Plêệng k’tiếc ặt tr’xăl zâp cơnh nắc buôn dưr váih cr’ay, ooy đâu vêy viêm phế quản cấp, lấh mơ nắc p’niên k’tứi lâng manứih t’coóh t’ha. Râu tu bhrợ viêm phế quản cấp tính nâu nắc tu vi sinh vật, vi khuẩn, vi rút, vi nấm. Tu cóh apêê doọ râu k’ay, đhị truíh c’lâng pr’hơơm cóh mr’loọng, móh, hầu, thanh quản... vêy 2, 3 vi sinh vật ký sinh bhrợ váih pr’lúh bêl lưm pr’đơợ liêm buôn, xoọc c’rơ âng hêê cắh k’rơ... nắc buôn bhrợ váih pr’lúh cr’ay.

Loom bấc n’xiêng nắc muy rau cr’ăy bhrợ t’váih rau cắh liêm crêê ooy c’rơ bấc bhlâng lâng ting t’ngay vêy bấc ngai crêê cr’ăy n’nâu. Buôn nắc k’đháp đoọng bơơn n’năl loom bấc n’xiêng tu pazêng rau n’léh váih cắh u ghít, đoo bêl tước ooy cr’chăl k’ăy ngân bhlâng nắc vêy ng’bơơn n’năl lâng vêy cơnh bhrợ t’váih rau cr’ăy ngân lấh mơ, cơnh xơ loom cắh cậ ung thư loom.

Hân đhơ p’niên k’tứi bêl n’niên lứch vêy ta tiêm vắc –xin zâl cha groong cr’ăy a ngắt, hân đhơ cơnh đêếc cóh rau la lua cậ nắc dzợ vêy muy bơr cha nắc p’niên k’tứi crêê cr’ăy, tu cắh ơy ta tiêm chủng cắh cậ ắt lâng pazêng rau bhrợ t’váih cr’ăy. Tu cơnh đêếc, đhanuôr nắc ch’mêết lêy đoọng đơớh bơơn lêy n’năl cr’ăy a ngắt cóh p’niên đoọng vêy c’lâng bh’rợ pa dứah loon đơớh:

C’lâng pr’hơơm nắc cơ quan ta luôn vêy không khí mót, tu cơnh đêếc buôn váih k’ăy lâng đhr’năng âng pleng k’tiếc. Pleng k’tiếc cha kêết âng hân noo ha ót nắc rau liêm buôn đoọng ha pazêng rau vi sinh vật, cơnh vi khuẩn, virus, ký sinh trùng… dưr váih. Hân noo cha kêết công bhrợ ha c’rơ zâl cha groong pr’lúh cr’ăy u đhur… Pazêng rau đâu bhrợ đhr’năng crêê pr’lúh cr’ăy cóh c’lâng pr’hơơm bấc lấh mơ. Lấh n’nắc, cóh c’lâng pr’hơơm công vêy vi khuẩn ắt. Bêl a chắc azân crêê cha kêết cắh cậ c’rơ zâl pr’lúh cr’ăy u đhur nắc rau tu bhrợ t’váih pr’lúh cr’ăy.

Cr’ay viêm n’căr cơ địa cắh cậ chàm thể tạng nắc bhiệc viêm n’căr dị dứng mạn tính. Ooy 3 thập kỷ hanua, cr’ay nắc dưr váih 2-3 chu cóh zâp k’tiếc k’ruung nông nghiệp cơnh Trung Quốc, Việt Nam... cóh bha lang k’tiếc, vêy k’dâng 10-20% p’niên lâng 1-3% apêê ga rựa t’ha nắc ơy lâng xoọc crêê cr’ay nâu. Cr’ay buôn dưr váih bêl plêệng p’răng xơớt nắc zâp ngai lêy p’gít zêl cha’groong. Lấh mơ, bêl plêệng xăl moót ha ót cơnh xoọc đâu nắc bêl buôn dưr váih.

Pr’lúh cr’ăy k’hir pa khau bấc bhlâng nắc tu k’gơu pa trơơi, crêê tước ooy môi trường cóh toor đong ắt. Cóh Việt Nam, pr’lúh cr’ăy n’nâu u váih cóh zập c’moo, bấc bhlâng nắc cóh hân noo boo, pr’lúh cr’ăy u váih bấc nắc cóh zr’lụ vêy jọm đác, zr’lụ crâng k’coong. Pr’lúh cr’ăy k’hir pa khau bêl n’léh váih, ha dang cắh vêy bh’rợ zâl cha groong đơớh hân nắc buôn u trơơi boọ bấc ooy.

Lấh bơr c’xêê ahay, pr’lúh k’hiir plóh aham dưr váih k’rơ pa bhlâng đhị zr’lụ chr’hoong da ding k’coong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam. Tước cr’chăl n’nâu, Trung tâm Y tế chr’hoong Tây Giang ơy bơơn lêy lâng pa dứah đoọng ha lấh 100 cha nắc crêê cr’ăy k’hir plóh aham, cóh đêếc vêy bơr pêê cha nắc k’ăy ngân vêy ta đơơng ooy thành phố Đà Nẵng đoọng pa dứah. Rau choom moon bhlâng, cóh pazêng c’moo ahay, chr’hoong Tây Giang nắc zr’lụ doọ bool váih pr’lúh cr’ăy k’hiir plóh aham, tu cơnh đêếc cóh cr’chăl bha lâng dưr váih k’rơ âng pr’lúh k’hir plóh aham n’nâu, chính quyền lâng ngành chức năng nắc cắh choom cắh k’rang.

A’dụuc nắc mưy cr’ay trơơi boọ tu vi rút bhrợ t’váih lâng buôn dưr váih pr’lúh k’rơ bấc, buôn lưm cóh apêê p’niên, tu c’rơ âng apêê p’niên dzợ đhưr. Zâp c’moo, moót c’xêê 2 nắc g’lúh pr’lúh nâu dưr váih bấc bhlâng.

Bêl plêêng k’tiếc tr’xăl hân noo, cha kêệt ra ngoóh, bấc ngai buôn ​lum jéh ca ay cơnh ca ay cr’oóh, nhiễm khuẩn… Nâu đoo công nắc bêl buôn k’hir đh’rứah lâng ca ay đh’mâl. N’đhơ cơnh đêếc apêê c’léh âng ca ay dhd’mâl buôn bhrợ ha hêê cắh năl ghít, cr’đơơng tước bh’rợ zư pa dứah cr’ay dưr váih k’đháp. Tu cơnh đêếc, ng’cơnh bhrợ đoọng năl ahêê xoọc crêê ca ay đha mâl lâng pa khâu?

Cr’ay têy dzung boọp xoọc dưr váih k’rơ bấc tu bhiệc ôộm cha, ắt tớt cắh liêm crêê vệ sinh, bhrợ cr’ay trơơi boọ pậ bhứah ting c’lâng êệ đhọ. Lấh mơ bhiệc đươi bhrợ cơnh râu k’đươi moon âng bác sĩ, chế độ ôộm cha lâng dinh dưỡng đoọng ha p’niên cung chr’nắp bhlâng, chrooi pa’xoọng têêm ngăn c’rơ âng p’niên lâng bhrợ cr’ay bil dứah đấh.