TƠDRONG PƠRĂM ĐƠ|NG {IER, HƠLĂK HĂM JƠHNGƠ|M JĂN KON BƠNGAI

Hrei ‘nâu, [ier, tơ drô ‘no\h j^ 1 tơ mam et sa đei lơ bơ ngai yua. Đ^ đăng rim bơ ngai tă kơ lăng ‘no\h j^ 1 tơ mam et pơm rơ ngơp jơ nei mă ư\h kơ bơ ngơt tru\h akhan [ier, tơ drô ‘no\h j^ dôm tơ mam et tôch kơ pơ răm ăn jơ hngơ\m jăn.

Dôm tơ drong tơ che\ng hơ len, ch^h jo# đơ\ng đ^ đăng rim an^h jang lơ\m te\h đak păng đơ\ng te\h đak đe ăn [o#h, tơ drô, [ier ‘no\h j^ 1 lơ\m kơ so# 10 tơ drong tơm pơm ăn lôch lơ hlo\h lơ\m jơ\p ple\nh te\h. Kon jên ‘măn ăn kơ tơ drô, [ier hlôi pơm ăn pu\ trăp ăn mu\k drăm, mă loi ‘no\h j^ rim te\h đak  to\k bo\k to\k pơ dro\ng. Jo# pơ hlom, jên pơ hoach ăn tơ drô, [ier păng hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong pơ răm đơ\ng tơ drô, [ier io\k đei đơ\ng 2 tru\h 8% GDP te\h đak.

Tiến sĩ Nguyễn Minh Phong, bơ ngai joăt jang găh mu\k drăm, hơ len lăng: “Te\ch phe ăn te\h đak đe kơ Việt Nam lăp dang 3 ti  đô lar Mi 1 xơ năm, lơ\m kơ plăh ‘no\h tơ drong bơ ngai Việt tơ le\ch tru\h 3 ti đô lar Mi ăn tơ drong răt yua [ier, tơ drô [o#h hơ dăh ‘no\h j^ tơ drong ka\l kơ tơ che\ng. Tơ dăh kơ so# jên yua ăn kơ [ier, tơ drô đei tơ mơ\t jên jang ăn hơ to\k tơ iung mu\k drăm, ăn pơm tơ le\ch, te\ch ăn te\h đak đe ro\ lăng gô pơ jing đei tơ mam drăm io\k yua to\k ‘lơ\ng hlo\h dơ\ng”.

Oei kiơ\ kơ yă Vũ Thị Minh Hạnh, Pho\ kơ dră an^h vei lăng tơ drong jang păng trong jang tơ gu\m găh pơ gang- an^h tơm vei lăng găh jang pơ gang, tơ drong et [ier, tơ drô tơ\ te\h đak bơ\n to\k bo\k jing kăl kơ tơ roi tơ băt păng tơ băh ư\h kơ đei trong jang vei lăng tơ tom, răt yua [ier, tơ drô roi to\k rim xơ năm hăm kơ so# hlo\h 10% gô pơm ăn tơ drong hơ drin đơ\ng rim bơ ngai, u\nh hnam păng đ^ đăng tơ pôl lơ\m hơ to\k tơ iung mu\k drăm ku\m nhen vei lăng jơ hngơ\m jăn tơ pôl đei hach hơ doi hăm tơ drô, [ier. ‘Ngoăih kơ ‘no\h oei [ơm kơ ne# tru\h tơ drong vei lăng sơ đơ\ng tơ pôl, tơ drong hơ to\k tơ iung kơ jăp kơ te\h đak.  

Tơ drong yua [ier tơ drô hơ nhăk ăn tơ drong răm kơ tang ăn kơ jơ hngơ\m jăn kon bơ ngai. Rim tơ drong tơ che\ng hơ len khoa ho\k hlôi tơ [o#h akhan et lơ [ier, tơ drô gô [ơm kơ ne# tru\h tơ\ ‘ngok, pơm pơ răm ăn kơ plei nu\ih, pơ răm hăm hlu\ng, klơm, [ơm kơ ne# tru\h plei nu\ih, huyết áp; tơ jur tơ drong pran lơ\m akâu jăn, [ơm kơ ne# tru\h kơ ting, [ơm kơ ne# tru\h tơ drong ngôi kư\ kă, jơ hngơ\m jăn rơ ne\h păng pơm ăn lơ tơ drong j^ găh vơnh.

Vă mih ma duch nă păng bôl boăl băt hơ dăh [iơ\ tơ drong răm kơ ne# đơ\ng [ier, hơ lăk hăm jơ hngâm pran bơ\n, nhôn đei jơ pơma nuh hăm [ak si chuyên khoa II Phạm Bá Đà, Pho\ kơ dră Hnam pơ gang đa khoa dêh char Kon Tum găh tơ drong ‘nâu:

            - Blu\ng a apinh ih tơ roi, 1 ‘nu bơ ngai hmă huch [ier, et hơ lăk dôm yơ đe khan lơ păng sư pơ tơm pơ răm truh jơ hngâm pran?

Nơ\r tơl: Bơ\n klăih song 3 jăl mưh et tơ drô thoi âu. Mă 1 et lăp ai. Et thoi âu đei bơ ngai akhan ‘lơ\ng. Mă 2 et pơ lu\k, hlo\h tơ drong. Mă 3 ‘no\h et dư, ưh đei tơ drô, hơ lăk ‘no\h kơ ke\ e\nh. Păng mưh tơ le\ch đei jăl bơih ‘no\h athei đei trong pơ to\ dăh mă kơ suât hơ lăk, dang đơ\ng 10-15 gram êtanol- vă akhan hơ lăk ‘lơ\ng ưh đei hrâu. 1 kơ suât hơ lăk âu dang 1 kơ long [ier dăh mă 1 kơ li hơ lăk vang, dang 125ml, kơ long [ier ‘no\h 300. Mă ưh ‘no\h 1 kơ cho\k hơ lăk kơ tang, dang 25ml. Hăm kon pơ lei kon kông Tây Nguyên bơ\n đei tơ drô ge, mă ưh băt đei kơ chât kôn lơ\m tơ drô ge dôm yơ mă lei sư vă dang ăi hăm [ier, đe pơ tih 1 kơ long [ier hăm 1 kang tơ drô. Thoi no\h et lăp ai hăm bơ ngai dro\ nglo dang 3 kơ long [ier, 3 kơ cho\k hơ lăk [ăl, dăh mă 3 kơ li hơ lăk kơ tang mă ưh ‘no\h 3 kang tơ drô ge. Mưh et hlo\h kơ ‘no\h ‘no\h sư lơ bơih. Păng et lơ hơ nơ\ng thoi no\h đe khan et pơ lu\k pơ lăk, jing bơ ngai et dư.

- Mưh lei, [ak si ăi, hăm dôm bơ ngai, 1 gie\ng et [ier, hơ lăk 3,4 ‘măng păng soai đơ\ng pơ gê truh kơ măng ‘no\h [ônh đei j^ jăn đe\ch ưh deh?

Nơ\r tơl: Tơ drong ‘nâu ưh kơ jor ôh, đei ngơ ngei. Et hlo\h tơ drong, et pơ lu\k truh soai pă ke\, ku\m đei bơ ngai thoi no\h ‘năi. Ku\m đei bơ ngai et 1 kơ long soai hloi, ku\m đei bơ ngai et truh 10 kơ long ‘mơ\i soai , mă lei găh tơ drong j^ jăn, ưh hiôk lơ\m jơ hngâm ‘no\h đei hloi hăm bơ ngei et soai. Pơ tih gia et tơ drô truh soai ‘no\h [ônh đei tơ drong j^ [ơm truh trong huan lơ\m ‘ngok, j^ plei nuih, [ât lăp lơ\m 24 jơ đơ\ng ro\ng kơ et tơ drô soai pơm ăn kơ đe pơ\k ưh hơ dơ\r, mă loi hăm bơ ngai kră, dăh mă dôm bơ ngai j^ lơ\m plei nuih, j^ huyêt ap mă kơ dih kâu ưh tam mă băt. Mă 2, soai đơ\ng et tơ drô dôm bơ ngai jang khoa ho\k oei krao ‘no\h jơ hngâm iung ranh yoa hơ lăk, ưh jor sư pơm tơ plih truh jơ hngâm đon, pơm ăn bơ ngai soai ‘me\h hil, hơ ve\ng hăm dôm bơ ngai ju\m dăr, bơ ngai lơ\m hnam tơ no\, krê hlo\h ‘no\h j^ hao gre mưh et drô soai, yoa ưh đei đon kơ chăng kiơ. Et tơ drô dư, ưh ke\ e\nh, mưh ưh đei tơ drô ‘no\h lơ\m hơ kâu jăn ưh kơ hiôk, gleh hrat, ưh ‘me\h so\ng xa, ưh ‘me\h bơ\ jang, pơ vih pơ văn hiơ\ hy^n, hơ tuch kơnh ưh jor jing đei tơ drong j^.  Bơ\n ưh băt tơ drong j^ kiơ, yoa đei lơ tơ drong j^.

- Tơ drong et tơ drô, [ier pơ lu\k pơ lăk, rim năr sư pơ răm truh jơ hngâm pran thoi yơ hă [ak si?

Nơ\r tơl: Et tơ drô, [ier pơ lu\k pơ lăk rim năr ưh jor sư gô pơ răm truh tơ\ jơ hngâm jăn. Nhen pơm ăn kơ\l ‘ngok, đon tơ che\ng hiơ\ hy^n, pơm ăn đe ưh đei prăih, hơ drăl, tep ưh kơ n^t ‘lơ\ng. {ât lăp mưh et lơ tơ drong [ich hơ dai klo kăn ưh gan ‘me\h ‘năi. Đang kơ ‘no\h j^, j^ kơ\l, huyêt ap to\k, tơ ơ\ to\, hăk le\ch pham dăh mă đei tơ drong j^ [ơm truh tơ\ klơm, tơ so\h, j^ plei nuih, pơ\k ưh hơ dơ\r, kơ ting rơ muăn, bek plên. Mă loi, mưh et tơ drô lơ ‘no\h [ônh đei j^ ung thư, mă loi j^ ung thư [ơ\r, dăng hơ lo\ng, ung thư klơm, ung thư to\h tơ\ đe dro\ kăn. Mưh et tơ drô hrâu hăm et hât hloi ‘no\h roi hơ mơt hlo\h 2,3 ‘măng dơ\ng. Et tơ drô păng et hât ung thư klak kră ‘no\h j^ 1 nơ\r đe hơ nơ\ng bo\u truh. Pơ ma truh tơ drong răm đơ\ng hơ lăk, tơ drô ‘no\h đei pơ ma hloi găh tơ drong răm kơ ne# hăm klơm. Hơ lăk ‘no\h j^ tơ mam pơm ăn klơm pơ ‘ngie\h, tơ drong j^ krê hơ mơt dơ\ng mă 2, lăp đơ\ng ro\ng kơ j^ viêm gan siêu vi B. {ât lăp et tơ drô oei pơm ăn klơm rơ mă, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h j^ klơm pơ pông, pơ ‘nge\h yoa et tơ drô păng mă hơ tuch ‘no\h j^ ung thư klơm yoa đơ\ng dôm tơ drong j^ kơ pal.

- Kiơ\ kơ ih, pơm thoi yơ vă ke\ gơ\t, hut le# tơ drô, păng mưh jơ hngâm jăn đ^ vă [ôh đei tơ drong j^ jăn yoa no\ng kơ et tơ drô ‘no\h bơ\n athei pơm thoi yơ?

Nơ\r tơl: Blu\ng a ‘no\h le# kơ pơ hrăm, pơ long et tơ drô kiơ, mă ưh ‘no\h mưh et athei et tơ tơng, lăp ai. Nhen ‘nao tơ roi tơ\ kơ pal hei, lăp et 3 kơ li vă đe [ak si huei jur truh tơ\ hnam. Mă lei ku\m mơ mat tơ pă, mơ mat yoa ưh đei [ônh kiơ mưh vă pơ jing tơ pôl ưh đei et [ier, hơ lăk. Yoa thoi ‘no\h athei pơ ma truh tơ drong pơ tho đon, tơ [ôh bơ ngai erih ‘lơ\ng, jang tơ năp vă bơ ngai et drô dư lăng kiơ\. Mă 2 ‘no\h j^ hiong huach mu\k drăm, tơ drong ‘nâu tôch kăl, mă kăl loi ‘no\h j^ đơ\ng kơ dih kâu bơ ngai et tơ drô ‘mơ\i. Tơ drong pơ hno\ng hut tơ drô ‘no\h j^ kăl hlo\h. Mưh bơ\n [ôh lơ\m jơ hngâm ưh kơ hiôk, roi rơ mơ\n ‘no\h athei hut tơ drô hloi. Lăng dơ\ng kơ dih kâu, tơ dăh đei đon pơ hno\ng hut tơ drô ‘lơ ‘lo\ ‘no\h ke\ mơ\n. Đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h chă tơ [âp hnam tơ no\, ‘nho\ng o\h tơ roi hơ dăh kơ dih kâu ‘me\h hut tơ drô păng athei đe sư vang tơ gu\m. Đe kơ tum kơ to\ng ‘nho\ng o\h âu j^ bơ ngai chă nơ\r pơ lung ăn kơ ba. Oei hăm bơ ngai kon kông ‘no\h j^ đe kră pơ lei, thây kô, [ak si mă ưh ‘no\h đe [ok soi, [ok pơ tho tơ drong lui, truh gơ nơm đe sư tơ gu\m ăn bơ ngai et tơ drô dư hut tơ drô. Păng mă hơ tuch ‘no\h yoa pơ gang enh tơ drô, pơm prăih đơ\ng et tơ drô hai… mă lei le# gan lui kiơ\ dôm tơ mam âu, mă hlo\h j^ jơ hngâm đon kơ dih ba ‘me\h hut tơ drô dăh ưh. Tơ dăh pă đei trong yơ vă gơ\h hut tơ drô bơih ‘no\h athei năm tơ\ đe [ak si, vă chă mơ\ng đe sư pơ ma, pơ tho tơ [ôh trong hơ met.

- Lei à, bơ nê kơ ih, [ak si hơ.