan "Ưh đei Xoè ưh đei chơt, ưh đei Xoè ƀa ưh jing, ưh đei Xòe druh dăm ưh đei jing unh om...". Kơ lih yoa thoi nŏh rim ‘măng đei tơ drong chơt, ‘nŏh hơ nơ̆ng đei hloi tơ drong hơ xoang Xòe. Jơ hngâm đon ‘mêm băl lơ̆m tơ pôl nhen roi ‘lơ̆ng hlŏh dơ̆ng, tơ drong jang nhen roi ƀônh, roi hiôk hian hlŏh dơ̆ng. Hăm đon tơ chĕng thoi noh, dôm tơ drong hơ xoang Xòe ưh đei lai yơ tơ pleh lơ̆m tơ drong arih xa, jang xa rim năr păng hơ nơ̆ng đei lơ̆m dôm tơ drong lêh, et soi kơ tơ pôl, jing tơ drong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang juăt jue kơ bơ ngai Thái.  

Kiơ̆ yă Siêng, Xòe Thái đei lơ tơ drong hơ xoang pha ra băl, mă lei năng atŭm pơ tơm đei blŭng a đơ̆ng 6 tơ drong hơ xoang xòe kră sơ̆, đei: Rôp ti, Klơ̆m pơ đông khăn che, Yak năm kơ dŭn, Hơ xoang 4 ‘nu, Tưk che hling tơ drô păng Năm dăr tap ti... Mưh xoang kiơ̆ dôm tơ drong hơ xoang Xòe so âu đe hơ druh păh iung bơ ngai Thái athei hrŭk hơ bâwn ao tanh đei: Hơ băn, ao kom, khăn Piêu: “Dôm tơ drong hơ xoang Xòe tơ tă đơ̆ng mĕ ƀă. Yă ƀok sơ̆ ‘măn ăn ngăl, ‘nŏh jĭ tơ mam tôch kăp gĭt hăm rim jơ hnơr. Hơ xoang Xòe juăt nhen por xa, đak nhă rim năr”.

Hơ xoang Xòe kơ kuat tơ̆ Mường So - Lai Châu.

Tơ ring tĕh Mường So sơ̆ (đei dôm xăh Bản Lang, Khổng Lào păng Mường So, apŭng Phong Thổ, dêh char Lai Châu) kŭm đei băt truh jĭ tơ ring pơ sư̆ đei dôm tơ drong hơ xoang Xòe Thái kră sơ̆. Kiơ̆ nơ̆r tơ roi đơ̆ng yă Tao Thị Phè tơ̆ plei Hổi Én, xăh Mường So – lơ̆m lơ̆m Khul hơ xoang Xòe juăt hơ xoang ăn đe ƀok kuan lơ̆m chăl ƀok pơ tao Thái - Đèo Văn Ơn adrol sơ̆ tơ roi: Kơ plăh dŏh sơ̆, khul hơ xoang Xòe tơ ring Mường So đei dang 20 ‘nu bơ ngai đơ̆ng 12 truh 15 sơ năm: “Sơ̆ mưh đe ƀok kuan đei tơ moi truh ngôi ‘nŏh kon sâu lơ̆m khul hơ xoang tơ̆ âu năm xoang. Năm xoang truh tơ̆ Lào Cai, Sa Pa, Bát Xát, Mường Hum păng năm hloi tơ̆ Hà Nội. Năm hơ xoang, năm hơ ri, đe pơ gơ̆r et pơ kong, pơm lêh ngôi pơ chơt, tôch hơ iă…”

Kiơ̆ ƀok Nông Văn Nảo, ngê̆ nhơ̆n tơ ring Mường So, Xòe Thái đei băt truh hăm 36 tơ drong hơ xoang pha ra băl, mă lei hơ iă hlŏh jĭ dôm tơ drong hơ xoang xòe pơ yan puih mak truh nhen: hơ xoang xòe hăm đoăn, hơ xoang xòe hăm khăn che, hơ xoang xòe hăm kơ kuat, hơ xoang xòe hăm nhak âu to: “Sơ̆ hơ xoang Xòe blŭng a kŭm ƀônh đĕch, hơ xoang ưh đei kiơ̆ mĭnh trong yơ, lăp chă rôp ti hơ yŭn jâng đĕch, mă lei roi đunh roi đunh đe pơ chĕh sư roi ‘lơ̆ng, roi hơ iă. Hơ xoang xòe tôch lơ păng đei tơ̆ lơ tơ ring, vă akhan bu bu kŭm băt truh hơ xoang xòe, kơ na bơ̆n tơm băl hơ xoang xòe, đơ̆ng nŏh roi hơ iă, sơng đei roi lơ bơ ngai vang hơ xoang”. 

Tơ̆ dêh char Điện Biên, lơ̆m dôm tơ drong lêh Xên bản, Xên mường păng lơ tơ drong et soi so sơ̆ kŭm nhen lơ̆m dôm năr et xa tih, iĕ pha ra băl đei hơ xoang Xòe ngăl, hăm lơ tơ drong hơ xoang nhen: hơ xoang Xòe dăr, hơ xoang Xòe khăn che, hơ xoang Xòe hăm kơ kuat… Tơ drong ‘nŏh ăn ƀôh đei hơ dai đơ̆ng et soi hăm hơ xoang Xòe Thái, 2 tơ drong juăt ‘lơ̆ng hơ iă đơ̆ng sơ̆ hơ nơ̆ng đei hơ dai hăm băl. Yă Lò Thị Ơn, tơ̆ xăh Noong Hẹt, apŭng Điện Biên, deeh char Điện Biên ăn tơ băt: “Hơ xoang Xòe đei lơ̆m rim tơ drong ngôi pơ chơt, năr lêh, têt. Bơ ngai Thái nhôn chĕp vei tơ drong hơ xoang âu đơ̆ng sơ̆ truh dang ei. Dôm tơ drong hơ xoang Xòe sư pha ra băl mă lei oei ưh đei tơ plih kiơ̆ khei ‘năr”.  

Hơ xoang Xòe Thái đei pơ tho tơ̆ dôm hnam trưng tơ̆ Yên Bái.

Tơ mam vă tôn rĕh ăn tơ drong hơ xoang Xòe ‘nŏh jĭ đơn: tính tẩu, kơ klel, đing hlôm, hơ gơ̆r, chĭng chêng, pí pặp, bẳng bu, mák hính... Dôm tơ mam tôn rĕh âu kŭm hăm jơ va re đơ̆ng kong, hơ nam, grĕng grĕo chô̆ ƀât kơ iĕng đe drŏ kăn bơ ngai Thái jing jơ va re tôch hơ iă, trŏ nhip, nhen nơ̆r krao hơ pơi rim bơ ngai. Ƀok Lừ Văn Bánh, ngê̆ nhơ̆n hlôm klel hơ xoang Xoè, tĕh hơ gơ̆r, tôn chĭng tơ̆ plei Nà Và, xăh Viêng Lán, apŭng Yên Châu, dêh char Sơn La ăn tơ băt: “Đơ̆ng oei ‘lơ̆p sơ̆, inh đĭ hŏk tĕh hơ gơ̆r, tôn chĭng, hlôm klel bơih, roi đunh sư roi pơm ăn inh chơ găm, hưch hanh hlŏh dơ̆ng. Dang ei mă đơ̆ng đĭ kră bơih, mă lei mưh truh năr pơ lei đei tơ drong chơt, sơng pơ yan puih mak ‘nao… inh kŭm nhen đe mih ma duch nă lơ̆m pơ lei oei hơ nơ̆ng năm tih hơ gơ̆r, tôn chĭng chêng, hlôm klel ăn rim bơ ngai hơ xoang Xoè, nhen hiơt đĭ tơ drong gleh hrat mơ mat tat”. 

Đơ̆ng sơ năm 2016, dêh char Yên Bái păng dôm dêh char: Điện Biên, Sơn La, Lai Châu jang hơ doi tôch kơ jăp hăm Anih tơm vei lăng jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, tơ plŏng kơ dâu păng chă tơ mang lăng, Anih tơm jang tơ bôl păng dôm anih jang kơ pal đei ƀơm truh pơm hla ar ăn “Tơ drong hơ xoang Xòe Thái” tơ roi ăn UNESCO chih tơ mât lơ̆m hơ năn dôm tơ drong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang kăp gĭt kơ kon bơ ngai. ‘Năr 15/12/2021, tơ̆ jơ hop akŏm Anih jang hơ doi kơ dôm Khul kơ dră tĕh đak Nơ̆r pơ kăp sơ năm 2003 găh vei lăng tơ dỏng jŏh ayŏ kơ dŏ xoang kăp gĭt ‘măng mă 16 kơ UNESCO pơ gơ̆r tơ̆ anih tơm Paris (tĕh đak Phalăng), tơ drong hơ xoang Xòe Thái kơ Việt Nam đei UNESCO chih tơ mât lơ̆m hơ năn Tơ drong jŏh ayŏ kơ dŏ xoang kăp gĭt kơ kon bơ ngai.

Dơ̆ng: Tơ blơ̆