VOV4.Bahnar - Jĭ kơ ting cheh choh ‘noh jĭ kơ ting đa đei ƀôh lơ tŏ sơ năm kră mơ lôh, bơ ngai kră. Jĭ âu gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng kơ tă truh nơ năm, pơ vih pơ văn, arih sa, ƀơ̆t lăp bơ ngai jĭ athei tơ jră hăm hơ mơt kơ jo tơ dăh ưh kơ đei hơ met tơ tom. Yua thoi noh, tơ drong hơ met ăn hrôih hlôh vao găh tơ drong tơm pơm ăn, tơ drong ƀôh lăng băt păng trong hơ met jĭ ‘noh tôch kăl.

Hơ kâu jăn kon bơ ngai đei 3 păh: kơ ting hơ ko ( đei kơ ting hơ ko cheh choh), kơ ting kơ tơh ( đei kơ ting kơ tơh cheh choh) păng kơ ting kơ ‘yĕng ( đei kơ ting kơ ‘yĕng cheh choh). Kơ ting cheh choh: hơ ko, kơ tơh, kơ ‘yĕng ( lơ̆m noh kơ ting kơ ‘yĕng cheh choh ‘noh jĭ đa tơ ƀơ̆p hloh) jĭ tơ drong rơ ƀơ̆r cheh choh tơ̆ kơ ting klăih lĕch đơ̆ng hơ nih mă hlôi đei blŭng a pơm ăn kơ hret tơ̆ trong hoan, rơh hoan păng dôm trong pham hơ nhăk truh tơ drong jĭ păng ư̆h kơ hiôk.

  Jĭ kơ ting cheh choh pơ jing găh lơ yua đơ̆ng tơ drong joăt oei sa, nơ năm, kơ dâu rim năr, pơ tih gia: jang trăp, tung tôi trăp; dôm bơ ngai bơ̆ jang lơ̆m anih bơ̆ jang; tơ oei đunh, tơ oei lơ; đei pơ̆k dăh mă sar bar trong nơ năm đei jĭ ƀơm kơ ting dăh mă đei dôm tơ drong jĭ kơ ting nhen: bŭk kơ ting rŏng pơm ăn đŏng, gŏn, bŭk kơ ting cheh choh... 1,2 tơ drong tơm pơm ăn nau nhen: sơ năm, đei jĭ đơ̆ng nge, bek plên, sŏng sa ưh kơ măh kơ chơ̆t... kŭm pơm hơ tŏk hơ mơt kơ bŭk kơ ting cheh choh, roi đunh hơ nhăk truh kơ ting cheh choh. Ƀak si chuên khoa II Huỳnh Như Đồng- Kơ dră khoa Ngoại trong hoan, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên, tơ băt:

Jĭ kơ ting cheh choh pơ ma atŭm kơ ting hơ ko, kơ ting kơ tơh, kơ ting kơ ‘yĕng, mă loi ‘noh jĭ kơ ting kơ ‘yĕng ‘noh yua kơ ƀơm truh jang trăp, dăh mă tơ oei đunh. Dôm bơ ngai jang hơ ‘iơch nhen tung, tôi dăh mă bơ ngai jang lơ̆m hơ nih bơ̆ jang, nhen: kế toán, anih mong jên... đe sư nŏng tơ oei prăt năr, ưh kơ chu dơ̆ng. Na jing mưh dơ̆ng iung gô đei jĭ kơ ‘yĕng dăh mă hơ mren 2 păh jơ̆ng.

Tơ ƀôh jĭ kơ ting cheh choh tơ̆ rim bơ ngai đa ưh kơ lei lăi băl. Tơ drong ‘nâu pơ mơ̆ng lơ̆m tơ drong đei jĭ păng hơ nih kơ ting cheh choh mă bơ ngai jĭ tơ ƀơ̆p ƀơm. Mă lei, hmă hmă ‘noh kơ ting cheh choh đei dôm tơ drong jĭ nhen: rơ găh hơ ko, hơ găh hơ ngiĕng, hơ mren jơ̆ng ti. Đei dôm tơ drong jĭ, jĭ đa đei ƀôh kiơ̆ 2 jăl, jăl jĭ dei dei păng jăl jĭ yua đơ̆ng kơ hret rơh hoan. Hăm bơ ngai jĭ dei dei mưh bơ ngai jĭ hơ drin jơ hngơ̆m dăh mă jĭ rơ ka. Oei hăm bơ ngai jĭ yua đơ̆ng kơ hret rơh trong hoan, jĭ nhơ nhĭng, jĭ gô đei ƀôh kiơ̆ khei dăh mă hơ nơ̆ng. Jĭ đa lanh să đơ̆ng kơ ‘yĕng jur tơ̆ pơ tâu păng tơ pang jơ̆ng. Jĭ jing dêh mưh bơ ngai jĭ kơ seh, hiĕn dăh mă kơ dâu, dơ̆ng đunh. Jĭ lăp dă ƀiơ̆ mưh bơ ngai pơ dơh ngôi.

Jĭ kơ ting cheh choh tơ dăh ưh kơ đei chă ƀôh hrôih păng đei trong hơ met, lê̆ dôm tơ drong đei jĭ, hơ mren roi ‘năr roi dêh pơm pơ găn tơ drong pơ vih pơ văn rim năr đơ̆ng bơ ngai jĭ, năm tơ̆ đunh jĭ gô pơm ăn hŏnh hoan hơ kar, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ drong nơ năm, pơ vih pơ văn, ƀơ̆t lăp tơ̆ 1,2 ‘nu bơ ngai oei đei jo jơ̆ng ti. Ƀak si chuên khoa II Huỳnh Như Đồng- Kơ dră khoa ngoại trong hoan, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên, tơ băt dơ̆ng:

Đei lơ kon pơ lei pơ ma atŭm ăp kơ lai yơ jĭ lơ ‘noh đe sư mă chu năm khăm, ăn oei jĭ tŏ sĕt đe sư oei hơ drin năm jang. Pơ tih gia nhen bơ ngai jĭ jang chŭn mir ‘noh mưh truh pơ yan hơ drin ding truh đĭ pơ yan jang, mă đơ̆ng ji tôch kơ dêh oei hơ drin jang đĭ pơ yan ‘mơ̆i mă năm khăm. Oei dôm bơ ngai nhen thây kô pơ tho dăh mă jang lơ̆m anih mong jên, kế toán, jang teh đak, hành chính kŭm yua kơ tơ drong jang kơ na kŭm ưh kơ năm khăm. ‘Noh jĭ tơ drong mă 1, mă 2 ‘noh jĭ đon tơ chĕng đơ̆ng bơ ngai jĭ, kon pơ lei pơ ma atŭm năm khăm hli kơ chă ƀôh đei tơ drong jĭ, đang kơ ‘noh bơ ngơ̆t, hơ met hoach jên, na jing đe sư hơ lăh kơ khăm. Ding truh dêh bơ̆ih đe sư mă năm khăm, mă ƀơ̆t năm khăm ‘noh đei jĭ bơih.

Yă Đinh Thị Châu, 55 sơ năm, oei tơ̆ xăh Ea Dah, apŭng Krông Năng, dêh char Dak Lak đei jĭ kơ ting kơ ‘yĕng cheh choh păng nŏng kơ jĭ pơ tâu păng jơ̆ng lơ sơ năm tơ til hloi. Hơ drol ‘noh, ƀơ̆t năm khăm jĭ, sư đei athei răih, mă lei yă Châu ưh kơ răih mă chă răt kơ dih pơ gang huch đe roi tơ ƀôh lơ̆m mạng, ưh kơ dă ƀiơ̆ sư tơ plih jing huch pơ gang hla ‘long mă lei jĭ ưh kơ đei ƀôh dă ƀiơ̆ mă jĭ roi dêh, jơ̆ng năm, iung ưh kơ gơh. Đơ̆ng rŏng kơ ‘noh, sư ƀĭch tơ̆ hnam pơ gang păng răih tơ̆ Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên. Yă Đinh Thị Châu- xăh Ea Dah, apŭng Krông Năng, dêh char Dak Lak, tơ roi:

Ĭnh đei jĭ kơ ting cheh choh lơ sơ năm bơ̆ih. Kơ tơ̆ng đe athei thoi âu thoi to kơ na hli ưh kơ pơ̆n răih. Đơ̆ng rŏng huch pơ gang hla ‘long, pơ gang lơ̆m mạng, pơ gang tây kŭm ưh kơ dă ƀiơ̆, năm tơ̆ Sài Gòn khăm, ƀak si chih hla ar pơ gang huch 2 truh 3 khei mă lei oei ưh kơ dă ƀiơ̆, oei jĭ kơ na đơ̆ng rŏng ‘noh inh năm tơ̆ Hnam pơ gang tơ ring Tây Nguyên răih. Jĭ âu đei ƀôh ‘noh jĭ pơ tâu, jĭ jơ̆ng, ưh kơ gơh iung oei. Đơ̆ng rŏng răih 3 truh 4 năr ƀak si pơ tâp nơ năm kơ na dang ei nơ năm gơh bơih.

Kŭm kiơ̆ ƀak si Đồng, đei lơ bơ ngai năm khăm păng hơ met ƀơ̆t jĭ dêh bơ̆ih, nhen: jơ̆ng kơ jung jơ̆ng kơ đeh, 1 păh jơ̆ng yak 1 păh hor, nơ năm ưh kơ ăl, nơ năm răh rôp răh kŭl tăng, koăr jơ̆ng, ƀơ̆t lăp lơ bơ ngai athei tơ oei gre grŏl. Dăh mă kŭm đei bơ ngai ƀơ̆t năm khăm, đei athei răih, lơ bơ ngai akhan hơ mơt kơ jo lơ kơ na nŏng kơ pŭ jĭ mă ưh kơ răih dăh mă chă hơ met kơ dih hăm pik hla dăh mă rơ̆ pơ gang hla ‘long vă huch, uh tŏ ƀơ̆t hơ nih jĭ... tơ drong ‘nâu tôch kơ krê hơ mơt. Ƀak si chuên khoa II Huỳnh Như Đồng- Kơ dră khoa ngoại trong hoan, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên, tơ roi:

Đei 1,2 ‘nu bơ ngai năm khăm ưh kơ gan sơ đơ̆ng. Kơ tơ̆ng khan răih ‘noh apĭnh năm tơ̆ Sài Gòn. Mă loi ‘noh jĭ yua đơ̆ng kon pơ lei tơ̆ tơ ring Dak Lak dang ei ưh kơ đei kơ tơ̆ng ang găh kơ ting rŏng, ưh kơ đei kơ tơ̆ng ang găh jĭ kơ ting cheh choh, kơ tơ̆ng roi đei jĭ ‘noh hli, na jing kơ sô̆ bơ ngai răih kơ anih, tơ̆ tơ ring đe oei tơ tăm. Kơ lih thoi noh đe sư bơ ngơ̆t kơ na ưh kơ chu răih. Tơ ring Dak Lak đei lơ hơ drĕch hơ drŭng, 1 hơ drĕch hơ drŭng đei tơ drong joăt oei sa pha ra băl, đei bơ ngai pik hla, chô̆ pơ gang kiơ̆ tơ drong joăt, ding truh nơ năm ưh kơ gơh ‘noh chơ năm tơ̆ hnam pơ gang, pơih ƀơ̆t hơ nih jĭ ‘noh mă ƀôh hơ kar đei rơ ka, lĕch kơ ting, đei bơ ngai đei hrai sa. ‘Noh jĭ yua ưh kơ chu răih. Ƀơ̆t dâu ‘mĕh răih ăn bơ ngai jĭ kŭm ưh kơ gơh yua athei hơ met klăih rơ ka ăn hơ kar ‘mơ̆i mă răih jĭ kơ ting cheh choh đơ̆ng rŏng.

Vă tang găn jĭ kơ ting cheh cheh, đe ƀak si chuên khoa tơ tă: mưh hŏk pơ hrăm, bơ̆ jang, oei sa kăl kơ lăng truh ngôi, tơ oei, dơ̆ng, nơ năm mă ‘lơ̆ng, vei kơ ting rŏng tơ păt, athei ngôi, tơ oei pơ ‘lơ̆ng đơ̆ng rŏng kơ jơ bơ̆ jang đunh; veh ver kơ kơ drŏ kơ ‘yĕng hloh tơ drong, ‘nĕ kơ chĕp, tung trăp dêh hnang, mă loi ‘noh jĭ kŭp tưk tơ mam trăp; pơ vei kĭ trăp sơ đơ̆ng vă tơ jur pơm kơ hret tơ̆ hơ nih cheh choh, athei yua tơ mam tơ gŭm kơ ‘yĕng tơ gŭm tơ jur pơm kơ hret kơ ‘yĕng ăn tơ̆ kơ ting cheh choh; pơ jing trong sŏng sa đei lơ kơ chơt bek ‘lơ̆ng; hơ drin pơ tâp hơ kâu jăn vă hơ tŏk kơ ting sĕch sơ đơ̆ng păng tơ gŭm kơ ting rŏng, tơ jur đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng ăn kơ ting cheh choh. Hăm bơ ngai hlôi đei jĭ kơ ting cheh choh; athei yua tơ gŭm kơ ‘yĕng tơ gŭm pơm tơ jur kơ hret ăn kơ ting rŏng păng kơ ting cheh choh; bơ ngai jĭ gơh tơ mơ̆t yua hơ met hăm vật lý trị liệu, đei hloi uh, pĕt, siêu âm…vă tơ gŭm tang găn jĭ roi dêh.

Vă băt hơ dăh ƀiơ̆ găh tơ drong jĭ kơ ting chĕh choh păng trong tang găn jĭ ‘nâu, nhôn tơ gĕch pơ ma nuh hăm ƀak si Chuyên khoa II Huỳnh Như Đồng – Kơ dră chĕp kơ̆l Khoa ngoăi trong huan, Hnam pơ gang Đa khoa tơ ring Tây Nguyên.

- Ƀak si ăi, ih tơ roi mă hơ dăh ƀiơ̆ tơ drong jĭ kơ ting chĕh choh âu năng?

- Ƀak si CKII Huỳnh Như Đồng: Rim bơ ngai bơ̆n đei kơ ting hơ pok kơ ting kơ dŭ vă pơm ăn hơ kâu bơ̆n gơ̆h iung, gơ̆h kŭp, kuech hơ drêng păih ‘ngieu, hơ drêng păih ‘ma, tơ vih păih âu tơ vih păih to. Mă lei mưh bơ̆n gơ̆t dơ̆ng sư 1 ƀôt, jang trăp 1 ƀot, kơ tĭt sư ‘nŏh pơm ăn kơ ting tơ blĕch tơ̆ păih ‘mam dăh mă păih ‘ngieu. Lơ̆m rup phĭn đe đa ƀôh sư tơ blĕch găh ‘ngieu mă ưh ‘nŏh găh ‘ma. Mă lei đe krao ‘nŏh jĭ kơ ting chĕh choh. ‘Nŏh jĭ tơ drong tơm pơm ăn kơ ting kơ tĭt huan, ưh đei pơ rĕng tơ păt ‘lơ̆ng đơ̆ng nŏh jing đei jĭ chĕh choh kơ ting. Mưh sư chĕch choh thoi noh sư kơ tĭt huan, găn pham jur tŏk ƀơm truh tơ̆ 2 păh jâng, ưh gơ̆h yơ yak. Năm kŭm jĭ, vă yak ‘nŏh hli jĭ, lăp ƀich kơ tă 1 ƀôt đĕch huei jĭ. Oei mưh ƀich kơ tă 1 ƀôt, ưh đei yak vih vât ‘nŏh jĭ roi dêh hlŏh dơ̆ng.

- Bĭ ƀak si ăi, pơm thoi yơ vă găh veh ver tơ drong jĭ chĕh choh kơ ting âu hă?

- Ƀak si CKII Huỳnh Như Đồng: Mă 1 bơ̆ jang, mă jang tơ drong tih dăh iĕ athei dơ̆ng tơ păt 2 păh. Jang kiơ̆ hơ kâu bơ̆n kĕ. Lê̆ tơ brot jơ hngâm păng lê̆ jang, hyŏng trăp 1 păh. 'Ngoăih kơ 'nŏh, kŭm ƀơm truh tơ̆ đe drŏ kăn rơ nĕh kon lơ hai. Kơ na drŏ kăn athei rơ nĕh kon tŏ sĕt vă găn ƀiơ̆ tơ drong krê đei jĭ. Mă lei bơ ngai jang kơ tĕh đak, nhen jang kê̆ toăn dăh mă jang tơ̆ anih mong jên, đa tơ oei đunh kơ na athei iung yơ yak 'năi, nhen iung hling đak nhă, tơ drong chă yơ yak đơ̆ng bơ̆n sư pơm ăn pham jur đơ̆ng kơ iĕng năm tơ̆ klong tou, jur tơ̆ blu păng jur truh tơ̆ tơ pang jâng đang kơ 'nŏh tŏk hơ lơ̆k dơ̆ng. Mă ưh 'nŏh năm 'nglăih kâu, 'nhao muh măt…sư pơm ăn pham jur tŏk 'lơ̆ng 'năi. 'Ngoăih kơ 'nŏh, athei bơ̆ jang mă 'lơ̆ng vă pham gơ̆h jur tŏk 'lơ̆ng. Găh nŏh dơ̆ng, tơ dăh ƀich gơn 'long kơn kơ jung dăh mă kơ đĕh dêh hnang, mă ưh 'nŏh giơng hơ rĕng dăh mă hơ dŭ pơ pyut dêh hnang sư ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ drong ƀich ƀât lăp pơm tơ lĕch jĭ kơ ting chĕh choh 'năi.

Vă găn ƀiơ̆ jĭ dêh, mưh ‘nao vă đei jĭ, bơ ngai jĭ athei năm khăm hrôih. Lê̆ răt pơ gang huch kơ dih. Mưh huch pơ gang sư lăp pơm da ƀiơ̆ jĭ tŏ sĕt đĕch, mă ưh đei kơ klăih đĭ jĭ. Yoa thoi nŏh mưh jĭ ‘nŏh jăh năm khăm hloi, mă ưh ‘nŏh athei năm khăm kiơ̆ khei 3 khei dăm mă 6 khei mă ưh ‘nŏh 1 sơ năm vă băt jĭ hrôih păng hơ met tơ tom, vă huei pơm ăn tơ drong jĭ roi hơ mơt.

-I ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ.

Thuem hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆