VOV4.Bahnar – Lơ\m khei ‘năr jang kơ măy kơ mo\k ‘nao, tơ drong hơ to\k tơ iung hre\nh đơ\ng kơ loăi um rup te\ch mơ dro tơ mam sa tơ\ trong kơ pho# ‘no\h j^ 1 tơ drong ‘me\h vă tơ pă đơ\ng tơ pôl, yua kơ sư ư\h khan lăp hơ nhăk ăn lơ tơ drong [ônh, hiôk ăn kơ bơ ngai răt yua mă oei jing tơ drong hơ iă đơ\\ng tơ mam sa kơ rim tơ ring. Mă lei, hơ dai hăm tơ drong [ônh, hiôk âu ‘no\h j^ tơ drong hơ mơt pơ răm găh jơ hngơ\m jăn ăn bơ ngai yua pơ ma  hơ dro# păng tơ pôl pơ ma atu\m đơ\ng tơ drong tơ mam sa ư\h kơ go\h ‘lơ\ng.

Chă yak rim jăl trong lơ\m pơle\i tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lăk, [ônh [o#h rim an^h đe te\ch tơmam drăm et sa tơ\ j^h trong, rim trong kơ pho# joăt chă te\ch mơdro tơmam drăm sa. Tơmam drăm sa đe\i tăh lơ\m kơđo\ng au to [ônh chă hơnhăk tơ\ au tơ\ to ... chă te\ch mơdro tơ\ j^h trong. Dôm tơmam drăm sa au au đe\i tôm 3 tơdrong sơkơ\t ‘no\h koăng, ‘lơ\ng, re. ‘No\h dôm tơmam drăm sa: [e\ng chiên, ‘nhe\m goih rim kơ loăi, [e\ng klang, [e\ng [u\h ... đe\i chă te\ch mơdro tơ\ au tơ\ to tơ\ t^h pơgê te\ch [ơ\t dau, tơ\ kơ sơ te\ch tơ\ an^h anai hăm kơ jă đơ\ng 2.000 – 5.000 hlak jên lơ\m m^nh pơnhan khie\r.

Mă le\i hlôi đe\i lơ bơngai soai pơnhu\l tơmam drăm sa au. Mo\ Cao Thị Tuyền, bơngai bơ\ jang tơbăt, lơ\m m^nh kơ sơ\ bro\k đơ\ng bơ\ jang, kơ yuơ pơngot adoi ư\h kơ đe\i jơ vă pai go\ kơna mo\ hlôi răt [e\ng klang lôm ‘nhe\m đe te\ch tơ\ j^h trong Nguyễn An Ninh chă sa. Lăp đơ\ng ro\ng sa dang m^nh [ar jơ ‘no\h mo\ j^ klak tôch kơ dêh păng măh năm ming hơmet tơ\ hnam pơgang kơ yuơ pơnhu\l tơmam drăm sa. Đơ\ng mă no\h mo\ pă pơ\n chă răt tơmam drăm sa đe chă te\ch mơdro tơ\ j^h trong mă le\i mo\ hơnơ\ng răt răk bơ\n mitôm, su\p kro ... vă chă pai sa.

Tơmam drăm sa ư\h kơ rơgo\h ‘no\h bu bu je\i băt ngăl, mă le\i kơ yuơ rơvơn, [ônh, re kơ jên, răt đang sa hloi kơna lơ bơngai oe\i hơnơ\ng chă răt sa dôm tơmam drăm au. Mo\ Nguyễn Thị Xuân, m^nh ‘nu bơngai joăt chă răt ‘nhe\m goih akar nhu\ng đe te\ch tơ\ jăl trong Lê Duẩn tơroi tơbăt: “Băt ră dôm tơmam drăm đe te\ch tơ\ j^h trong ‘no\h ư\h kơ rơgo\h ‘lơ\ng, mă le\i ‘nhe\m goih akar nhu\ng tơ\ au re dơ\ng, sa ‘lơ\ng dơ\ng, lơm u\nh hnam bu bu je\i ‘me\h sa kơna ^nh năm răt hơnơ\ng”.

Hăm tơdrong joăt nhen lơ lau kơ m^nh [ar ‘nu kon pơle\i, kơna dôm tơmam drăm au ư\h khan lăp hơdro# ge\i đunh đai mă le\i roi năr sa roi đe\i lơ an^h te\ch mơdro. Chă lăng hơlen bơngai chă te\ch ‘nhe\m goih akar nhu\ng tơ\ trong Lê Hồng Phong đe\i [o#h, lơ\m dang 3 pơn^t jơ, je\i hăm tơpang ti ho\h, bơngai te\ch au hlôi jang lơ tơdrong đơ\ng chă chup ‘nhe\m ‘nhot ăn tơmoi, tơ pl^h jên, jo# jên, kơkach kơ\l, kơkach jơ\ng ... Mư\h chă ap^nh lơ liơ ư\h kơ đe\i hơtu\h mong tơmam drăm sa, lơ liơ ư\h kơ răt ‘long kep chă kep ‘nhe\m ‘nhot ăn tơmoi ‘no\h mo\ lăp kơdik hiơ hie\k, “ư\h kơ đe\i jên, chă chup hăm ti lơ lau koăng, [ônh!”. Tơdrong joăt chă yua hăm tơpang ti ho\h atu\m hăm jơhngơ\m đon ư\h kơ đe\i chă tơtok đơ\ng tơmoi hlôi tơgu\m ăn rơbau sơmach j^ đơ\ng cham char: [ruih [răm, ti ho\h, jên mơ\t lơ\m hơlo\ng klak kon bơngai. Lơ\m mă no\h, hăm bơngai te\ch mơdro lăp tơhoach to\ se\t kon jên răt dôm tơmam drăm chă kep tơmam drăm, găng ti, hơtu\h mong răk tơmam drăm ... ‘no\h ke\ vă tang găn sơmmach j^.

Kiơ\ đơ\ng Dơno\ an^h ve\i lăng rơgo\h tơmam drăm sa găh Dơno\ an^h tơm ve\i lăng jang pơgang dăr hơlen, 90% tơpang ti kơ bơngai te\ch tơmam drăm sa tơ\ trong kơpho# đe\i sơmach j^ E. Coli, kơ loăi sơmach j^ ngăl đe\i [o#h lơ\m ^ch kon bơngai. Mă kăl, 100% hlak jên kơ jă 2.000 hlak jên năm tơ\ to\ se\t je\i đe\i tơpo\h sơmach E. Coli. Păng kiơ\ đơ\ng Tơdrong tơchơ\t 30/2012/TT-BYT kơ Dơno\ an^h tơm ve\i lăng jang pơgang sơkơ\t hơdăh, tơmam drăm sa trong kơpho# kăl đe\i chă te\ch mơdro tăh lơ\m hơtu\h tang găn [ruih [ra\m, to\ ‘mi, roi iam păng đe\i an^h mong pha ra dôm ‘nhe\m hơdr^h, ‘nhe\m ‘nhot đ^ pai, đe\i tơmam drăm chă kep tơmam drăm sa păng kăl chă tăh mong kơpal kơte\h 60cm. Adoi athe\i bơngai te\ch tơmam drăm sa tơ\ trong kơpho# kăl đe\i năm ho\k pơ hrăm păng đe\i [ơk ăn hla bơar sơkơ\t hơdăh hlôi ho\k pơ hrăm đang trong băt hơdăh rơgo\h ‘lơ\ng tơmam drăm ‘moi kiơ\ tơdrong tơchơ\t, đe\i năm khăm hơlen jơhngơ\m jăn, ư\h kơ đe\i j^ jăn, ư\h kơ gơ\h năm tru\h pơm tơle\ch tơmam drăm, ‘moi kiơ\ tơchơ\t đơ\ng Dơno\ an^h tơm ve\i lăng jang pơgang.

Tơ\ yan au, tơdrong pơm glăi tơchơ\t găh sơđơ\ng rơgo\h tơmam drăm sa kơ dôm bơngai te\ch mơdro tơ\ trong kơpho# ‘no\h toch kơ lơ. Mă le\i, tơdrong jang kiơ\ phak hăm dôm bơngai pơm glăi au tôch tơnap, kơ yuơ rim an^h et sa tơ\ j^h trong tôch kơ lơ păng kơ yuơ phương, tơring ve\i lăng. Kơ yuơ lơ lo\h, bơngai chă răt sa kăl ve\i lăng kơd^h akau jăn po, rơ\ih răt sa dôm tơmam drăm rơgo\h ‘lơ\ng ăn u\nh hnam.

Trong vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa gơ nang lơ\m lơ tơ drong. {ak si Nguyễn Tấn Thành, Kơ dră An^h vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa dêh char Dak Nông, tơ roi, tơ drong ‘nâu tơm a đơ\ng khul cho\h jang, (rei pơ tăm, rong kon tơ rong)… truh khul pơm tơ le\ch te\ch mơ dro tơ mam xa păng mă hơ tuch ‘no\h j^ bơ ngai răt yoa lơ\m tơ pôl. Tơ drong pơm tơ le\ch tơ mam xa vă te\ch mơ dro athei pơm kiơ\ mă tro\ trong pơm tơ mam ‘lơ\ng, đơ\ng tơ mam pơm, truh kơ mak mă lăp, vă vei lăng ‘lơ\ng jơ hngâm jăn bơ ngai răt xa. Dôm an^h te\ch mơ dro tơ mam xa athei ho\k găh tơ drong vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa, pơ gơ\r khăm hơ len jơ hngâm jăn kiơ\ khei, jang ‘lơ\ng dôm tơ drong vei lăng rơ go\h cham char… Mă hơ tuch ‘no\h bơ ngai răt athei băt trong pai xa tơ mam đe pơm te\ch mă tro\.

Tơ drong vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa ưh lăp gơ nang đơ\ng dôm an^h jang vei lăng kơ te\h đak đe\ch, mă kăl đei tơ drong vang jang mă ‘lơ\ng đơ\ng tơ pôl hai, mă loi j^ bơ ngai răt yoa. {ak si Nguyễn Tấn Thành pơ ma: “Rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa j^ tơ drong đ^ đăng tơ pôl vang jang vei lăng ưh kơ s^ đơ\ng 1 an^h jang yơ ôh. Bơ ngai tơ [âp lơ hlo\h păng đei tơ roi lơ hlo\h găh tơ drong krê tơ mam xa ưh rơ go\h ‘lơ\ng păng hơ mơt xoai hăk đơ\ng xa tơ mam ưh rơ go\h ‘no\h j^ bơ ngai răt yoa, kơ na Luât vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa ling lang chih hơ dăh tơ drong athei jang đơ\ng bơ ngai răt yoa ‘no\h j^, tơ roi tơ băt tơ tom dôm an^h jang, pơm tơ le\ch te\ch mơ dro tơ mam xa ưh rơ go\h ăn an^h jang kơ pal tơ\ tơ ring, tơ tom tơ roi dôm bơ ngai xoai hăk đơ\ng xa tơ mam ưh rơ go\h tơ\ tơ ring… Păng apinh tơ tă ăn kon pơ lei dơ\ng ‘no\h, le# m^nh [ơ\r đon, ôn tơ gu\m ăn dôm an^h pơm tơ mam xa ưh rơ go\h.

{ak si Nguyễn Tấn Thành ku\m tơ tă ăn mih ma duch nă, tơ drong vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng tơ mam xa oei [ơm truh cham char ju\m dăr dơ\ng. Yoa thoi no\h, kon pơ lei athei đei đon oei xa mă rơ go\h lơ\m rim năr. Athei hơ puih, sut hnam mă rơ go\h rim năr, le# rong hơ chăng kon tơ rong tơ\ cham, so\ đak rơ go\h vă yoa rim năr…, athei so\ng xa x^n, nhă đak to\. {ak si Nguyễn Tấn Thành pơ ma: “Cham char đei [ơm truh tơ\ đak yoa păng tơ drong j^ tơ po\h kiơ\ đơ\ng đak hai, kơ na đak ‘me# ‘mach ‘no\h athei đei hơ bong ăn sư ro mât tơ\ 1 an^h, ưh gơ\h le# đak ro kư\ kă. Tơ drong rong kon tơ rong nhu\ng ie\r ưh đei kron ưh kơ ‘yao ‘năi, athei pơm hơ drong kron mă ‘lơ\ng. Đang kơ ‘no\h, mưh ‘nu\ng por ‘nhot, tơ mam xa năm jang tơ\ mir, chu\n adrol vă so\ng xa thei pơ to\ ming dơ\ng. Athei pai x^n, ro\ đak to\ păng so\ng xa [ât ‘nao pai đang hloi, mưh đ^ tơ ngie\t bơih athei pơ to\ ming dơ\ng; mưh xa ưh đ^ ‘no\h athei hơ met ming mă kle\p, tơ đăh ưh đei hơ tuh tơ ngie\t ‘no\h athei tăh lơ\m hơ tuh hmă, mă ưh ‘no\h athei klơ\p ming hăm hơ drao, ưh gơ\h ming kư\ kă hơ mơt roi iam, [ruih [răm dom đei pơ rang j^, mưh so\ng xa [ônh pơm j^ klak, chroh hăk”.

Rơih tơ mam xa rơ go\h, pai mă ‘lơ\ng păng xa tro\ trong ‘no\h j^ dôm tơ drong tôch kơ kăl vă huei đei soai hăk đơ\ng tơ mam xa rim năr. {ak si tơ tă ăn mih ma duch nă athei rơih, răt tơ mam tơ\ dôm an^h đe ư ‘lơ\ng, yoa đak rơ go\h vă pai xa păng athei so\ng xa hloi mưh pai đang. {ak si Nguyễn Tấn Thành tơ roi: “Tơ drong tơm pơm soai hăk [ât lăp tơ mam xa ‘no\h đei kơ chât kơ ne# bơih, pơ tih gia nhen pơ mâu pơ nhu\l, kit dro\k, ka no\k, đang kơ ‘no\h j^ tơ ‘mơ\ng [um tây… Mă 2 j^ dôm tơ mam xa hmă ră mă lei đei pơ rang j^ kôp, pơ tih gia nhen tơ mam vi sinh vật: ‘nhie\m kăt pơ dă tôch ‘lơ\ng, ming kư\ kă đei bơ\n roi iam. Kơ na mưh răt mih ma duch nă athei rơih ‘nhie\m ‘lơ\ng, athei răt lăp ai, 1 năr hnam tơ no\ so\ng xa dôm yơ răt dôm no\h, năr đơ\ng ro\ng răt plơ\ng dơ\ng, le# kơ răt măn, yoa mưh ming 2,3 năr ‘nhie\m no\h jing ưh ‘lơ\ng”.

Amazư\t hăm Dơ\ng : tơblơ\ nơ\r