VE|I LĂNG NĂNG TÔNG HƠ IO|H HIANG HIƠP

Lơ\m dôm xơ năm âu ki, ku\m hăm tơ drong hơ to\k tơ iung mu\k drăm tơ pôl păng vei lăng sơ đơ\ng phe [a tơ ma sa te\h đak đei vei lăng sơ đơ\ng, tơ drong hơ drin đơ\ng an^h jang pơ gang păng tơ drong jang hơ drin đơ\ng rim an^h jang păng đ^ đăng lơ\m tơ pôl, Việt Nam hlôi io\k đei jơ nei ‘lơ\ng lơ\m tơ drong hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong bek ‘lơ\ng păng jơ hngơ\m pran ăn kon pơ lei.

Tơ\ te\h đak bơ\n, kơ so# hơ io\h hơ ke\ hơ kong ko\ng k^ trăp jo# kiơ\ xơ năm hlôi tơ jur lơ tơ dăh jo# đơ\ng xơ năm 1985 (51,5%) tru\h xơ năm 1995 (44,9%) rim xơ năm tơ jur păh lăp 0,66%. Đơ\ng xơ năm 1995, (xơ năm pơ tơm blu\ng tơ le\ch trong jang kơ te\h đak bek ‘lơ\ng) tru\h xơ năm 1999 kơ so# hơ ke\ hơ kong hlôi tơ jur oei pă 36,7%, jo# păh lăp 1 xơ năm tơ jur 2%. Xơ năm 2000, kiơ\ kơ so# ch^h jo# dăr hơ len kơ so# hơ ke\ hơ kong oei 33,8%.

          Tơ drong jang kơ te\h đak găh bek ‘lơ\ng xơ năm 2001-2010 hlôi tơ le\ch lơ tơ dỏng tơ chơ\t, lơ\m no\h tơ roi tru\h kơ so# hơ ke\ hơ kong tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm:  

+ Kơ so# hơ ke\ hơ kong ko\ng k^ trăp kiơ\ xơ năm tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm jo# atu\m lơ\m te\h đak rim xơ năm tơ jur 1,5% va ưkơ tơ jur oei pă 25% lơ\m xơ năm 2005 păng hơ la kơ 20% lơ\m xơ năm 2010.

+ Kơ so# hơ ke\ hơ kong kơ jung kiơ\ xơ năm tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm jo# atu\m lơ\m te\h đak tơ jur rim xơ năm 1,5%.

          Tru\h xơ năm 2010, kơ so# hơ ke\ hơ kong ko\ng k^ hơ iơch kiơ\ xơ năm tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm tơ jur lơ, jo# atu\m lơ\m te\h đak rim xơ năm jo# păh lăp tơ jur dang 1,5%, đơ\ng 33,8% xơ năm 2000 jur oei pă 25,2% lơ\m xơ năm 2005 păng 17,5% lơ\m xơ năm 2010 (yak hlo\h tơ drong tơ chơ\t đơ\ng tơ drong jang tơ le\ch ăn). Kơ so# hơ ke\ hơ kong kre\ kiơ\ xơ năm tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm hlôi tơ jur đơ\ng 36,5% xơ năm 2000 jur oei pă 29,3% lơ\m xơ năm 2010 (ư\h kơ io\k đei kơ so# tơ jur 1,5% lơ\m xơ năm kiơ\ tơ drong jang). Tru\h xơ năm 2010 oei đei 28 de#h char đei kơ so# hơ ke\ hơ kong kre\ lơ hlo\h jo# păh lăp kơ lơ\m te\h đak, lơ\m no\h 12 de#h char đei kơ so# hlo\h 35%. ‘Nâu j^ kơ so# tôch lơ kiơ\ ch^h hơ len đơ\ng an^h jang vei lăng găh pơ gang apu\ng ple\nh te\h, Việt Nam oei lơ\m kơ so# 36 te\h đak đei kơ so# hơ ke\ hơ kong kre\ kiơ\ lơ\m jơ\p ple\nh te\h.  

          Tơ mơ\t jên jang ăn tơ drong bek ‘lơ\ng ‘no\h j^ tơ mơ\t jên jang ăn hơ to\k tơ iung bơ ngai jang ‘lơ\ng. Tơ drong jang kơ te\h đak găh tơ dỏng bek ‘lơ\ng ja\l jang xơ năm 2011- 2020 vă hơ met pơ ‘lơ\ng rim tơ drong găh bek ‘lơ\ng ‘nao đei [o#h, hơ nơ\ng hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong bek ‘lơ\ng ăn kon pơ lei Việt Nam ma\ loi ‘no\h j^ dro\ kăn păng hơ io\h vang tơ gop hơ to\k ‘lơ\ng t^h jơ\ vơ\ ‘lơ\ng, tơ drong pran păng hơ gei ăn bơ ngai Việt Nam. Tơ drong tơm đơ\ng tơ drong jang kơ te\h đak găh tơ drong bek ‘lơ\ng xơ năm 2011-2020 hlôi tơ le\ch ăn:

- Tơ jur kơ so# hơ ke\ hơ kong ko\ng k^ hơ iơch tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm jur 15% lơ\m xơ năm 2015 păng tơ jur 12,5% lơ\m xơ năm 2020.

- Tơ jur kơ so# hơ ke\ hơ kong kre\ tơ\ hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm jur oei pă 26% lơ\m xơ năm 2015 păng jur oei pă 23% lơ\m xơ năm 2020.

          Mă đơ\ng io\k đei lơ jơ nei ka\l kơ ch^h io\k lơ\m khei ‘năr âu ki, mă lei Việt Nam oei athei tơ jră hăm lơ tơ dỏng pơ long nol t^h găh tơ drong bek ‘lơ\ng. {ơ\t mă kơ so# hơ ke\ hơ kông kre\ đơ\ng hơ io\h tam tru\h 5 xơ năm oei lơ ‘no\h tơ drong rơ kăh k^- bek plên păng 1,2 tơ drong j^ [ơm tru\h bek ‘lơ\ng to\k bo\k đei [o#h roi to\k, ‘no\h j^ pu\ trăp hơ doi găh tơ drong bek ‘lơ\ng. Rim tơ drong pơ long nol lơ\m tơ drong ‘nao hơ nơ\ng athei đei lơ tơ dỏng hơ drin lơ lơ\m bơ\ jang, yak tru\h tơ drong bek ‘lơ\ng tro\ [lep păng hơ to\k loi dơ\ng jơ hngơ\m pran ăn tơ pôl vang tơ gop io\k đei tơ drong tơm hơ to\k tơ iung anglo\ xơ năm ma\ te\h đak hlôi pơ kăp jang kiơ\ hăm tơ pôl apu\ng ple\nh te\h.  

De#h char Dak Lak păng rim de#h char Tây Nguyên oei lơ\m tơ ring đei kơ so# hơ ke\ hơ kong lơ hlo\h kơ lơ\m te\h đak. Kơ so# hơ ke\ hơ kong rim xơ năm tơ jur hơ to\ mă lei oei tơ\ kơ so# tôch kơ lơ. Lơ de#h char pơ lei tơm lơ\m te\h đak tơ jră hăm kơ so# rơ kăh k^, bek plên to\k bo\k to\k hre\nh ‘no\h Dak Lak oei hơ drin tơ jur kơ so# hơ ke\ hơ kong hơ iơch k^ păng kre\. Kơ so# hơ ke\ hơ kong hơ iơch k^ đơ\ng 51,1% xơ năm 1999,ơur oei pă 24,6% xơ năm 2012 (tơ jur1,26% lơ\m 1 xơ năm). Kơ so# hơ ke\ hơ kong kre\ đơ\ng 58,9% xơ năm 1999, jur oei pă 35,4% xơ năm 2012 (tơ jur 1,87% lơ\m 1 xơ năm). Mă lei roi tơ\ găh ro\ng, tơ drong tơ jur kơ so# hơ ke\ hơ kong gô tôch kơ mơ mat tat tơ dăh ư\h kơ hơ drin jang kiơ\ ‘lơ\ng rim tơ drong tơm đơ\ng tơ drong jang tơ le\ch ăn.  

Kơ so# hơ ke\ hơ kong ko\ng t^ trăp kiơ\ xơ năm lơ\m xơ năm 2012 kơ de#h char Dak Lak 24,6% (dơ\ng mă 61 lơ\m kơ so# 63 de#h char, pơ lei tơm), [ơ\t mă kơ so# atu\m kơ lơ\m te\h đak 16,2%. Tơ dăh tơ drong tơm tơ le\ch ăn tơ jur 1 xơ năm 1%, ‘no\h de#h char Dak Lak đei kơ so# tơ jur hơ ke\ hơ kong hiơ\ dang 10 xơ năm pơ têng hăm kơ so# atu\m kơ te\h đak.  

          Kơ so# hơ ke\ hơ kong kơ jung kiơ\ xơ năm lơ\m xơ năm 2012 kơ de#h char Dak Lak 34,5% (dơ\ng mă 57 lơ\m 63 de#h char, pơ lei tơm) [ơ\t mă kơ so# atu\m kơ lơ\m te\h đak 26,7%. Tơ dăh tơ drong tơm tơ le\ch ăn tơ jur rim xơ năm đơ\ng 0,5 - 1% ‘no\h de#h char Dak Lak đei kơ so# tơ jur hơ ke\ hơ kong hiơ\ dang 8 – 10 xơ năm pơ têng hăm kơ so# atu\m kơ te\h đak.

Dôm tơ drong ‘nao đei tơ roi tơ\ kơ pal ăn bơ\n [ôh kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm kre\, hơ ke\ hơ kong tơ\ dêh char Dak Lak oei tôch lơ pơ têng hăm kơ so# jo# păh lăp lơ\m te\h đak. Vă gơ\h đei jơ so\ng sa đei tôm tơ mam ‘lơ\ng hăm hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm [ak si Bùi Thị Tâm, Kơ dră lăm tơ le\ch trong jang, an^h vei lăng jơ hngâm pran mưh rơ ne\h kơ dêh char Dak Lak găh tơ drong ‘nâu. Hơ pơi…

{ak si ăi, kiơ\ đơ\ng dôm tơ drong tơ roi kơ pal, kơ so# hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm kre\, hơ ke\ hơ kong lơ\m dêh char Dak Lak oei tôch lơ pơ têng hăm kơ so# jo# păh lăp lơ\m te\h đak. Lei ‘nei, yoa kiơ mă đei tơ drong ‘nâu?

- Tơ drong tơm pơm ăn hơ io\h kre\, hơ ke\ hơ kong đei lơ tơ drong, mă lei tơm a ‘no\h j^ yoa bơ ngai me\ oei hơ năp ưh đei so\ng sa ‘lơ\ng, cho\h jang trăp, pơ dơ\h ngôi ưh kơ lăp, oei xa ưh gan rơ go\h, lơ tơ drong juăt ưh kơ ‘lơ\ng păng lơ bơ ngai hui năm khăm nghe [ât oei hơ năp, ưh io\k đei nơ\r tơ roi tơ [ôh găh hơ kâu jăn nghe oei lơ\m klak.

Mă tơ pă mu\k drăm tơ\ dêh char Dak Lak, đei [ôh mơ\n, đei [ôh [iơ\ kơ dôm dêh char groi kông găh tu, mă lei kơ so# nghe hiang hiơp, hơ ke\ hơ kong đei lơ tơ\ tơ ring atăih yăih, tơ ring kon pơ lei kon kông oei, mu\k drăm tơ\ dôm tơ ring âu oei mơ mat tat ngăl, đei lơ tơ drong juăt ưh kơ ‘lơ\ng hai, đei lơ bơ ngai me\ mưh rơ ne\h kon lăp ăn kon mo\m 1 khei blu\ng đe\ch, io\k đơ\ng khei mă 2 ‘no\h mam ‘me sư xa tơ mam, pơm ăn nghe jing kre\, hơ ke\ hơ kong, ưh đei pran jăng.

Mưh lei, dôm an^h jang kơ pal đei trong jang thoi yơ vă găn le# [iơ\ kơ so# nghe kre\, hơ ke\ hơ kong lơ lơ\m dêh char, hă [ak si?

- Kơ so# nghe, hơ io\h hơ ke\ lơ\m dêh char Dak Lak jo# đơ\ng sơ năm 2000 ‘no\h đei 45,5% păng dôm sơ năm đơ\ng ro\ng ‘no\h kơ so# nghe hơ ke\ roi jur yoa đei dêh char, Trung ương tơ le\ch jên jang, 1 sơ năm dang 1 ty hlak jên. Bơ\n tơ le\ch jên vei rong hơ io\h, mă loi hăm hơ io\h hơ ke\ hơ kong hơ la kơ 5 sơ năm, mă mônh ‘no\h kiơ\ đơ\ng chă tơ roi tơ băt ăn đe bơ ngai me\, mă 2 chă trong tơ gu\m tơ mam xa bek ‘lơ\ng ăn đe hơ io\h hơ ke\ păng dêh char ku\m tơ le\ch lơ kon jên ăn an^h jang pơ gang, đơ\ng dêh char truh tơ\ apu\ng, xăh păng dôm bơ ngai jang tơ gu\m đe chă tơ roi tơ [ôh găh kơ chât bek ăn đe me\ gơ nơm thoi no\h kơ so# nghe hơ ke\ hơ kong lơ\m dêh jur [iơ\, 1 păh ‘no\h yoa khul jang tơ roi tơ băt tơ\ pơ lei pơ la.

Vă hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong ‘nao pơ đou tơ\ kơ pal, apinh ih tơ roi tơ [ôh trong vei rong hơ io\h hơ ke\ lăng?

- Vă ăn nghe, hơ io\h hơ la kơ 5 sơ năm huei kre\, hơ ke\ hơ kong inh đei 1,2 nơ\r pơ ma hăm đe bơ ngai pơm me\ thoi âu, mă mônh mưh vă hơ năp ‘no\h athei hơ met le# jơ hngâm đon mă sơ đơ\ng, mưh đ^ hơ năp bơih ‘no\h athei bơ\ jang lăp ai, so\ng xa tôm tơ mam, mă loi hăm dôm tơ mam xa đei tôm kơ chât đam păng vitamin, kơ chât đam âu đei ‘nhie\m, hơ dang, hơ reng, ‘nhot tơ\h păng lơ kơ loăi plei ‘long đei vitamin ‘lơ\ng; bơ ngai hơ năp athei năm khăm nghe kiơ\ khei, [et tôm pơ gang tang găn j^ gơ\ păng dôm tơ drong j^ nai, mưh rơ ne\h kon ‘no\h athei ăn nghe mo\m hloi lơ\m dang 1 jơ đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h. Ăn nghe mo\m đak to\h me\ truh 6 khei blu\ng, le# tim tơ nhă, tơ huch vitamin kiơ lơ\m 6 khei âu, lăp ăn nghe mo\m hơ dro# đak to\h me\ đe\ch, lăp ‘me thim ăn kơ nghe xa tơ mam io\k đơ\ng khei mă 7, ăn nghe mo\m hai, xa thim tơ mam hai.

Kơ plăh nghe ‘nao rơ ne\h athei vei rong nghe thoi yơ hă [ak si?

- Vă nghe pran jăng, mă loi hăm nghe vă tih vơ\ djơ\ ‘lơ\ng, khei ‘năr đơ\ng 1-5 sơ năm ‘no\h tôch g^t kăl, yoa thoi no\h đe me\ athei băt io\k đơ\ng khei mă 7 athei ăn nghe xa thim tơ mam, mưh ‘me nghe xa thim gie\ng blu\ng a ‘no\h athei ăn sư sa [ôt, [ôt [ăt đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h ăn nghe sa [ôt [ăt [o\h. ‘Me nghe xa dar de\h đơ\ng to\ se\t truh lơ păng đơ\ng chao đak lơ truh đak to\ se\t vă nghe [ônh juăt hăm tơ mam xa, tih vơ\ ‘lơ\ng. Nghe, hơ io\h đei 2 sơ năm, mưh ‘me sư athei đei tôm 4 grup tơ mam, mă 1 ‘no\h kơ chât [ôt, kơ chât đam, kơ chât bek, vitamin A păng vitamin vi khoáng tôm kơ loăi, mă hơ dăh kơ chât [ôt âu đei [ôt phe, [ôt hơ [o, [ôt [um. Găh kơ chât đam đei ‘nhie\m, ka, kơ tăp ie\r bip, hơ dang, hơ reng, tơ\h; grup vitamin A đei ‘nhot, plei ‘long păng tơ dăh ‘me hrâu hăm tơ\h, kơ tăp ie\r bip, ‘nhie\m ‘no\h athei yoa hloi tơ mam đei lơ kơ chât vitamin C, vă hơ kâu nghe pran jăng, bơ\n athei ăn nghe xa thim bơ\n prit, pơ o\ hai. Đak kho, ăn nghe xa to\ se\t đak kho pơm đơ\ng tơ mam pơ tăm, mă ưh ‘no\h plei [ơ, sư tôch ‘lơng; vă nghe đei tôm tơ mam xa ‘lơ\ng ‘no\h athei đei phe, ‘nhie\m, ka mă ưh ‘no\h tơ\h, đang kơ ‘no\h j^ ‘nhot, [um, plei ‘long, mă hơ tuch ‘no\h j^ tuh thim đak kho; adrol vă pai xa đe me\ athei băt ôp hơ met ty mă rơ go\h păng mưh pai đang, gô tơ mam xa ngach ‘no\h ‘me nghe hloi, ưh gơ\h le# đunh.

Hăm nghe ưh ‘me\h so\ng xa ‘no\h đe me\ athei pơm thoi yơ?

- ‘Nâu j^ tơ drong tôch pơ ngơ\t hăm đe me\ mưh ‘me nghe ưh gan ‘me\h so\ng xa. Mă tơ pă, mưh đei nghe ưh ‘me\h xo\ng xa thoi no\h, bơ ngai me\ athei adrin ‘me, bơ ngai [ă ku\m thoi no\h mơ\n, athei pơ lung nghe xa, kăl loi ‘no\h le# hil pơ go\ nghe xa, mă athei chă trong pơ lung sư thoi no\h nghe so\ng xa ku\m lơ [iơ\. Mưh nghe kuă so\ng xa bơ\n pơ lung ưh gơ\h ‘no\h athei chă trong ăn nghe pơm ngôi hai, ‘me răh ăn kơ nghe hai, vă nghe huei nhâm, vi păng mưh nghe ưh đei to\k k^ bơ\n athei ăn sư yoa thim vitamin vă pơm ăn nghe, hơ io\h so\ng xa chơ găm nhen vitamin A, D, E,.. đei kơ tă lơ\m lơ kơ loăi vitamin, mưh đei nơ\r pơ tho đơ\ng an^h jang pơ gang, dôm vitamin athei đei [ak si chih ăn hla ar răt ‘mơ\i, đe me\ ưh gơ\h năm răt, ăn nghe huch kơ dih mă athei ba nghe năm tơ\ hnam pơ gang, đei khăm, [ak si chih ăn hla ar răt thoi no\h vă gơ\h sơ đơ\ng jơ hngâm.

Bơ nê kơ ih [ak si.