VOV4.Bahnar – Măt lăng ư\h kơ bang ‘no\h j^ m^nh lơ\m dôm tơ drong j^ đei [o#h lơ hlo\h dang ei, mă loi ‘no\h j^ tơ\ hơ io\h. Măt ư\h kơ bang pơm ăn ư\h kơ hiôk, ưh kơ rơ ha\o hăm bơ ngai j^, lăng bơ ngai, tơ mam tơ\ hơ tăih ư\h kơ đei rơ đăh nhen thoi bơ ngai hmă. Tơ dăh ư\h kơ đei băt hro#ih ‘no\h tơ drong j^ gô roi de#h hlo\h dơ\ng.

Ch^h jo# hơ len đơ\ng Hnam pơ gang hơ met j^ găh Măt Trung ương, jo# păh lăp mư\h 10 ‘nu ho\k tro ‘no\h đei to\ xe\t hlo\h 3 ‘nu o\h đei măt ư\h kơ bang dăh mă đei j^ găh măt. Việt Nam dang ei đei dang 3 triệu ‘nu hơ io\h đei j^ găh măt, lơ\m no\h 2/3 ‘no\h j^ măt ư\h kơ bang, păng ako\m găh lơ tơ\ an^h kơ drơ\m. 

Đei 2 tơ drong tơm pơm ăn hơ nhăk tru\h măt ư\h kơ bang: mă mônh ‘no\h j^ yua đei đơ\ng me\ [a\ jing tru\h tơ\ kon hơ ‘lơ\p, [ar ‘no\h j^ yua đơ\ng tơ drong joăt oei sa rim năr ư\h kơ [lep.

Kiơ\ đei đơ\ng tơ po\h, me\ [a\ măt ư\h kơ bang ‘no\h kon ku\m đei ư\h kơ bang. Kơ loăi ‘nâu đei măt ư\h kơ bang lơ, ư\h kơ bang to\k hre\nh, păng đei lơ tơ drong j^ nai nhen: ư\h kơ ‘lơ\ng lăm măt dăh mă le\ch pham [re [rônh nhen kơ chai…, tơ drong klăih đơ\ng măt ư\h kơ gan bang ‘no\h hơ nat mă đơ\ng đei hơ met j^ ră.

J^ măt ư\h kơ bang đoa tơ [ơ\p tơ\ khu\l ho\k tro, yua đơ\ng tơ oei ư\h kơ [lep, đe o\h ho\k pơ hrăm, bơ\ jang, lăng je# lơ mă lei ư\h kơ gan đei hơ dăh, tep ư\h kơ hrăp, măt ư\h kơ đei pơ dơ\h tro\ [lep. 

Mă kăl, tơ drong tơm pơm ăn găh lơ hơ nhăk tru\h tơ drong to\k kơ so# hơ io\h đei măt ư\h kơ bang ‘no\h j^ yua đơ\ng lăng ti vi lơ de#h hnang păng je#  de#h hnang. Mă hơ dăh ‘no\h, tơ dăh lăng hlo\h 2 jơ 1 năr păng lăng ngôi hơ tăih hăm ti vi hơ la kơ 3 mét gô pơm ăn măt ư\h kơ bang tôch hre\nh. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, dôm tơ mam điên tư nhen điện thoại, ipad, kơ măy vi tính… ku\m jing dôm tơ drong tơm pơm ăn kơ so# hơ io\h đei j^ măt ư\h kơ bang roi ‘năr roi to\k lơ.

Dôm tơ drong tơ băt ăn [o#h hơ io\h đei j^ măt ư\h kơ bang ‘no\h j^: athei tơ oei tơ je# ‘mơ\i lăng gơ\h ti vi, đo\k [ai athei yua hơ nglâu ti vă hơ len lăng kiơ\ chư, hơ ‘nheo măt dăh mă kơ\l hơ grêng mư\h lăng tơ mam tơ\ hơ tăih… {ak si Trần Đình Tuấn, Pho\ kơ dră vei lăng hnam pơ gang hơ met j^ găh măt Tây Nguyên, tơ roi tơ băt, bơ\n ka\l kơ ba hơ io\h năm hơ len lăng măt hloi mư\h [o#h dôm tơ drong tơ băt blu\ng a:  “Tơ dăh me\ [a\ ho\k tro tơ re\k tru\h ‘no\h ku\m [ônh kơ [o#h dôm tơ drong tơ băt nhen: m^nh ‘no\h j^ lăng dôm tơ mam tơ\ hơ tăih ‘no\h đe mon đoa hơ hnheo măt; mă [ar ‘no\h j^ lăng ti vi ‘no\h đe mon dơ\ng tôch kơ je#, dăh mă đo\k hla ar ‘no\h che\p hla ar tôch kơ je# măt; lăng hơ tăih băl đơ\ng măt păng hla ar ‘no\h j^ dang 35 – 40cm, mă lei đe mon le# je# hlo\h tôch kơ lơ. Mă pêng ‘no\h tơ dăh mon đ^ năm ho\k bơ\ih, ‘no\h lăng ư\h kơ [o#h chư tơ\ kơ [ang, hơ nhăk tru\h tơ drong ho\k pơ hrăm gô tơ jur [rư\ [rư\. Tơ drong mă puăn ku\m [ônh kơ lăng băt ‘no\h j^ tơ drong 2 păh klong măt ư\h kơ hơ to\ băl ( đoa krao ‘no\h j^ măt piơng, măt liek), ‘no\h ku\m jing 1 tơ drong tơ băt đơ\ng j^ măt ư\h kơ bang.”

Măt hơ io\h gơ\h đei ư\h kơ bang 1 dăh mă pơ đ^ 2 păh hloi. Yua thoi no\h, tơ drong pơ to\ măt pơm sơ nong jang g^t kăl vă băt hơ dăh măt ư\h kơ bang đơ\ng hơ io\h. ‘Nâu j^ tơ drong g^t kăl tơ gu\m tơ drong hơ met măt ư\h kơ bang đei jơ nei ‘lơ\ng hlo\h.

Măt ư\h kơ bang yua đơ\ng đei j^ [ơm, ư\h kơ bang gơ\h ke\ klăh ‘lơ\ng tơ dăh đei hơ met mư\h hơ io\h hơ la kơ 6 sơ năm. Mă lei mư\h hơ io\h đ^ ‘lo\ gô tôch kơ hơ nat [ơ\t lăp ư\h kơ ke\ klăih. Đei lơ hơ io\h lăp [o#h ư\h kơ bang mư\h đe mon đo\k hla ar glăi chư tơ\ kơ [ang, dăh mă hơ io\h tơ jur ư\h kơ ke\, kơ plăh do\h mă năm khăm păng đo\h măt kơ m^l ‘no\h klui [iơ\ bơ\ih.

Đo\h măt kơ m^l ‘no\h trong đoa yua, re\h jên, [ônh kơ tơ mơ\t yua. Mơ\ng kiơ\ tơ drong ư\h kơ bang, bơ ngai j^ kăl kơ đo\h măt kơ m^l hơ nơ\ng dăh mă lăp đo\h mư\h lăng hơ tăih. Tơ dăh yua măt kơ m^l [lep ‘no\h măt ư\h kơ bang sư gô to\k hiơ\ [iơ\. Tơ plơ\ dơ\ng gô pơm ăn kơ j^ de#h hlo\h dơ\ng, mă loi ‘no\h j^ hăm hơ io\h tam mă gơ\h đo\k, tơ drong băt hơ dăh măt ư\h kơ bang athei đei bơ\ jang kiơ\ yua đơ\ng bơ ngai joăt jang. {ak si Trần Đình Tuấn, Pho\ Kơ dră vei lăng hnam pơ gang hơ met j^ găh Măt Tây Nguyên, tơ roi: “Tơ drong đo\h măt kơ m^l ‘no\h j^ đei joăt kơ [o#h tôch kơ lơ, mă lei vă băt hơ dăh đei tơ drong [lep đơ\ng đe mon ‘no\h dôm yơ ‘no\h athei đei bơ ngai hlo#h vao tôm găh joăt jang păng kăl 1,2 kơ măy kơ mo\k joăt kơ yua vă tơ gu\m hơ len lăng hơ dăh tơ drong măt ư\h kơ bang vă yua măt kơ m^l mă [lep.”

Mă lei mư\h đo\h măt kơ m^l, bơ\n lăng gô ư\h kơ xă, um rup đei lăng ie\ păng pơm ư\h kơ hơ đăl ăn kơ bơ ngai j^. Tơ dăh yua măt kơ m^l tăh lơ\m klong măt mă yua khan sát tròng, ‘no\h bơ ngai j^ athei vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng, đo\h măt kơ m^l tơ\ pơ gê păng plơ\ih le# hơ drol kơ tep. Ư|h kơ gơ\h đo\h măt kơ m^l tăh lơ\m klong măt mư\h jur tơ\ đak, nhen năm glơi…

Hăm bơ ngai j^ kơ pal kơ 18 sơ năm gơ\h hơ met j^ hăm trong răih laser. Răih âu đei [o#h lơ, [lep ‘lơ\ng. Tơ drong ‘lơ\ng ‘no\h j^ ư\h kơ j^, jơ ‘năr răih kơ đe\h hơ la kơ 10 pơ n^t, ‘lơ\ng klăih hre\nh. Mă lei bơ ngai j^ kăl kơ đei pơm hơ len lăng bơ\n tơ drong j^ mă hơ len ‘mơ\i gơ\h vă rơ\ih măt.

Vă tang găn măt ưh kơ bang, mih ma duch nă athei băt:

– An^h jang, ho\k pơ hrăm athei hơ dăh ‘lơ\ng, pơih u\nh điên, tơ\k u\nh roi hơ dăh roi ‘lơ\ng mưh đo\k hla ar, mă lei le# ăn u\nh pơ chrang pơ nhal dêh hnang.

–Athei pơ dơ\h măt đơ\ng 5 – 10 phu\t đơ\ng ro\ng kơ 45 phu\t bơ\ jang, đo\k hla ar, lăng tivi…. Tơ drong pơ dơ\h măt ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h tep măt; mă ưh ‘no\h le\ch ngôi tơ\ đăih.

–Vei lăng măt mưh đo\k, chih chư hơ tăih kơ hla ar loi 30cm; dang 50 cm hăm kơ măy tinh, păng je# hlo\h ‘no\h 5m mưh lăng tivi.

–Ưh đei [ich dăh mă tơ oei gơn kơ du\ mưh đo\k hla ar, yoa kơ plăh âu măt lăng je# hla ar pơm ưh ‘lơ\ng truh tơ\ măt đe hơ io\h.

– Tep hrôih, tep hrăp păng tro\ jơ.

–Chă le\ch ngôi tơ\ đăih rim năr, pơ tâp pơ hrăm hơ kâu jăn păng xa tơ mam đei yoa ăn măt (dôm kơ loăi ‘nhot, [um, plei ‘long đei kơ mâu hêm [l^k).

–Le# kơ đo\k hla ar đei chư ie\ dăh mă ưh kơ rơ đăh, tơ drong ‘nâu sư pơm ăn măt hơ io\h lap, rơ găh.

Kiơ\ [ak si Trần Đình Tuấn, Pho\ kơ dră Hnam pơ gang măt Tây Nguyên, tơ drong ăn hơ io\h lăng ti-vi, yoa điên thoăi, kơ măy t^nh… tơ\ an^h hơ mơ\l gueo, ngôi ưh kơ tro\, đo\k je# măt, đok đunh jơ… ‘no\h pơm ưh kơ ‘lơ\ng kiơ truh tơ\ măt:

“Đ^ đăng man hinh, mă loi j^ hăm vi t^nh, điên thoăi, đei tia bư\k xă pơm ưh gan ‘lơ\ng truh tơ\ măt. Thoi no\h, ‘ngoăih kơ vei jơ lăng, đo\k, ho\k, u\nh tơ\k hơ dăh, kơ chơ\t bek… ‘no\h hrei ‘nâu đe oei pơm tơ le\ch lơ kơ loăi măt m^l ăn dôm bơ ngai măt ưh kơ pran mưh yoa kơ măy tinh lơ, sư gơ\h găn [iơ\ dôm tia bư\k xă ‘no\h.”

Gơ\h pơ tâp hơ nơ\ng dôm tơ drong ‘nâu vă tơ jur păng găn [iơ\ măt ưh kơ bang:

- Tơ oei tơ\ tang do\, tep 2 păh măt đơ\ng 3 - 5 giây, lar măt đơ\ng 3 - 5 giây. Pơ tâp đơ\ng 6 - 8 ‘măng.

- Tơ te\p măt mă hre\nh đơ\ng 1 - 2 phu\t.

- Chro ti tơ\ hơ năp lăng pơ gluăn hơ nglou ti, hyot hơ nglou ti dar de\h je# tơ\ măt kle\p [ôh bơ bul che\h bre jing [ar. Pơm hơ lơ\k hơ le 8 vât.

- Io\k 5 to\ hơ ‘nglou ti pe\ng so\k măt, uh pe\t ju\m dăr klong măt lơ\m 1 phu\t.

- Iung tưk ti găh ‘ma hơ tăih kơ măt đơ\ng 25 - 30cm tơ hlou 1 hơ ‘nglou ti păng lăng sư hăm 2 păh măt đơ\ng 3 - 5 giây. Io\k ti găh ‘ngieu pe\ng, klơ\p măt găh ‘ngieu, năng hăm măt găh ‘ma đơ\ng 3 - 5 giây đang kơ ‘no\h tơ plih măt găh ‘ngieu dơ\ng. Pơ tâp 1 păh măt 3 ‘măng.

Dơ\ng hăm Thuem: Tơ blơ\ păng pơ re