VE|I LĂNG NĂNG TÔNG JƠHNGƠ|M JĂN LƠ|M KHE|I NĂR HƠNĂP

Rong kon pran jăng, hơgei ‘no\h j^ tơ drong hơ iă hlo\h kơ rim bơ ngai pơm me\. Yoa thoi no\h, dro\ kăn oei hơ năp athei băt vei lăng ‘lơ\ng jơ hngâm pran kơ dih kâu. Lơ\m khei ‘năr âu, jơ hngâm jăn đơ\ng đe me\ [ơm truh tơ drong tih vơ\ djơ\ ‘lơ\ng kơ kon nghe lơ\m klak.

Vă kơ đei 1 u\nh hnam hiôk hian rơ nu\k rơ noa, kăl kơ jang kiơ\ rơ ne\h kon to\ xe\t. Rong đei 1 ‘nu kon jing bơ ngai tôch kơ mơ mat, hoach lơ, kơ na athei tơ che\ng hơ len hơ drol kơ vă đei kon. Lơ\m tơ drong mu\k drăm atu\m dang ei, 1 ‘nu klo kăn lăp kăl kơ đei đơ\ng 1 tru\h 2 ‘nu kon. ‘Ne\ kơ đei kon hro#ih de#h hnang, hơ drol kơ 22 xơ năm, yua kơ thoi no\h akâu jăn bơ ngai me\ tam mă vơ\ tôm. ‘Ne\ kơ rơ ne\h klui de#h hnang đơ\ng ro\ng 35 xơ năm, yua kơ rơ ne\h klui, kơ ting kơ p^ng …rim tơ ley hoan tơm hơ răng mơ mat kơ pơ\ih rơ du, hơ nhăk tru\h hơ mơt kơ rơ ne\h mơ mat. ‘Lơ\ng hlo\h athei rơ ne\h tơ\ xơ năm 25 tru\h 30, hơ tăih băl 1 ‘măng rơ ne\h to\ xe\t hlo\h ‘no\h j^ 3 xơ năm. 

Vei lăng bơ ngai dro\ kăn mư\h oei hơ năp athei vei lăng sơ đơ\ng nge joă hmă păng rơ ne\h xơ đơ\ng ăn kơ pơ đ^ me\ hăm kon. Yua thoi no\h, mư\h oei hơ năp, bơ ngai me\ kăl kơ năm tru\h tơ\ hnam pơ gang xăh dăh mă hnam chă io\k đe rơ ne\h ch^h măt vă kơ đei bơ ngai jang pơ gang khăm păng hơ len lăng. Rim ‘nu bơ ngai me\ adoi đei hla ar khăm nghe dăh mă hla ar hơ len lăng jơ hngơ\m pran tơ\ hnam. 

Pơ tơm blu\ng oei hơ năp, 1,2 ‘nu bơ ngai me\ đoa [o#h lap, rơ mơ\n, ư\h kơ ‘me\h so\ng sa, đei [ơ [lut hăk dăh mă ‘me\h sa dôm tơ mam sa kiơ\ kơ d^h đơ\ng rim bơ ngai. Rim tơ drong ‘no\h lăp đei [o#h lơ\m khei ‘năr kơ đe\h, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h bơ ngai me\ kăl kơ vei lăng so\ng sa tro\ [lep păng vei lăng jơ hngơ\m jăn va\ kơ nge t^h vơ\ hmă.

Athei pơm kiơ\ tơ drong khăm nge hơ nơ\ng, to\ xe\t hlo\h 3 ‘măng lơ\m prăt khei ‘năr oei hơ năp. ‘Măng mă 1 lơ\m 3 khei blu\ng vă băt hơ dăh đei kon tơ pă dăh ư\h, ‘măng mă 2 lơ\m 3 khei to\k bo\k vă lăng nge pran dăh mă ư\h kơ jăng vă kơ đei trong ‘me sa ‘lơ\ng ăn kơ bơ ngai me\ tơ tom, ‘măng mă 3 lơ\m 3 khei hơ tuch vă lăng nge t^h vơ\ hmă ư\h, ngôi ‘lơ\ng dăh mă ư\h, vă kơ băt hơ drol năr rơ ne\h. Tơ dăh khăm đei lơ ‘măng [iơ\ roi ‘lơ\ng hlo\h, mă loi ‘no\h j^ 3 khei hơ tuch, 1 khei athei khăm 1 ‘măng. 

Mư\h khăm nge, bơ ngai me\ kăl kơ đei khăm đ^ đăng lơ\m akâu jăn: pơ to\ kơ jung, ko\ng k^ trăp, jo# hơ anơ\k, mơ\ng plei nu\ih, tơ so\h, pơ to\ huyết áp, pơ long đak hơ yô, pơ ôr păng dôm tơ drong j^ plei nu\ih, klơm, plei le\n…Khăm găh tơ drong dro\ kăn: pơ to\ tơ pu kon, klak, mơ\ng nge dui jơ hngơ\m. Vă tang găn j^ jo jăn ăn kơ kon, bơ ngai me\ mư\h ư\h kơ hơ dro# kăl kơ đei [et tang găn j^ jăn, [et 2 ‘măng: jru\m mă 1 lơ\m khei mă 4 dăh mă khei mă 6 oei hơ năp, jru\m mă 2 hơ tăih kơ jru\m mă 1 1 khei păng hơ drol kơ rơ ne\h to\ xe\t hlo\h 1 puăt khei. Lơ\m khei ‘năr oei hơ năp, mă loi ‘no\h j^ tơ\ khei hơ tuch, đei [o#h pham jur tơ\ jơ\ng, pơ ôr păh lăp tơ\ jơ\ng. Tơ dăh [o#h pơ ôr [e\nh kơ akâu đei hloi j^ kơ\l, bơ bul măt ‘no\h ro\ lăng yua đơ\ng nge joă, athei năm khei, pơ long đak hơ yô, pơ to\ huyết áp, sa [o\h păl lăp. Hơ nơ\ng năm khăm vă ve\h ver tơ drong ư\h kơ ‘lơ\ng mư\h rơ ne\h. 

Mư\h oei hơ năp, kăl kơ mă pơ ‘lơ\ng mư\h yua pơ gang, [et bơ\ng, pơ chrang, ph^m u\nh điên yua kơ tôch kơ [ônh pơm ư\h kơ ‘lơ\ng ăn kơ nge t^h vơ\. Pơ t^h gia nhen, ‘nao oei hơ năp, yua pơ gang vitamin A kơ liêu lơ gô pơm ăn kơ kon nghe đei kl^k io\k đơ\ng rơ ne\h hloi. 1,2 pơ gang pơm ăn sơ đơ\ng jơ hngơ\m gô pơm ăn nghe ư\h kơ gei, lôch, pơm ăn kơ nge t^h vơ\ ư\h kơ ‘lơ\ng  dăh mă j^ jăn đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h. Yua thoi no\h mư\h kăl kơ yua pơ gang, athei ap^nh [ok thây pơ gang pơ tho. 

Vă băt hơ dăh [iơ\ dôm tơ drong kăl tơ rek lơ\m khei ‘năr hơ năp, nhôn chă pơ ma nuh hăm [ak si Nguyễn Thị Hoa, pho\ Kơ dră An^h vei lăng jơ hngâm pran mưh rơ ne\h kon kơ dêh char Dak Lak găh tơ drong ‘nâu.

        - {ak si ăi, dro\ kăn hơ năp athei oei xa, hơ met jơ hngâm đon thoi yơ vă nge lơ\m klak gơ\h pran jăng, tih vơ\ ‘lơ\ng?

          - {ak si Nguyễn Thị Hoa: Hơ drol kơ hơ năp 6 khei tơ dăh boăl hơ ke\ dêh hnang dăh mă bek dêh hnag sư ưh ‘lơ\ng truh tơ drong hơ năp ngăl, tơ dăh boăl bek dêh hnang mưh hơ năp, rơ ne\h kon, nge [ônh bek plên păng đei j^ hơ yô đak s^k, boăl păng klo boăl athei le# kơ et hât, huch [ier, hơ lăk păng yoa dôm tơ mam ưh ‘lơ\ng nai… yoa dôm kơ chât âu [ơm ưh ‘lơ\ng truh tơ drong hơ năp kon, pơm ăn nge lơ\m klak [ônh huo\ng, lôch rơ ngăt, mă ưh ‘no\h rơ ne\h ưh kơ tôm khei păng nge đei jo jăn. Adrol kơ hơ năp 3 khei, boăl athei năm [et 1,2 pơ gang tang găn j^: Hơ nơ\k, Rubela… yoa lơ\m 3 khei blu\ng nge [ônh đei j^, jo jăn.

            2 khei hơ drol kơ vă hơ năp, boăl păng hnam tơ no\ athei huch pơ gang hơ mơng yoa lơ\m khei ‘năr hơ năp ưh gơ\h huch pơ gang hơ mơng, athei huch hơ drol vă lơ\m hnam huei đei bơ ngai đei hơ mơng, vă huei tơ po\h tơ\ băl.

            Hơ drol kơ hơ năp 1 khei boăl huch thim dơ\ng găr pơ gang sắt păng axitfolic vă tang găn j^ jăn tơ\ trong huan, tơ drong et thim axitfolic tôch g^t kăl, mă loi j^ hơ drol kơ rơ ne\h păng đơ\ng ro\ng kơ rơ ne\h 1 khei. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, klo kăn boăl athei năm khăm hơ len jơ hngâm pran mă tôm, set hơ len bơ\n pham, đak hơ yô, siêu âm lơ\m klak, hơ len năng 1,2 tơ drong j^ tơ po\h kiơ\ trong pham, ‘ngoăih kơ ‘no\h athei so\ng xa mă lăp, ‘lơ\ng ‘năi.

- Lei, [ak si ăi, đei dro\ kăn mưh ‘nao hơ năp ‘no\h so\ng xa kơ lu\, xa tơ mam đang ‘no\h hăk, tơ gok, gleh lap, yoa kiơ đei tơ drong ‘nâu?

          - {ak si Nguyễn Thị Hoa: ‘Me\h hăk, gleh lăp ‘no\h j^ tơ drong đei [ôh [ât ‘nao hơ năp, lơ\m khei ‘năr ‘nao hơ năp, ku\m đei bơ ngai pu\n ưh ‘me\h hăk, tơ gok dăh mă ưh me\h so\ng xa kiơ, tơ drong ‘nâu sư [ôh hơ kâu jăn ‘lơ\ng, huei đei tơ drong kiơ. Mă đơ\ng hrei ‘nâu lơ bơ ngai jang khoa ho\k tam mă chă [ôh yoa kiơ mưh ‘nao hơ năp me\h tơ gok, hăk, so\ng xa kơ lu\ mă lei, ro\ năng yoa dôm tơ drong ‘nâu: Yoa so\ng xa ưh kơ lăp, s^k lơ\m pham to\ se\t, mă 2 ‘no\h yoa jơ hngâm jăn 1,2 ‘nu bơ ngai ‘nao hơ năp ưh sơ đơ\ng kơ na mưh tơ mam xa đei [âu ‘no\h ưh kơ lu\, ‘me\h hăk tơ gok. Kơ na đe me\ athei adrin e\nh yoa tơ drong ưh kơ lu\ so\ng xa, ‘me\h hăk âu lăp đei lơ\m dôm khei blu\ng ‘nao hơ năp đe\ch, mưh hlo\h khei ‘năr âu đe bơ ngai me\ [ôh rơ hăo hiôk [iơ\ yoa thoi no\h kơ dih kâu le# pơ prơ\n xa tơ mam kơ dih ưh kơ ‘me\h, mă athei rơih xa dôm tơ mam mă lăp hăm hơ kâu jăn kơ dih vă gơ\h hiôk lơ\m hơ kâu jăn, le# kơ huch bơ\n che\h phe, chiên, kho tơ mam kơnh so\ng xa ưh gan lu\, [ôh gleh hrat lơ\m jơ hngâm, athei xa plei ‘long mă lơ, súp ngach tôch ‘lơ\ng ăn bơ ngai oei hơ năp. ‘Ngoăih kơ ‘no\h chă xa ngôi bơ\n [e\nh mi, [um tây, huch đak to\h, athei so\ng xa lơ ‘măng lơ\m năr, le# kơ sa ph^ 1 ‘măng kơnh [ônh kơ hăk.

- Hăm dro\ kăn tơ pu\ ưh tôm khei, đei [ôh thoi yơ hă [ak si?

- {ak si Nguyễn Thị Hoa: Đe dră kăn krê kơ tơ pu\ ưh tôm khei, lơ\m khei năr hơ năp, đei nge đơ\ng 22-37 gie\ng ‘no\h gơ\h băt hơ drol nge rơ ne\h tôm khei dăh ưh bơih. Nơ\r tơ tă hơ doi ăn đ^ đăng bơ ngai me\ oei hơ năp, mă 1 bơ\ jang lăp ai, mă 2 so\ng xa tôm kơ chât, mă 3 jơ hngâm đon rơ hơi hiôk, ưh đei pơ ngơ\t kiơ, mă 4 ‘no\h mưh vă truh năr rơ ne\h le# kơ năm tơ\ hơ tăih. Bơ\ jang lăp ai ‘no\h j^ bơ\ jang kiơ\ jơ hngâm kơ dih, đei jơ pơ dơ\h ngôi lăp ‘lơ\ng, le# cho\h jang tơ\ đak păng an^h kơ jung hơ mơt, le# tung pơ du\ tơ mam trăp, hơ mơt nge huo\ng, le# năm hơ tăih mưh vă truh khei ‘năr rơ ne\h. Vă huei tơ pu\ kon ưh tôm khei bơ ngai hơ năp athei khăm hơ len nge kiơ\ khei tơ\ hnam pơ gang păng đei [ok thây pơ gang tơ roi tơ gu\m găh tơ drong so\ng xa, pơ dơ\h ngôi ku\m nhen trong huch, yoa pơ gang lơ\m khei ‘năr hơ năp.

          - Bơnê kơ [ak si.