VOV4.Bahnar - Hơ yô đak s^k to\k bo\k jing tơ drong j^ đei [ôh tôch lơ tơ\ Việt Nam. J^ âu [ônh pơm tơ le\ch lơ tơ drong j^ nai lơ\m hơ kâu jăn, mă loi ‘no\h tơ\ plei nuih, pơ joă truh tơ drong erih kơ bơ ngai j^. 3 tơ drong g^t kăl mưh hơ met j^ hơ yô đak s^k ‘no\h huch pơ gang, trong so\ng xa păng pơ tâp hơ kâu jăn. Lơ\m no\h so\ng xa lăp ‘lơ\ng đei năng j^ trong hơ met g^t kăl hlo\h tơ gu\m ăn bơ ngai j^ vei lăng ‘lơ\ng s^k lơ\m pham, erih pran, erih sot.

Hơ yô đak s^k j^ tơ drong j^ yoa đơ\ng pơ juăl kơ chơ\t s^k lơ\m pham. Tơ drong tơm ‘no\h yoa tuy\ ưh jăng, ưh pă ke\ pơm tơ le\ch mă ưh ‘no\h pơm tơ le\ch ưh tôm insulin, kơ loăi hóoc môn tơ gu\m pơm pơ ‘lơ\ng s^k lơ\m pham, jing đei s^k lơ lơ\m pham. Truh dang yơ ‘no\h kơnh s^k đei tơ le\ch kiơ\ đak yô, jing đei j^ hơ yô đak s^k. J^ đa đei hăm dôm bơ ngai kơ pal kơ 45 sơ năm, bơ ngai bek, plên; u\nh hnam đei me\ [ă, yă [ok j^ hơ yôh đak s^, bơ ngai đa et tơ drô, [ier, et hât… 

Sơ năm 2017, Hnam pơ gang đa khoa dêh char Dak Lak hơ met ăn hlo\h 500 ‘nu bơ ngai j^ hơ yô đak s^. Kiơ\ đe [ak si, mă đơ\ng ‘nâu j^ tơ drong j^ đei lơ ră mă lei vă rim bơ ngai j^ băt kơ dih kâu đei j^ tôch klui. Yoa ưh tam mă băt, bơ ngai j^ so\ng xa ưh kơ lăp kơ na j^ roi dêh.

Hơ yô đak s^k to\k bo\k jing tơ drong j^ đei lơ tơ\ Việt Nam păng hrei ‘nâu an^h jang pơ gang tam mă đei trong hơ met klăih j^ ‘nâu. Yoa thoi no\h, bơ ngai j^ athei erih xa mă ‘lơ\ng, so\ng xa mă lăp vă j^ huei roi dêh. Lơ\m no\h athei tơ re\k truh tơ mam xa, athei so\ng xa mă lăp vă vei sơ đơ\ng s^k lơ\m pham. Tơ drong so\ng xa tro\, ‘lơ\ng gô găn [iơ\ tơ drong athei huch pơ gang.

Yă Trần Thị Dung (47 sơ năm) tơ\ apu\ng Dak Mil, dêh char Dak Nông, j^ hơ yô đak s^k tuýp 2 hlo\h 4 sơ năm ‘nâu bơih. Yă băt j^ tôch klui, [ât hơ kâu yă ưh kơ jăng bơih, nhen hơ nơ\ng kơ lap, ving măt, so\ng xa lơ, nhă đak lơ păng chă yô lơ. Mă lei gơ nơm hơ met tro\ trong, ku\m hăm đon adrin hơ met j^, dôm sơ năm âu ki, yă Dung hơ nơ\ng găn đei s^k lơ\m pham lăp ai.

Yă Trần Thị Dung tơ roi: “Lơ\m tơ drong hơ met j^, [ak si tơ tă ăn inh tôch hơ len găh trong so\ng xa, pơ tâp hơ kâu jăn. Dôm tơ mam xa athei xa lơ nhen ‘nhot, plei ‘long. Dôm tơ mam le# kơ xa nhen đak [ăt, tơ mam xa đei lơ s^k, lơ rơ mă, dôm kơ chơ\t bek nhen rơ mă kon tơ rong, klak kon tơ rong. Le# kơ huch [ier, tơ drô, che\h phe lơ…

{ok Bùi Viết Đờn (62 sơ năm) tơ\ apu\ng Ea Kar, dêh char Dak Lak, đei j^ hơ yô đak s^k tuýp 2 vă je# 18 sơ năm ‘nâu bơih. {ok Đờn tơ roi, đơ\ng đei j^ [ok hơ nơ\ng đei đon vei lăng jơ hngâm pran kơ dih, kăl loi so\ng xa khoa ho\k kơ na gơ\h đei jơ hngâm pran ‘lơ\ng truh dang ei:

“Mưh hơ met j^, inh so\ng xa, huch pơ gang kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng [ak si. Adrol kơ rim ‘măng so\ng xa, inh đa xa ‘nhot hơ drol vă kơ sư ph^, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h so\ng dơ\ng. Mưh [ich hơ met j^ tơ\ hnam pơ gang ‘no\h lăp so\ng 1 năr 1 ‘măng đe\ch, mă lơ ‘no\h xa ‘nhot ho\h, so\ng por to\ se\r đe\ch. {ok Đờn tơ roi thoi no\h.

Lơ\m tơ drong so\ng xa, bơ ngai j^ athei tơ re\k truh 2 kơ so# ‘no\h tơ drong pơm ăn s^k to\k đơ\ng tơ mam (kơ so# GI) păng kơ chơ\t s^k đei lơ\m tơ mam xa (kơ so# GL). Kiơ\ kơ ‘no\h, kơ so# GI ‘lơ\ng hlo\h đơ\ng 0-55, kơ so# GL athei hơ la kơ 10. Pơm lăp hăm 2 kơ so# âu kal đei lơ kơ loăi tơ mam xa nhen: [um yoăn, ka rôt hơ drih, pơ kao ‘nhot hla [ei (pai s^n), dôm kơ loăi tơ\h, pơ mâu, ‘nhot bina; dôm kơ loăi plei ‘long nhen kro#i, tăo, lê, dâu tây, kam; tơ mam nhă nhen đak to\h đo\u nanh, đak ep pro kreng. Kăl loi j^ bơ ngai j^ athei xa ka tơ plih ăn dôm kơ loăi ‘nhie\m kon tơ rong.

Mă lei, bơ ngai j^ hơ yô đak s^k le# gan e\nh, ơt lơ tơ mam hnang, yoa thoi no\h sư pơm ăn hơ kâu ưh kơ măh kơ chơ\t ‘lơ\ng, pơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm pran păng tơ drong bơ\ jang. Đe [ak si tơ tă ăn bơ ngai j^ athei yoa tôm tơ mam xa nhen bơ ngai ưh đei j^ mă lei so\ng xa lơ lăp [iơ\, athei xa to\ se\t mă lei lơ ‘măng lơ\m 1 năr vă huei pơm ăn s^k lơ\m pham to\k đơ\ng ro\ng rim ‘măng so\ng xa ph^.

So\ng sa ‘lơ\ng, [lep ‘no\h j^ 1 lơ\m dôm tơ drong kăl tơ gu\m vei lăng sơ đơ\ng jơ hngơ\m jăn. Hăm bơ ngai j^ hơ yô s^k, tơ drong ‘nâu ‘no\h roi g^t kăl dơ\ng. Mă lei, đei lơ bơ ngai j^ tam mă băt hơ dăh dăh mă pơm pơ hơi hăm tơ drong ‘nâu, pơm ăn s^k lơ\m hơ kâu ling lang lơ. {ak si Nay Thị Thúy, khoa Nội tổng quát, Hnam pơ gang đa khoa de#h char Dak Lak tơ tă lơ\m so\ng sa hăm bơ ngai j^ hơ yô s^k, tơ gu\m tơ jur [iơ\ pu\ trăp j^ jăn.

    - {ak si Nay Thị Thúy ăi, ^h hăm gơ\h tơ roi tơ băt lơ\m so\ng sa, bơ ngai j^ hơ yô s^k kăl kơ băt tru\h dôm tơ drong kiơ ư\h?

Bác sĩ Nay Thị Thúy: Hăm bơ ngai j^ hơ yô s^k, [ak si ư\h kơ tơ tă bơ ngai j^ sa e\nh mă athei so\ng sa mă ‘lơ\ng lăp [lep, pơm hơ to\ đơ\ng dôm gru\p kơ chơ\t ‘no\h đei kơ chơ\t [ôt, kơ chơ\t đạm, kơ chơ\t bek, đak to\h, ‘nhot, plei ‘long. Hăm gru\p kơ chơ\t [ôt  athei sa lơ phe tơ\h, dôm kơ loăi găr hơ [o, dôm kơ loăi tơ\h. Hăm kơ chơ\t đạm athei sa lơ ka, ‘nhe\m se\ch, kơ tăp ie\r bip, yua to\ se\t kơ chơ\t bek, to\ se\t cholesterol. Hăm gru\p kơ chơ\t bek, athei yua đak kho rơ ngâu, dôm kơ loăi đak kho pơm đơ\ng găr/ Bơ ngai j^ athei huch đak to\h ư\h kơ đei s^k, to\ se\t kơ chơ\t bek. Oei plei ‘long ‘no\h athei sa dôm kơ loăi ư\h kơ gan [ăt.

Bơ ngai j^ hơ yô s^k athei ‘ne\ kơ gan sa dôm tơ mam sa ‘ngam nhen [e\ng keo, tơ drô, hơ lăk, [eir, mă loi ‘no\h j^ dôm tơ mam sa kho, sao dăh pai le# đơ\ng hơ drol.

Bác sĩ Nay Thị Thúy: Đơ\ng sơ\, bơ ngai j^ hơ yô s^k đoa e\nh lơ\m so\ng sa kơ na đe sư [ônh kơ huo\ng lơ\m dôm bơ ngai tơ\ hơ la âu: mă mônh ‘no\h j^ tơ jur s^k pham, yua kơ pơ gang huch ăn kơ bơ ngai j^ hlôi tơ gu\m tơ jur s#k bơ\ih. Mă mônh ‘noh j^ [ônh kơ đei hơ ke\ hơ kong. Mă 2 ‘no\h j^ bu\k kơ ting păng [ônh kơ đei 1,2 tơ drong j^ nhen hơ nơ\k, j^ tơ so\h.

Tơ dăh bơ ngai j^ đei tơ jur s^k ‘no\h tôch kơ krê hơ mơt. Đei dôm bơ ngai hơ mơt kơ đei đei [ơm kơ ne# tru\h hơ kâu jăn ‘no\h j^ tơ\ bơ ngai kră j^, trong so\ng sa ư\h kơ vei sơ đơ\ng. Thoi no\h kơ na [ak si đoa pơ tho tơ [o#h ăn kơ bơ ngai j^ lăng băt hro#ih dôm tơ drong j^ đơ\ng tơ jur trong pham nhen le\ch đak pơ u\h, hơ kâu tơ ngie\t, rơ mơ\n, kơ plăh do\h vă do\ng kơ d^h, bơ ngai j^ athei sa 1 pôm [e\ng keo dăh mă [e\ng ‘ngam. Oei tơ dăh đei [o#h j^ nhen ư\h kơ băt kiơ, gơ\ ‘no\h u\nh hnam athei chơ ba năm tơ\ hnam pơ gang hloi.

Bác sĩ Nay Thị Thúy: Đei 1 tơ drong kăl bơ ngai j^  hơ yô s^k tôch kơ [ônh pơm kiơ\ mă nhôn đoa tơ roi tơ [o#h ăn kơ đe sư, ;no\h j^ tơ drong kăl tơ pang ti. Tơ drong kăl âu pơm tơ mam sa  ‘măn 1 ‘măng sa. Pơ t^h gia, gru\p kơ chơ\t [ôt ‘no\h đei por, su\p, chao ‘no\h athei sa hăm 1 kơ đôp ti. Oei kơ chơ\t đạm ‘no\h đei ka, ‘nhe\m, kơ tăp ie\r bip ‘no\h yua hăm hơ găt tơ pang ti, tơ mam sa ku\m hơ [ơ\l to\ tơ pang ti. Gru\p kơ chơ\t bek ‘no\h yua dang 1 hơ nglâu yo\ng ti, dang 5gr dăh mă 1 tơ ‘mo\ng ie\ đak kho. Oei ‘nhot ‘no\h sa roi lơ roi ‘lơ\ng. Trong so\ng sa kiơ\ trong âu tôch kơ ‘lơ\ng păng [ônh kơ pơm kiơ\.

    - Lei ah bơ nê kơ ^h [ak si hơ!

Thu Huế - Nhật Quang ch^h

Dơ\ng Hăm Thuem tơ blơ\