VOV4.Êđê - Ho\ng klei mtô brua\ kơ mnuih ngă lo\ hma, hlăm hdră dja\ ti kngan ktrâo ti brua\, du\m thu\n êgao, Anôk mtô brua\ kdriêk Krông Ana, ]ar Daklak mâo po\k leh du\m êtuh boh adu\ ho\ng lu mta brua\ ngă tui si alu\ wa\l ]ia\ng, lehana\n bi djo\ ho\ng hnơ\ng thâo mơ\ng mnuih hriăm mơh. Hdră ngă anei đru leh mnuih ngă lo\ hma mđ^ h^n klei thâo pô, mlih mnơ\ng pla, mnơ\ng rông, đru msir leh klei t^ng dleh kơ mnuih ngă lo\ hma hlăm alu\ wa\l.

            Pla mjing hlăm 5 sao lăn, lehana\n hiu ngă brua\ mưn hlăm jih thu\n, [ia\dah kno\ng mâo ma\ djăp ung mo# Y-Lie#u {uôn Ya\, ti [uôn }uê, sa\ {a\ng Adrê`, kdriêk Krông Ana pioh rông dua ]ô anak đu]. Thu\n 2012, mâo phung knua\ druh mtô brua\ kdriêk Krông Ana hriê k]e\ mblang, iêu jak `u nao hriăm mkra êdeh p’phu\t. Leh 6 mlan nao hriăm brua\ ana\n, `u ]an prăk po\k anôk mkra êdeh p’phu\t. Kno\ng sa thu\n êdei kơ ana\n, `u dưi tla jih nư klei. Lehana\n [rư\ [rư\ mkuôp pioh, `u mâo mdơ\ng leh sa boh sang siam kjăp, po\k sang mnia điêt kơ mo# ]h^ djăp mta ra mnơ\ng. Mơ\ng năn, klei hd^p mda go\ sang `u dơ\ng hơ^t. Y-Lie#u {uôn Ya\ brei thâo:

         “Êlâo kơ nao hriăm brua\ mkra êdeh, hmei kno\ng duah ma\ djăp kơ hua [ơ\ng hruê ana\n. Leh hriăm brua\, po\k he\ anôk mkra êdeh ti [uôn. Kâo [uh tu\ dưn êdi. Sa hruê kâo mâo ba w^t hlăm brô 500 êbâo prăk. Kha\dah dleh amâodah ênưih kâo ăt mkra jih êdeh kơ mnuih hlăm [uôn, ]ia\ng kơ jih jang mnuih amâo mâo lo\ ba mkra êdeh kơ anôk mkăn ôh”.

           Ăt dơ\ng mơ\ng klei hriăm brua\, go\ sang Y- Păn {uôn Krông, ti [uôn ~a], sa\ Êa Bông, kdriêk Krông Ana tlaih leh mơ\ng klei [un [in ho\ng brua\ ru\ mdơ\ng. Y – Păn la]: Êlâo ana\n nao ngă brua\ kăp đru phung ngă sang, prăk mưn ho\ng ênoh [ia\, lehana\n brua\ knua\ tăp năng mâo tăp năng hơăi. Leh w^t hriăm brua\ ru\ mdơ\ng ti anôk brua\ mtô bi hriăm brua\ kdriêk krông Ana, `u dưi mkra leh sa boh sang ho\ng ênoh êlưih hlăm [uôn. Bi tơdah mâo brua\ pro\ng `u mâo phung khua ngă brua\ ru\ mdơ\ng iêu nao ma\ brua\ lehana\n dưi mưn prăk ho\ng ênoh yuôm h^n mơh. Kyua mâo leh klei thâo hlăm brua\ klia pưk sang, snăn klei hd^p dơ\ng hơ^t h^n mơh. Y – Păn {uôn Krông brei thâo:

              “Ara\ anei kâo nao ma\ brua\ mâo mơ\ng 6 – 7 êklăk prăk/mlan. Kâo mâo mdơ\ng leh dua boh sang hlăm [uôn. Hlăm [uôn, thu\n 2015 lo\ mâo 10 ]ô ayo\ng adei nao hriăm brua\ ru\ mdơ\ng. Leh rue# hriăm dưi mkra sang tlô, sang mnei kơ mnuih [uôn sang hlăm [uôn”.

     Bi ho\ng H’On Niê, ti [uôn Riăng, sa\ Ea Bông, anôk brua\ mtô bi hriăm brua\ Krông Ana mjing leh kdrông kơ `u mâo bi s^t klei ]ia\ng. Mâo he\ phung knua\ druh anôk mtô brua\ ta\ brei êlan, nao hriăm k]oh ]hum ao, amâo mâo lu] liê prăk kăk ôh, [ia\dah lo\ mâo klei đru mdul H’On mơak măng ai. Leh rue# hriăm H’On ]an prăk blei masin k]oh ]hum ao, lehana\n w^t po\k anôk k]oh ]hum ao ti sang pô mtam. Kha\dah kno\ng mrâo mâo hriăm mta ênưih ngă mse\ si jh^t duôm, djip anôk t^. mlih klei ksak, [ia\dah brua\ anei ngă hjlăm mmông wa\n ăt mâo ba w^t kơ H’On hlăm brô 60 êbâo prăk/hruê. Anei jing knhuang tal êlâo, đru po\k hdră duah [ơ\ng ]ia\ng kơ H’On mâo klei g^r h^n:

         “Kâo khăp snăk ngă brua\ k]oh ]hum ao, leh rue# brua\ hma pưk kâo srăng lo\ nao hriăm ]ia\ng mđ^ h^n klei thâo. Kâo ]ang hmăng thâo k]oh ]hum ao kơ pô, kơ anak aneh, kơ jih jang mnuih. Kâo khăp ho\ng brua\ anei”.

         Mtô brua\ djo\ ho\ng klei hd^p mnuih [uôn sang, snăn knư\ hruê knư\ mâo lu mnuih nao hriăm brua\. Mâo lu mnuih kbưi ho\ng Krông Ana du\m êtuh km ăt nao hriăm mơh. Nguyễn Quốc Hậu, ti thôn Tân Lợi 1, sa\ Êa Vy, kdriêk Krông Pa], ]ar Daklak brei thâo: Anôk `u hd^p mâo lu adrăng, kyuana\n `u ma\ adrăng ana\n pioh pla mmao. S^t yơh brua\ ngă anei ]ia\ng bi mâo lu adrăng yơh, ma\ brua\ suăi, hnơ\ng hrui w^t kă jăk h^t ôh. Leh hmư\ hing, Anôk mtô brua\ Krông Ana mtô hdră pla mmao snăn tui nao hriăm. Kha\dah mơ\ng sang hlo\ng truh kơ anôk hriăm êbeh 100km, [ia\dah nanao mơ\ng 4h aguah grăp hruê `u mprăp êsei djam truh kơ anôk ana\n ]ia\ng hriăm brua\. Hnô kơ năn, `u mâo leh klei tu\ jing mơ\ng bru mrâo anei:

    “Thâo hdră pla mmao djo\ hdră snăn amâo mâo liê lu ôh, [ia\dah boh mnga mâo ba w^t lu snăk, snăn kâo g^r nao hriăm brua\ anei. Mơ\ng sang kâo truh kơ anôk hriăm hlămbrô 140km, êrô nanao snăn hlăm hruê, hruê wa\n ho\ng mdiê kuê snăn g^r dăp he\ brua\ knua\. Mâo phung nai mtô ho\ng jih ai tiê mơh, kâo w^t pla mâo klei tu\ jing leh, ]h^ mnia mâo ba w^t [rư\ hruê [rư\ đ^. Mnuih [uôn sang riêng gah hriê dlăng lehana\n hriăm êmuh ho\ng kâo [ia\dah kâo kno\ng dưi đru ma sa dua ]ô mnuih đu]. Mâo lu snăk mnuih ]ia\ng hriăm snăn kno\ng kâo ktrâo kơ anôk bi hriăm brua\ ana\n brei di`u tui nao hriăm”.

      Ho\ng hdră êlan “Mtô brua\ hlăm [uôn sang, djo\ ho\ng klei hd^p hlăm yang [uôn”, amâo mâo djo\ bi hriăm tui si klei mnuih ngă lo\ hma ]ia\ng ôh, ara\ anei anôk mtô brua\ anei lo\ po\k leh truh 20 boh adu\/thu\n ho\ng 16 mta brua\ mse\ si brua\ ru\ mdơ\ng, brua\ mkra êdeh p’phu\t, brua\ k]oh ]hum ao, brua\ pla mmao, brua\ mkra pui hlăm pưk sang, brua\ rông mnơ\ng… Hriăm êjai ma\ brua\ êjai, Anôk anei hlo\ng mko\ mjing hdră lông ngă djăp mta brua\ leh hriăm kơ phung nao hriăm. Du\m êpul brua\ anei, hlo\ng mjing leh brua\ ma\ hơ^t kơ 10 ]ô mnuih. Tui si anôk mtô brua\ ksiêm dlăng, leh bi hriăm mâo leh êbeh 100 anôk bi hmô mâo ba w^t leh klei hd^p hơ^t kơ phung leh hriăm brua\ mơ\ng 8 sa\, wa\l krah hla\m kdriêk krông Ana. Mâo klei tu\ dưn h^n jing mơ\ng brua\ pla mmao, brua\ mkra êdeh p’phu\t, brua\ ru\ mdơ\ng, brua\ rông mnơ\ng. Hlăm năn mâo 1/4 hdră bi hmô mơ\ng mnuih djuê [ia\ mâo. Kah knar mâo ba w^t prăk mnga mơ\ng grăp mta brua\ mơ\ng 5 – 15 êklăk prăk. Năng mđing jing êbeh 90% hlăk ai mnuih djuê [ia\ nao hriăm brua\ ru\ mdơ\ng, lehana\n ]o\ng mjing brua\ ma\ hơ^t mơh kơ pô. Aduôn Đinh Thị Danh, Khua anôk mtô bi hriăm brua\ knua\ krông Ana la]:

         “Klei ]ang hmăng mâo brua\ knua\ ma\ jih jang mnuih mâo sơăi, drei kno\ng đru [‘[ia\ digơ\ srăng mâo brua\ knua\ ma\. Boh nik ho\ng phung hlăk ai mnuih djuê [ia\, snăn klei thâo săng êlâo ]ia\ng dưi mâo brua\ knua\, mơ\ng klei mtô bi hriăm brua\ anei yơh lo\ bi êrâo ai tiê, klei ]ang hmăng kơ klei hd^p jăk yâo h^n, kơ brua\ knua\ srăng ba w^t lu prăk kăk h^n. Ho\ng klei jing ti Lăn Dap Kngư snăn amâo mâo guôn đue# hiu kơ anôk mkăn ôh, ti [uôn sang pô mtam, ti lăn pô mâo leh ana\n mtam, boh nik ho\ng hđeh êkei mnuih djuê [ia\ di`u mâo ai ktang, kno\ng drei thâo bi mđ^ ai di`u, ta\ êlan kơ di`u nao djo\, s^t nik srăng tu\ jing”.

          Mtô brua\ djo\ ho\ng klei hd^p hlăm yang [uôn, hriăm djo\ brua\ kơ klei duah [ơ\ng, tăp hriăm tăp ngă, hriăm hlo\ng thâo, ana\n yơh jing hdră mơ\ng Anôk mtô brua\ kdriêk krông Ana, ]ar Daklak dôk ngă mâo ba w^t leh lu klei tu\ dưn tal êlâo, đru kơ mnuih [uôn sang kr^ng taih kbưi bi mlih mnơ\ng pla, mnơ\ng rông, tơdah amâo mâo anôk pla mjing, srăng ngă brua\ mkăn ti [uôn sang pô mtam.

                                                         Y-Khem pô ]ih hlo\ng răk.