VOV4.Bahnar - Ăh blu\ng khei 12 âu ki, lơ\m ‘măng Hop ako\m Anih jang atu\m kơ Jơnu\m pơgơ\r teh đak găh vei răk mu\k drăm joh ayo\ đon lui kơ UNESCO pơgơ\r tơ\ plei tơm Addis Ababa, teh đak Ethiopia, mu\k drăm joh ayo\ đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu Tam phủ kơ teh đak Việt Nam hlôi pơtơm đei xơkơ\t jing Mu\k drăm joh ayo\ đon bơnôh kon bơngai. Thoi noh, Đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu jing hơnăn Mu\k drăm joh ayo\ đon bơnôh kơ kon bơngai ‘măng 11 kơ teh đak Việt Nam.

Đon lui xoi [lo\k kơyă Mẫu đei tơm a hla chă đơ\ng đon lui kơ yang hơpang lơ\m cham char đơ\ng kon pơlei Việt xơ\ ki, hăm đon kơche\ng Thánh Mẫu, dăh mă yang Me\. Khôi mă âu tơbang tơdrong gơh ako\m tih tên hăm tơdrong khop Phật, tơdrong lui Giáo, tơdrong lui Nho atu\m hăm đon lui kră xơ\ kơ kon pơlei kon kông, păng mă hơtuch noh jing đon lui joh ayo\, [enh găh kơjă joh ayo\, lơ hơdrung hơdre\ch kon bơngai. Tơdrong jang ang hơdăh kơ đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu noh lêh chầu văn, hăm dôm kơjă joh ayo\ kăp g^t. Hăp jing mu\k drăm kơ tơdrong tơroi găh yang hơpang. Noh jing tơdrong hri hơxuang, um ai pơro\, tơdrong hlôh vao kăp g^t kră xơ\. Ưh kơ adro# pơm pơhơi găh tơdrong hơpơi đei ‘mikial xơđơ\ng, choh jang đei yua, kon char kơmar chêk lar char kon lơ\m khei năr xơ\ ki, đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu oei hơto\k đon lui đơ\ng lơ kon pơlei tơ\ tơring kơdra#m, đei đơ\ng anglo\ 16, 17 păng hơto\k pran truh dang ei.  

Tiến sĩ Lưu Minh Trị, Kơdră Jơnu\m jang găh mu\k drăm joh ayo\ Thăng Long, Hà Nội ăn tơbăt: Hầu đồng jing khôi kăp g^t hloh kơ đon lui xoi [lo\k kơyă Mẫu tam phủ, tứ phủ, mă hầu đồng athei tơguăt hăm dôm anih xoi [lo\k kơ yă Mẫu dăh mă hnam tơm xoi [lo\k kơ yă Mẫu. Hầu đồng tơbang nhen minh anih bơ\ng pang kơ tơdrong erih, minh anih tơbang kơ đon lui mă tơ\ noh tơdra đồng păng hri văn hrâu atu\m dih băl. Kiơ\ đon lui âu vă hơ ‘nguơ\u kơ dôm yang hơpang tơgu\m kon pơlei, tơgu\m teh đak, hăp tơbang dôm tơdrong jang joh ayo\ kăp g^t hloh.

Tơdrong xoi [lo\k kơ yă Mẫu tam phủ kơ kon pơlei Việt đei [ôh tơ\ ja#p tơring đơ\ng tơring tu pơmơ\t, hle\ch tu, tu to\k bo\k, tơring tu kơ teh đak păng plei tơm Hồ Chí Minh hloi. Lơ\m noh, dêh char Nam Định đei lăng jing anih tơm hăm vă je# 400 anih xoi [lo\k kơ yă Thánh Mẫu. Đơ\ng tơdrong tơguăt ‘lơ\ng ro\ đơ\ng joh ayo\ kră xơ\ nhen hơbe\n ao, tơdra hri, hri chầu văn, hơxuang kră xơ\ lơ\m tơdrong pơgơ\r lêh ako\m. Đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu tam phủ nhen minh “anih pơdă” răk vei hnưr erih, mu\k drăm joh ayo\ kơ kon pơlei Việt, [enh kơ dôm kơjă kăp g^t găh đon bơnôh păng tơdrong erih, noh jing đon bơnôh “Nhă đak [lo\k kơ tu”, lơ\m noh bơngai Me\ - Mẫu jing dơnơm. Khôi xoi [lo\k kơ yă Mẫu duh tơbang kăp g^t đon bơnôh băt ‘mêm kơ teh đak kiơ\ tơdrong pôk bơnê kơ dôm bơngai tơgu\m jơhngơ\m ăn teh đak. Rim bơngai đei ‘măn xoi [lo\k tơ\ dôm anih xoi [lo\k kơ yă Mẫu hơnơ\ng jing dôm bơngai nuih mơng hlôi lôch tang ăn tơdrong rơngei hiôk hian kơ teh đak, kơ hơdrung hơdre\ch.

Bơngai chih tông, pơm phim Nguyễn Minh Tuân, chih tong 100 tập phim pơdăh tivi “Việt Nam joh ayo\ xoi [lo\k kơ yă Mẫu” tơblang: Tơdrong kăp g^t  lơ\m đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu noh jing tơ[ôh jơhngơ\m tơguăt tơguăl hơdrung hơdre\ch. Hăp tơbang hơdăh lơ\m dôm tơdrong xoi [lo\k pôk bơnê kơ tơdrong joh ayo\ kơ kon pơlei Dao, Mông, Nùng… păng tơdrong xoi [lo\k kơ yă Mẫu duh che\p vei tơdrong nuih mơng kơ hơdrung hơdre\ch, kơlih lơ [ok yă lơ\m 36 măt xoi [lo\k noh jing yă [ok nuih mơng yuơ hơdrung hơdre\ch. Nhen Lục bộ Trần triều noh jing Trần Hưng Đạo, kuan tih Triệu Tường tơgu\m pơtao tơblăh ayăt tơ\ tơring tu, [ok tơgu\m vei lăng xơnêp xơnua ăn kon pơlei, vang vei lăng teh đak...

         Hăm dôm kơjă kăp g^t găh joh ayo\, tơdrogn erih đon bơnôh, hla bar chih răk găh mu\k drăm xoi [lo\k kơ uă Mẫu Tam phủ đơ\ng kon pơlei Việt hlôi pơm kiơ\ 5 rơdrong tơchơ\t vă đei UNESCO xơkơ\t jing mu\k drăm joh ayo\ đon bơnôh kăp g^t kơ kon bơngai. Lơ\m noh, mu\k drăm âu hlôi păng to\k bo\k tơgop kăp g^t lơ\m tơdrong pơjing gơng tơroh tơguăt đon bơnôh lơ\m tơpôl. Đơ\ng noh ăn [ôh, hăm tơdrong ‘lơ\ng hơ iă kơ mu\k drăm, hlôi pơtru\t tơdrong ‘mêm bơnat đơ\ng kon pơlei păng dôm tơdrong khop. Mu\k drăm hlôi đei răk vei đơ\ng anglo\ 16 kiơ\ tơdrong pơtho tơroi..., tro\ [lep hăm tơchơ\t găh xơnong pơm tơm kơdih kơ kon bơngai lơ\m kơpal teh păng ưh kơ đei pơgăn kiơ găh tơdrong xoi [lo\k.

            Minh kơjă kăp g^t dơ\ng đei UNESCO xơkơ\t noh đơ\ng xơnăm 1990, dôm bơngai vei răk mu\k drăm âu hlôi kơdih chă hơvơn, tơgop jên, tơgu\m ăn tơdrong pơtoi pơm lêh xoi [lo\k păng ming hơmet anih xoi [lo\k kơ yă Mẫu. Teh đak hlôi tơbang lơ tơchơ\t vei hơlen lêh ako\m, mu\k drăm. Dôm trong vei lăng păng che\p răk kơjă mu\k drăm hlôi đei noh:  chih ako\m tơchơ\t tơgu\m, pơjing lơ anih ako\m vei vêr păng hơto\k kơjă mu\k drăm joh ayo\ tơ\ tơring; hơmet lơ lêh ako\m kră xơ\; pơgơ\r lơ tơdrong hơlen khoa ho\k, chih tơbang săch pơtho... Dôm tơdrong jang âu hlôi đei xơkơ\t đơ\ng teh đak Việt Nam, tơpôl păng khul jang vei vêr mu\k drăm joh ayo\, tang găn tơdrong jang kiơ\ nhen te\ch pơdro dôm tơdrong ako\m xoi [lo\k.

Giáo sư Ngô Đức Thịnh, jang lơ\m Jơnu\m hơlen mu\k drăm joh ayo\ kơ teh đak, Kơdră Anih jang hơlen Vei vêr Joh ayo\ đon lui kơ Việt Nam ăn tơbăt:  Ăh nhôn bơ\ hla bar âu, hăp pha hăm dôm hla bar nai: dôm mu\k drăm joh ayo\ nai noh athei do\ng hăp mă lei hăm đon lui xoi [lo\k chầu văn ưh kơ x^ do\ng mă hăp oei ato\k tơ iung. Lơ\m dôm j^t xơnăm kơ âu, hăm tơdrong adrin đơ\ng lơ bơngai jang khoa ho\k, đơ\ng dôm tơdra thanh đồng noh pơm ăn tơpôl băt hơdăh găh tơdrong âu. Adrol ki noh đe akhan, lui kơ yang pơ ‘nhang kơ hơdre\ mă lei dang ei noh đe akhan, âu jing mu\k drăm joh ayo\ đei lơ tơdrong kăp g^t. ‘Nâu jing tơdrong đei jơnei tih hloh mă khul jang găh xoi [lo\k đei tơdrong hlôh vao ‘nao hăm tơdrong âu, dôm tơ ‘ngla kơ joh ayo\ âu, lơ\m khei năr tơnap tap mă đe ye\t duh oei răk vei tơnăp hloh.

Hla bar “Tơdrong xoi [lo\k kơ yă Mẫu Tam phủ kơ kon pơlei Việt” đei UNESCO xơkơ\t jing mu\k drăm Joh ayo\ đon bơnôh kăp g^t kơ kon bơngai, minh păh gô tơgop hơto\k anih dơ\ng, xơnong vei răk mu\k drăm hăm tơpôl, pơm hơto\k um ru\p joh ayo\ kơ Việt Nam păng kơ kon bơngai, ‘ngoaih kơ noh gô pơm ăn tơpôl, dôm bơngai io\k vei răk mu\k drăm hlôh vao hơdăh păng jang tơnăp hloh lơ\m tơdrong vang vei lăng păng hơto\k kơjă kơ đon lui xoi [lo\k kơ yă Mẫu. Đơ\ng âu duh tơle\ch tơdrong pơkăl đei xơkơ\t vei lăng kơjăp hloh dơ\ng đơ\ng dôm anih jang kơpal vă mu\k drăm kăp g^t âu hơyak [lep kơ trong, [lep tơdrong pơkăp, tơpă jing tơdrong pơ ư pơ ang kơ hơdrung hơdre\ch Việt Nam.

Lan chih păng rapor