VOV4.Êđê- Thŭn anei, klei ruă Covid 19 mjing leh klei kpĭ prŏng truh kơ anôk bruă duh mkra, ngă lŏ hma ti dŭm čar krĭng Lăn dap kngư, hlăm anăn mâo čar Dak Nông. Hdră dŭ mdiăng gun kpăk ngă kơ mnơ̆ng dhơ̆ng bruă lŏ hma amâo dưi ba truh kơ wăl anôk mnia mblei; klei ruă tưp bluh mâo hlăm sang maĭ lehanăn anôk hrui blei mnơ̆ng dhơ̆ng, ngă kpăk jih hdră duh mkra, mnia mblei. Khă snăn, hlăm klei kpĭ mơ̆ng klei ruă, anôk bruă sang čư̆ êa dŭm gưl, anôk bruă duh mkra lehanăn mnuih ƀuôn sang mâo leh klei gĭr lehanăn phŭn tal êlâo dưi hdĭp, ngă bruă djŏ hŏng boh klei dôk mâo, bi hrŏ tuič hnơ̆ng klei truh, klei luič liê.

Klei bi hgŭm bruă lŏ hma - êa drao Thịnh Phát ti ƀon R’But, să Quảng Sơn, kdriêk Dak Glong, čar Dak Nông mrâo găn dŭm hruê mlan dleh dlan hĭn yap mơ̆ng leh mkŏ mjing. Klei dleh dlan mphŭn mơ̆ng mlan 5, leh dŭm ênoh mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma mơ̆ng êpul hgŭm bruă mkra mjing dleh dưi ba čhĭ, hrŏ ênoh kjham. Truh mlan 7 leh anăn mlan 8 leh anôk ba čhĭ ti ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh leh anăn lu čar nah Dhŭng gun kpăk, snăn mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng Thịnh Phát kpăk đuôm. Nguyễn Thị Toản, Khua Êpul hgŭm bruă Thịnh Phát brei thâo, hlăm boh klei anăn, khua Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa čar Dak Nông, kdriêk Dak Glong leh anăn Knơ̆ng bruă lŏ hma - Mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang čar mđĭ ktang klei mkŏ leh anăn ƀrư̆ ƀrư̆ đru leh êpul hgŭm bruă dưi duah anôk ba čhĭ. Djam bei boh dưi ba čhĭ, djam bei đŭng, sa lat ăt đĭ ênoh lu mkă hŏng êlâo kơ mâo klei ruă Covid-19. Yuôm bhăn hĭn, khua gĭt gai čar nao truh ti krĭng mkra mjing čiăng ksiêm dlăng boh sĭt, mđing hmư̆ klei akâo leh anăn đru kơ êpul hgŭm bruă bi leh hdră mkra mjing, mdrơ̆ng hŏng klei ruă Covid-19 năng ai srăng dleh ktuê dlăng hlăm wưng kơ anăp:

 “Êpul hgŭm bruă kčĕ leh anăn Khua knơ̆ng bruă sang čư̆ êa čar ăt tŭ ư đru duh bi liê mkŏ mjing sa sang ală kĭng hŏng tač ƀhu čiăng bru krô djam bei boh. Msĕ si ară anei, djam bei boh đĭ ênoh, mdŭm hŏng djam bei đŭng mtam, snăn amâo thâo lŏ tĭng dlăng ôh. Kyua anăn êpul hgŭm bruă dôk čuăl mkă, 2 hruê sa blư̆ srăng nao pla mjeh ti 5 sao, čiăng rơ̆ng amâo mâo kƀah ôh mnơ̆ng ba čhĭ ăt msĕ mơh amâo mâo mkăm ôh lu đei mnơ̆ng. čar čuăl mkă leh 1 krĭng 26 ha čiăng Êpul hgŭm bruă ngă snăn.”

Klei đru mơ̆ng bruă sang čư̆ êa dŭm gưl leh anăn dhar bruă čar Dak Lak lŏ dưi hmao hluê ngă hŏng jih dŭm anôk bruă mơ̆ng čar mkăn, čiăng mkŏ ba čhĭ boh mnga lŏ hma. Nguyễn Thị Xuân Hương, khua gĭt gai Knơ̆ng bruă mkra mjing leh anăn anôk bruă lŏ hma Hương Cao Nguyên, čar Dak Lak brei thâo, hluê si klei hâo hưn mkŏ mơ̆ng čar, Knơ̆ng bruă Hương Cao nguyên nao leh ti krĭng pla mjing đang djam lă lia ti kdriêk Dak Song. Khădah, wưng hrui pĕ mkŏ mjing djŏ wưng klei ruă Covid-19 anăn dleh dlan kơ mnuih mă bruă. Anăn ăt jing wưng yan hjan ti alŭ wăl, êlan klông, dŭ mdiăng djam mtam mơ̆ng krĭng čư̆ čhiăng lăn Bazan êbhơr, kdlŭt kdlăt ăt jing klei gun kpăk prŏng. Nguyễn Thị Xuân Hương ăt brei thâo: Hlăk êjai bŏ hŏng dleh dlan, anôk bruă duh mkra bi blŭ hrăm leh hŏng Knơ̆ng bruă lŏ hma - mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang Dak Nông, leh anăn bruă hrui êmiêt, dŭng hruh, dŭ mdiăng dưi dăp êđăp ênang. Krĭng djam tam Dak Nông dưi hmao ba čhĭ:

 “Msĕ si knơ̆ng bruă mphŭn ngă, kâo mưn sa anôk bruă mâo djăp klei bi mklă čiăng bruă hrui êmiêt, đŭng hruh, biădah ăn kăn dưi ngă leh mơh. Leh anăn, kâo blŭ hrăm hŏng Knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang Dak Nông bi mkŏ kâo hŏng dŭm êpul hgŭm bruă leh anăn dŭm anôk hrui blei đaŏ knang leh anăn hmaĭ kơ dŭm kdriêk phŭn kơ dŭm mta mnơ̆ng kâo čiăng. Snăn knŏng 1 mlan leh êgao, hnơ̆ng mâo 1 hruê 100 ton, leh anăn dưi msir mgaih leh lu mta klei ba čhĭ kơ krĭng pla mjing.”

Hŏng klei nao ai mơ̆ng bruă sang čư̆ êa dŭm gưl, mnuih ƀuôn sang leh anăn anôk bruă mnia blei, bruă lŏ hma čar Dak Nông dưi mkhư̆ leh ƀiă êdi hnơ̆ng luič liê. Truh ară anei, dŭm čar, ƀuôn prŏng hlăm kluôm ala mphŭn hdră ngă bruă mrâo, dŭm mta bruă mnia blei ngă bruă găl ênưih hĭn, đru kơ bruă lŏ hma hrŏ klei luič liê. Bruă lŏ hma čar Dak Nông tal êlâo găn jih klei dleh dlan čiăng lŏ dơ̆ng đĭ kyar êđăp ênang hlăm wưng kơ anăp.

- Ơ Phạm Tuấn Anh, hlăm wưng hdĭp mbĭt hŏng klei ruă tưp, ya mta klei mlih mrâo leh anăn klei lông dlăng hlăm bruă lŏ hma čar Dak Nông?

Phạm Tuấn Anh: Leh klei ruă tưp Covid-19 mâo klei hơĭt, dhar bruă lŏ hma mâo leh klei gĭt gai, mtô kơ phung mkra mjing mkŏ mjing klei ngă bruă yan puih, bi hmar bruă hrui pĕ boh mnga yan hjan, boh nik jing hrui pĕ kphê. Boh tŭ dưn, klei hrui pĕ boh mnga yan hjan dưi ngă jih leh, hmar hĭn mkă hŏng wưng anei thŭn dih, klei rah pla yan puih mâo hnơ̆ng 86,9%, ƀiă hĭn hŏng wưng thŭn dih 2 êbâo 746,4 ha. Ƀĭng ngă lŏ hma bi hrŏ ênhă lăn pla mjing, kñăm kơ mnuih mă bruă, hrui pĕ boh mnga ana sui thŭn dôk mâo ênoh, hlăm anăn mâo kpê, tiu… Gưl bluh đĭ klei ruă tưp Covid-19 tal 4 mrâo leh êgao ngă klei hmăi kjham hlăm bruă mkra mjing, ba čhĭ boh mnga bruă lŏ hma, ngă klei hmăi truh kơ ai tiê mnuih mkra mjing, amâo jăk jhŏng duh bi liê pŏk phai amâodah pla mjing yan mrâo. Knơ̆ng bruă lŏ hma čar Dak Nông dôk tuôm hŏng lu klei dleh dlan, klei lông dlăng, klă klơ̆ng:

+ Ênoh mnơ̆ng dhơ̆ng yua hlăm bruă lŏ hma đĭ êgao hnơ̆ng msĕ si: Hbâo pruê, mơ̆ng akŏ thŭn truh kơ ară anei đĭ mơ̆ng 8 – 70%, êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing đĭ mơ̆ng 10 - 15%. Mnơ̆ng ƀơ̆ng kơ mnơ̆ng rông đĭ nanao dơ̆ng, mơ̆ng knhal jih thŭn 2020 truh kơ ară anei đĭ mơ̆ng 30 - 35%. Êngao kơ anăn, ênoh êa săng, êa pui ăt đĭ nanao, ngă truh lu klei hmăi hlăm bruă mkăp brei mnơ̆ng dhơ̆ng hlăm bruă mkra mjing.

+ Čar Dak Nông leh anăn wăt dŭm čar krĭng Lăn Dăp Kngư ară anei dôk hlăm wưng hrui pĕ kphê, klei kƀah mnuih pĕ kphê, mnuih mă bruă hlăm alŭ wăl knŏng mâo mă 50%, ênoh prăk mưn đĭ 1,5 blư̆ mkă hŏng wưng anei thŭn dih.

-Hruê mmông êgao, knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn bruă sang čư êa čar Dak Nông đru leh kơ ƀĭng ngă lŏ hma, êpul bi mguôp dưi ba čhĭ boh mnga, duah anôk mnia mblei, ruh mgaih klei dleh dlan leh anăn mkăp brei klei bi klă anôk pla mjing, đru duh bi liê hlăm bruă mkra mjing, kriê pioh. Biădah kyua klei čiăng kơ bruă anei jing lu leh anăn liê lu prăk kăk. Ti anăp si ngă čar Dak Nông srăng mgaih msir klei anei?

Phạm Tuấn Anh: Ti alŭ wăl čar Dak Nông, ară anei mâo 24 mrô anôk pla mjing mơ̆ng anôk bruă răng mgang ana kyâo mtâo mkăp brei, Hlăm hruê mmông êgao knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang hlăm bruă klam dưi jao leh anăn pluă mbĭt dŭm hdră êlan, hdră mkăp dưi đru leh kơ dŭm klei bi hmô čiăng mđĭ kyar bruă pla mjing, pioh boh mnga bruă lŏ hma msĕ si: đru mkra sang hjiê bi êăt, sang ƀhu, tač ƀhu, anôk rang đeh leh anăn dŭm mta kdrăp masin, kdrăp yua mkăn…ƀiădah mkă hŏng klei čiăng ti tač êngao, ênoh mâo đru jing ƀiă êdi, ai dưi ăt ƀiă êdi mơh.

Hlăm thŭn 2021, knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang mâo leh klei kčĕ hŏng bruă sang čư êa čar Dak Nông mâo hră mơĭt kơ phŭn bruă hdră êlan leh anăn duh bi liê bi klă ênoh prăk hlăm hdră đru, mđĭ kyar bruă duh mkra êpul, êpul bi mguôp mơ̆ng ngăn prăk gưl dlông wưng thŭn 2021 – 2025, hlăm anăn mâo dŭm hră đru msĕ si sang hjiê, sang mkra mjing, sang ƀhu krô…  ƀiădah dôk guôn phŭn bruă hdră êlan leh anăn duh bi liê ksiêm dlăng, mkăp brei ngăn prăk.

Êngao kơ năn, knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang kčĕ leh hŏng bruă sang čư êa čar Dak Nông hưn mdah hŏng phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang hdră mkăp mđĭ kyar krĭng mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng kphê hnơ̆ng tŭ jăk mprăk kơ klei mkra mjing leh anăn ba čhĭ kơ ala tač êngao wưng thŭn 2021 -2025 hlăm alŭ wăl čar, hlăm anăn mâo mta phŭn mkŏ mjing krĭng mnơ̆ng dhơ̆ng kphê, đru duh bi liê hlăm bruă mkŏ mkra, kdrăp yua đru hlăm bruă mkra mjing, mnia mblei, dŭ mdiăng, čhĭ mnia mnơ̆ng dhơ̆ng.

Hlăm hruê mông kơ anăp, dhar bruă lŏ hma mâo dŭm hdră tă msĕ sơnei:

-Ksiêm duah, ksiêm dlăng, bi klă anôk pla mjing mbĭt, boh nik jing anôk pla ana ƀơ̆ng boh čiăng mprăp đru kơ dŭm knơ̆ng bruă mkŏ mjing anôk pla mjing, mkăp brei mrô anôk pla mjing mkăp kơ bruă ba čhĭ kơ ala tač êngao. Čar Dak Nông srăng iêo mthưr ngăn prăk ngă bruă pluă mơ̆ng dŭm hdră êlan, hdră mkăp, hdră êlan mđĭ kyar bruă duh mkra – ala ƀuôn, hdră êlan klei kreh knhâo mrâo mrang, iêo mthưr ênoh ngăn prăk djŏ hdră bhiăn, ngăn prăk knŭk kna mkăp brei grăp thŭn kơ dŭm alŭ wăl, anôk bruă. Iêo mthưr ai dưi yang ƀuôn mơ̆ng dŭm knơ̆ng bruă, êpul êya, grăp čô tui si klei bhiăn ala čar. Mtrŭt mjhar dŭm knơ̆ng bruă čŏng duh bi liê, iêo mthưr klei duh bi liê mkŏ mkra dŭm anôk mkra mjing, ba čhĭ boh mnga bruă lŏ hma.

-Knŭk kna hlăm lu thŭn êgao mâo leh hdră mtrŭt mđĭ klei bi mguôp hlăm bruă lŏ hma, ƀiădah boh tŭ dưn ka mâo msĕ ôh hŏng klei hmăng hmưi. Ară anei hlăm wưng klei aguah tlam mrâo, knơ̆ng mtrŭt mđĭ klei bi mguôp kơh dưi djŏ guôp êđăp ênang, si ngă klei găn mơ̆ng čar Dak Nông mkŏ mjing kơ bruă anei?

Phạm Tuấn Anh: Bi mguôp bruă mkra mjing mâo bruă klam yuôm bhăn hlăm klei đĭ kyar bruă lŏ hma, đru mđĭ klei jăk kơ dŭm tĭng nao hgŭm, boh nik jing ƀĭng ngă lŏ hma, bi hrŏ klei mkra mjing hliê, điêt, pŏk phai bruă mkra mjing mnơ̆ng dhơ̆ng. hlăm klei bi mguôp bruă mkra mjing, Gưl dlông leh anăn čar mâo leh dŭm hdră êlan. Truh kơ ara anei, hlăm čar mâo 64 klei bi mguôp mkra mjing plah wah dŭm knơ̆ng bruă, êpul bi mguôp leh anăn êbeh 9.500 gŏ sang nao hgŭm. Hlăm wưng ară anei, knơ̆ng bruă mâo leh hdră êlan msĕ sơnei:

Tal êlâo hĭn mtrŭt mđĭ bruă mkra mjing mnơ̆ng dhơ̆ng hŏng klei bi mguôp, boh nik jing mkra mjing bruă lŏ hma doh – êđăp ênang, mtrŭt mđĭ mlih bruă duh mkra bruă lŏ hma, mđĭ ênoh prăk ba wĭt kơ mnuih ƀuôn sang krĭng ƀuôn sang hŏng klei kjăp.

Lŏ ngă klei ksiêm dlăng, bi mklin dŭm klei kčĕ, hưn mdah hŏng gưl bruă mâo klei dưi kơ dŭm hdră mtrŭt mđĭ klei bi mguôp hlăm bruă mkra mjing leh anăn ba čhĭ boh mnga bruă lŏ hma tui si hdră mtrŭn mrô 98/2018/NĐ-CP hruê 05/07/2018 mơ̆ng knŭk kna, djŏ guôp hŏng boh sĭt alŭ wăl.

Kñăm duh bi liê hrăm mbĭt bruă mkŏ mkra bruă lŏ hma nah gŭ, krĭng ƀuôn sang, bi mguôp hŏng dŭm dhar bruă, alŭ wăl kčĕ hŏng bruă sang čư̆ êa čar mtrŭt mđĭ duh bi liê kơ bruă lŏ hma, mtrŭt mjhar dŭm knơ̆ng bruă mâo hdră sui hlăm bruă mkŏ mkra anôk pla mjing hlăm alŭ wăl, ăt msĕ hŏng bruă mkra mjing mđĭ ênoh boh mnga bruă lŏ hma.

-Hŏng dŭm klei bi mguôp bi êdah leh boh tŭ dưn, hluê si ih, čiăng mơh hĕ kơ hdră đru mkăn čiăng mđĭ ai diñu pŏk phai, bi lar boh tŭ tŭ dưn dưi mâo leh?

Phạm Tuấn Anh: Bi kơ dŭm klei bi hmô bi mguôp mâo boh tŭ dưn, knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang ăt mtrŭt mjhar dŭm knơ̆ng bruă lŏ bi lar hĭn pŏk phai klei ngă bruă. Tui hluê hdră êlan ba mdah leh hlăm klei ngă bruă dưi jao kơ knơ̆ng bruă, pluă mbĭt dŭm hdră mkăp, hdră êlan…Knơ̆ng bruă srăng ksiêm dlăng, ngă klei đru tui si klei bhiăn ala čar.

-Lač jăk kơ ih lu!