VOV4.Bahnar - Khei ‘năr âu ki lơ tơ ring tơ\ Tây Nguyên to\k bo\k tơ jră hơ mơt kơ j^ pơ lo\ le\ch đe, [ơ\t kơ so# bơ ngai đei j^ âu hlôi to\k hre\nh pơ têng hăm  khei ‘nâu sơ năm sơ\. Dang ei Tây Nguyên hlôi yak mơ\t lơ\m pơ yan ‘mi, j^ tơ drong hiôk vă pơ rang j^ pơ lo\ le\ch đe lang să lơ\m tơ pôl. M^h ma duch nă bơ\n kăk lơ hlo#h [lep găh j^ âu, kơ chăng pơm kiơ\ rim trong tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe kơ tă lơ\m u\nh hnam bơ\n hloi.  

 

J^ pơ lo\ le\ch đe ‘no\h kiơ?

Pơ lo\ le\ch đe ‘no\h j^ tơ po\h dei dei, ke\ pơm jing pơ rang yua đơ\ng vi rus dengue pơm ăn. J^ tơ po\h lanh yua đơ\ng mur bre\nh kăp bơ ngai j^ [ơm vi rus đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h tơ po\h j^ ăn bơ ngai ư\h kơ đei j^ kiơ\ đơ\ng an^h kăp. 2 kơ loăi mur bre\nh tơ po\h j^ đei hơ năn khoa ho\k ‘no\h Aedes aegypti păng Aedes albopictus, lơ\m no\h găh lơ ‘no\h yua đơ\ng Aedes aegypti.

J^ đei [o#h tơ\ đ^ đăng rim te\h đak oei lơ\m tơ ring hơ yu\h nhiệt đới. Tơ\ Việt Nam, j^ đei [o#h tôch kơ lơ, tơ\ pơ đ^ 4 tơ ring găh tu, to\k bo\k, pơ băh păng Tây Nguyên, jo# hloi tơ\ pơ lei tơm, thị xăh păng tơ ring tơ rang, j^ đei [o#h prăt sơ năm mă lei đa đei [o#h jing pơ rang t^h lơ\m pơ yan ‘mi, mă loi ‘no\h lơ\m dôm khei 7, 8, 9, 10.

 

Tơ drong krê hơ mơt đơ\ng j^ pơ lo\ le\ch đe:

J^ tam mă đei pơ gang hơ met klăih păng tam mă đei pơ gang vắc xin tang găn j^.

Đa pơm ăn pơ rang j^ t^h hăm lơ bơ ngai j^ 1 ‘măng pơm ăn tơ drong jang hơ met tôch kơ mơ mat tat, gô pơm ăn lôch hlo\h ‘no\h hăm hơ io\h, pơm hiong răm t^h găh mu\k drăm, tơ pôl.

J^ pơ lo\ le\ch đe yua đơ\ng vi rus Dengue pơm ăn hăm 4 típ pơm j^ đei ch^h tơ [o#h D1, D2, D3, D4. Pơ đ^ 4 típ pơm j^ âu tă kơ tơ [ơ\p tơ\ Việt Nam păng pơ lơ\h băl pơm pơ rang. Yua đơ\ng ư\h kơ đei pơ rang đei pơm jing, đơ\ng ro\ng kơ [ơm j^ đei [o#h hăm rim típ kơ na đe gô đei j^ pơ lo\ le\ch đe ‘măng mă 2 dăh mă ‘măng 3 yua kơ dôm týp pha ra băl.   

 

Tơ drong lăng băt đơ\ng mur tơ po\h j^ pơ lo\ le\ch đe:

Mur đei kơ mâu găm, hơ kâu păng jơ\ng đei hơ gle\k hơ go\k kok đa đei krao ‘no\h mur bre\nh.

Mur bre\nh kăp bơ ngai tơ\ gơ măng, kăp jăng hlo\h tơ\ pơ gê hro#ih păng drơ\m kơ sơ\.

Mur bre\nh đa oei kôp tơ\ dôm an^h măng mu lơ\m hnam, tơ\ hơ băn ao, khăn, mơ ker, tơ ley sơ\k păng dôm tơ mam yua lơ\m hnam.

Mur bre\nh che\h kơ tăp, chek lar tơ\ dôm an^h đei đak dăh mă dôm tơ mam mong đak rơ go\h tơ\ lơ\m păng jum dăr hnam nhen an^h mong đak, bo#i, kl^nh, đak kuay… dôm tơ mam hu\t đei mong đak nhen pơ nhan mong đak, lôp gre, kơ chai pơ kao, kơ đo\h gao… Mur bre\nh chek lar pran lơ\m pơ yan ‘mi, mư\h to\ 20º C.

 

Bo#h j^ pơ lo\ le\ch đe:

J^ păh lăp: 

Yu\h de#h ư\h kơ ê 39 - 40 độ C, pơ dui đunh 2 - 7 năr, hơ nat kơ tơ jur yu\h.

J^ kơ\l tôch kơ de#h tơ\ kle\ng, đơ\ng ro\ng tơ\ klong măt.

Gô đei le\ch tơ bro\ih, [re [rônh.

J^ de#h:

Đei [o#h hloi dôm tơ drong j^ ‘nao tơ roi dăh mă lơ tơ drong đei [o#h tơ\ hơ la âu:

Đei [o#h le\ch [re [rônh tơ\ ‘ngoăih hơ kar, le\ch pham mu\h, le\ch pham hơ le\nh, [l^k [ơ\t hơ n^h [et, hăk le\ch pham, chă pơ yơ\ng le\ch găm ( yua đơ\ng le\ch pham tơ\ klăk).

J^ klak, hăk, jơ\ng ti tơ ngie\t, hơ kâu gle\h lap yua đơ\ng le\ch pham, tơ jur huyết áp, tơ dăh ư\h kơ đei kâp kư\u păng hơ met tơ tom gô hơ nhăk tru\h lôch.

 

Kăl kơ pơm liơ mư\h jâu đei j^ pơ lo\ le\ch đe:

Ba hloi bơ ngai j^ năm tơ\ hnam pơ gang vă đei khăm, hơ met tơ tom.

 

Trong tang găn j^ pơ lo\ le\ch đe:

Trong tang găn j^ ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h pơ lôch mur, klanh păng tang găn mur kăp.

- Hu\t le# an^h chek lar đơ\ng mur, pơ lôch klanh hăm trong:

+ Đâp hlom đ^ đăng dôm tơ mam mong đak vă mur ư\h kơ mơ\t che\h kơ tăp.

+ Tăh ka lơ\m dôm tơ mam mong đak t^h ( đak kuay, kl^nh, bo#i…) vă pơ lôch klanh.

+ Kơ thao ôp dôm tơ mam mong đak păh lăp păng ie\ nhen “ kl^nh, bo#i”… rim gie\ng.

+ Io\k ako\m, hu\t dôm tơ mam ư\h kơ yua lơ\m hnam păng jum dăr hnam nhen get chai, kơ che\h get chai, kơ che\h bo#i, kơ đo\h [ơ, kơ đo\h gao, lôp gre so… hơ met rơ go\h cham char, kơ su\p dôm tơ mam yua mong đak mư\h ư\h kơ yua tru\h.

+ Tăh [o\h dăh mă đak dâu lơ\m pơ nhan đak dan hơ tu\h mong pơ nhan, tơ pl^h đak kơ [^nh tăh pơ kao.  

- Tang găn mur kăp:

+ Hru\k hơ băo ao ti tai.

+ Tep lơ\m kơ mu\ng jo# hloi tơ\ kơ ‘năr.

+ Yua kơ [^nh prech pơ lôch mur, nhang mur, pơ gang tơ pu\h mur, ‘long điên pơ lôch mur…

+ Yua reng pe\ng, kơ mu\ng tong pơ gang pơ lôch mur.

+ Ăn bơ ngai j^ pơ lo\ le\ch đe [^ch lơ\m kơ mu\ng, ve\h ver kơ mur kăp vă hoei kơ po\h j^ ăn bơ ngai nai.

- Hơ drin jang hơ dai hăm khu\l kơ dră păng an^h jang pơ gang lơ\m dôm ‘măng pru\ih pơ gang hóa chất tang găn pơ rang j^.

 Thuem: Tơ blơ\