Cr’ay k’hir plóh a’ham xoọc dưr váih k’rơ bấc lâng zâp cơnh đhị zâp chr’hoong k’coong ch’ngai âng tỉnh Quảng Nam. zâp vel đông cóh đâu xoọc xay bhrợ bấc c’lâng bh’rợ zêl cha groong k’hir plóh a’ham đoọng pa xiêr pr’lúh trơơi boọ pậ bhứah.

Xọoc đâu, miền Bắc xoọc moọt hân noo chanh đào, đhị apêê chợ, apêê za zệê r’hô đh’rưah câl chanh đào chô trâm đoọng hân noo ha ọt ha y. Ting cơnh Bác sĩ chuyên khoa I Bùi Văn Phao, bêl a hay nắc bhrợ Giám đốc Bệnh viện Y học Cổ truyền Nam Định, chanh đào căh cợ chanh cơnh c’xu zêng choom trâm lâng đác g’dớ choom pa dưah k’ooh, cr’ay mr’loọng.

Pleng k’tiếc p’lăh t’ngay c’xêê, puih-cha kệêt tr’xăl pâm bhroọt bhrợ vaih pr’đợơ đoọng ha vi khuẩn t’vaih cr’ay bhrợ ma nuyh hêê buôn lưm bhlầng. Nâu kêi nắc pazêng rau cr’ay buôn lưm lâng cơnh đương zêl cha groong.

Pr’luh k’hir ploh a ham xoọc dưr k’rơ lâng k’đhap coh bâc tỉnh, thành phố. Xoọc prang k’tiêc âi xay moon lâh 100.000 cha năc crêê ca ay k’hir ploh a ham, 12 cha năc lâh căh ma mông. Coh chr’hoong da ding ca coong Nam Giang, tỉnh Quảng Nam, pr’luh cr’ay k’hir ploh a ham công xooc dưr k’rơ bhrớ ha bâc ngai k’rang k’pân. Coh c’năt t’ruih ma nuih pa dưah đh’reh cr’ay âng bhươl cr’noon t’ngay đâu, đha nuôr lâng pr’zơc xơợng g’luh pra xay âng PV A lăng Lợi lâng Y Sỹ Hoàng Thị Lan, Trưởng Trạm Y tế chr’val Chà Vàl, chr’hoong Nam Giang ooy bh’rợ bơơn năl lâng cha groong pr’luh k’hir ploh a ham.

Pazêng t’ngay a hay vêy xa nay xay moon vi khuẩn “đăh lệê ma nuýh” bhrợ váih cr’ay whitmore dưr váih đhị Hà Tĩnh, Nghệ An, Thái Nguyên… bhrợ đhanuôr k’rang pa bhlầng. M’jứah lâng đếêc Bệnh viện Bạch Mai vêy bấc apêê crêê cr’ay whitmore moọt pa dứah. Ting cơnh Phó giáo sư-Tiến sĩ Đỗ Duy Cường, Giám đốc Trung tâm Bệnh nhiệt đới, Bệnh viện Bạch Mai, ha dang cơnh lalăm a hay, tợơ 5 tước 10 c’moo nắc vêy 20 cha nắc cr’ay whitmore (bọo vi khuẩn đăh lệê ma nuýh) nắc tợơ tợơp c’moo 2019 tước nâu kêi, đhị Trung tâm Bệnh nhiệt đới, Bệnh viện Bạch Mai ơy pa dứah đoọng 20 cha nắc crêê cr’ay cr’pân nâu.

Hân noo boo ta luôn nắc cr’chăl buôn dưr váih pr’lúh cr’ay tu pleng k’tiếc dzệêp dzong buôn váih vi khuẩn lâng apêê coon nặ cơnh ga gơu chéh váih bấc k’rơ. Năl bơr pêê k’rang zư lêy c’rơ tr’mông cóh hân noo boo nắc zooi đoọng ha pr’zợc lâng pr’loọng đong đay ta luôn c’rơ liêm.

K’oóh nắc muy cơnh liêm choom zooi đoọng a chắc a rang hêê choom zư lêy rau căh liêm moọt ooy c’lâng pr’hơơm. Bêl niêm mạc c’lâng pr’hơơm crêê rau bhrợ k’oóh đoọng g’hạc lơi rau boọ cóh mr’loọng lặ ooy nguôi.K’oóh buôn váih bêl p’lắh t’ngay, bhrợ váih k’oóh tu crêê đhr’năng pleng k’tiếc cắh liêm, k’oóh tu a chắc cha kệêt… Pa bhlầng, pazêng ma nuýh a chắc a rang đhưr nắc cơnh (ma nuýh t’coóh ta ha, p’niên k’tứi, pân đil a chắc k’đháp) buôn bọo váih cr’ay nâu. Nâu kêi nắc bơr pêê cơnh zooi đoọng zêl lơi k’oóh, lặ lơi g’hạc liêm choom.

Nha đam nắc muy rau t’nơơm bhơi xấc vêy ta đươi bấc cóh bấc k’tiếc k’ruung, tu a đoo vêy bấc rau dinh dưỡng liêm crêê ha c’rơ lâng vêy bấc rau pr’đươi choom đươi dua đoọng bhrợ têng z’nươu. A xậ nha đam vêy pêê lang, cóh đêếc lang lêệ vêy ta đớc nắc gel nha đam nắc pr’đươi vêy bấc bhlâng chất dinh dưỡng. Lang gel nha đam n’nâu nắc vêy ta lêy cóh pazêng rau pr’đươi pa liêm n’căr. Lấh đêếc, lang gel bha lâng n’nâu nắc bhrợ t’váih bấc rau liêm crêê ha c’rơ.

Hân noo cha noọng lâng đhr’năng pleng púih páih pa bhlầng nắc rau liêm buôn bhlầng đoọng hapêê cr’ay buôn trơơi boọ, pr’zuốh, bọol p’răng… Bhrợ têng cơnh ooy đoọng cha groong cr’ay cóh hân noo cha noọng, tệêm ngăn c’rơ tr’mông cóh pazêng t’ngay p’răng púih nâu. Đhanuôr lâng pr’zợc nắc đh’rứah đương xợơng pazêng rau xay moon đoọng lâng rau pa choom âng apêê bác sĩ cơnh đâu ấ.

Cr’ay k’hir plóh a ham nắc muy râu cr’ay buôn trơơi boọ cấp tính, choom váih cơnh pr’lúh tu vi rút dengue bhrợ t’váih. Cr’ay trơơi boọ nắc tu ga gơu cắp ma nuýh cr’ay boọ vi rút xang đếêc nắc pa trơơi đoọng ha ma nuýh doó cr’ay. Cr’ay nâu dưr váih đhị zập prang bha lang k’tiếc ắt cóh zr’lụ khí hậu nhiệt đới. Đhị Việt Nam, cr’ay nâu đhơ đhị zêng vêy, prang 4 zr’lụ Bắc, Trung, Nam lâng Tây Nguyên, zêng lâng thành thị cung cơnh zr’lụ vel bhươl, cr’ay dưr váih prang c’moo ha dợ buôn váih cơnh pr’lúh k’rơ nắc moọt hân noo boo, pa bhlầng nắc moọt c’xêê 7,8,9,10.