VOV4.Êđê - Pla ana rông hluăt mrai jing hdră tă mrâo hlăm klei bi mlih ana pla mjing, mnơ̆ng rông mơ̆ng lu mnuih ƀuôn sang ti kdriêk Dak Glong, čar Dak Nông. Hŏng yan adiê êđăp, jăk, đang kphê sui thŭn amâo đei mboh, mnuih ƀuôn sang bi mlih pla ana rông hluăt pioh kơ bruă rông hluăt mă mrai, mâo bruă duh mkra tŭ dưn. Ana rông hluăt jing ana pla ba prăk hrui wĭt lu kơ lu gŏ sang tinei.

Dŭm thŭn giăm anei, ênoh čhĭ kphê trŭn, tiu djŏ mnơ̆ng ngă djiê lu ngă kơ hnư hrui wĭt mơ̆ng gŏ sang ayŏng Phạm Văn Hiệp ti alŭ Dak Lang, să Quảng Khê hrŏ. Hlăm sa blư̆ nao ti Lâm Đồng nao čuă găp djuê ƀuh gru hmô pla ana rông hluăt mrai mơ̆ng lu gŏ êsei tinei ba wĭt boh tŭ bruă duh mkra lu. Leh êbeh 4 mlan dlăng kriê wiê ênăk đang pla ana rông hluăt mrai gŏ sang ayŏng đĭ jing pral, mâo lu hla lehanăn mâo hrui blei hŏng ênoh čhĭ h’ĭt. Ƀuh klei tŭ dưn, ayŏng Hiệp bi mlih êbeh 1 ha kphê leh khua ba pla ana rông hluăt mrai. Ayŏng Hiệp brei thâo, pla ana rông hluăt mrai mă hruh hluăt ba wĭt hnư hrui wĭt đĭ hĭn mkă hŏng dŭm mta mnơ̆ng pla mkăn. Tal êlâo, gŏ sang ñu rông hluăt hlăm brô 50m2 truh kơ ară anei pŏk mlar leh anôk rông truh giăm 250m2. “Êlâo adih kâo pla kphê ƀuh hnư hrui wĭt ƀiă êdi, djŏ mmông kphê trŭn ênoh kâo bi mlih ba pla ana rông hluăt mrai jih. Kâo ƀuh pla ana rông hluăt mrai anei mâo hnư hrui wĭt đĭ 2 blư̆ mkă hŏng pla kphê. Tal êlâo kâo rông 2 huôm hluăt mrai rông ngă mjeh truh kơ ară anei đĭ leh 20 huôm hlăm grăp mlan. Kâo ƀuh pla ana rông hluăt mrai dŭm thŭn hŏng anei mâo hnư hrui wĭt h’ĭt mơh lehanăn bruă rông hluăt mă hruh jăk găl êdi. Ară anei hlăm alŭ mâo dŭm pluh gŏ sang hluê ngă.

Msĕ snăn, mơ̆ng hruê pla ana rông hluăt mrai, rông hluăt mă hruh, grăp mlan gŏ sang amai Hồ Thị Thảo, ti alŭ 8 să Quảng Khê ăt hrui mâo êbeh 33 êklăk prăk. Amai Thảo brei thâo, ară anei gŏ sang ñu bi mlih êbeh 4 ha ana kphê, ana boh kroh ba pla ana rông hluăt mrai. Pla kphê, tiu snăn truh knhal jih thŭn kơh hrui boh mnga bi pla ana rông hluăt mrai pô hrui hla nanao, boh nik jing hruh hluăt dŭm pô mâo phung ghan mnia hlŏng hriê hrui blei jih. “Kâo tuôm pla ana boh kroh lehanăn kphê leh ƀiădah ăt khăp pla ana rông hluăt mrai mơh kyua ênưih pla, amâo duh bi liê lu. Kâo ƀuh pla ana rông hluăt mrai djăl mâo prăk, djăp mnuih dưi pla s’aĭ. Rông hluăt mrai tinei jăk găl mơh kyua yan adiê êđăp. Kâo tĭng kah knar hruh hluăt čhĭ mơ̆ng 120.000 prăk/kg snăn hŏng 4 ha ana rông hluăt mrai mơ̆ng gŏ sang kâo hlăm sa thŭn tĭng jih ênoh duh bi liê mâo hrui wĭt êbeh 400 êklăk prăk. Tơdah mnuih ƀuôn sang čiăng pla ana rông hluăt mrai snăn pô jhŏng ngă yơh mbĭt anăn amâo huĭ ôh anôk hrui blei kyua mnuih hrui blei lu snăk.

Ară anei ti Quảng Khê mâo 157 gŏ sang bi mlih êbeh 100 ha lăn ba pla ana rông hluăt mrai. Hlăm anăn kƀĭn lu ti alŭ 8, 7, 3, ƀuôn Dak Lay lehanăn alŭ Tân Tiến, grăp alŭ mnuih ƀuôn sang pla kah knar mâo mơ̆ng 20 truh kơ 30 ha. Mbĭt hŏng anăn, lu gŏ sang lŏ mkra mđĭ dŭm ênhă lăn amâo čăt jing ba pla ana rông hluăt mrai pĕ hla, mkăp kơ dŭm gŏ sang rông hluăt mrai ti alŭ wăl.

Phạm Văn Duẩn, K’iăng khua anôk bruă sang čư̆ êa să Quảng Khê brei thâo, mkă hŏng dŭm mta mnơ̆ng pla mkăn msĕ si tiu, kphê, ana boh kroh snăn ênoh duh tal êlâo čiăng ba pla ana rông hluăt mrai amâo lu ôh. Mbĭt hŏng anăn, dŭm kdrăp mnơ̆ng duh kơ hdră rông hluăt mrai ênưih, mjeh mâo anôk bruă lŏ hma đru kyua anăn ba wĭt klei jăk găl êdi hlăm bruă rông hluăt mrai. Čiăng kơ mnuih ƀuôn sang siă suôr hŏng bruă rông hluăt mrai, alŭ wăl dôk mđĭ hdră bi hgŭm hŏng anôk bruă duh mkra čiăng hrui blei jih mnơ̆ng dhơ̆ng mâo đru kơ mnuih ƀuôn sang bi h’ĭt bruă pla mjing. “Hlăm 3 thŭn giăm anei, ana rông hluăt mrai đru leh kơ lu gŏ sang mơ̆ng să Quảng Khê bi h’ĭt lehanăn mđĭ kyar bruă duh mkra lehanăn mâo lu gŏ sang kpưn đĭ tlaih leh mơ̆ng ƀun kyua mâo hdră êlan nao mrâo hŏng bruă pla ana rông hluăt mrai. Hŏng ênhă giăm 14 êbâo ha lăn čŏng mâo lehanăn giăm 10 êbâo ha mkăp kơ hdră duh mkra pla mjing, alŭ wăl ƀuh bruă mđĭ kyar pla ana rông hluăt mrai srăng đru kơ mnuih ƀuôn sang dưi mđĭ kyar bruă pla mjing lehanăn ba yua djăp ai dưi, klei mâo mơ̆ng mnuih mă bruă tinei mtam mơ̆ng dŭm gŏ sang. Mbĭt anăn Anôk bruă đru kơ hdră mnêč mơ̆ng kdriêk ăt đru kơ dŭm alŭ wăl hluê hŏng hdră pŏk adŭ mjuăt bi hriăm klei thâo pla mjing kơ mnuih ƀuôn sang ti alŭ wăl să pla ana rông hluăt mrai

Klei čih mrâo anei brei ƀuh bruă bi mlih ba pla ana rông hluăt hlăm ênhă kphê sui thŭn ti să Quảng khê, kdriêk Dak Glong, čar Dak Nông mâo klei tŭ dưn klă sĭt. Klei bi trông hŏng Mai Văn Tùng - Khua adŭ bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang kdriêk Dak Glong kơ dŭm boh phŭn djŏ tuôm kơ bruă bi mlih ana pla mjing, rơ̆ng anôk ba čhĭ kơ dŭm mta boh mnga lŏ hma ti alŭ wăl srăng bi mklă hĭn hdră tă mơ̆ng alŭ wăl.  

-Akâo kơ ih brei thâo dŭm klei mlih hlăm bruă pla mjing ti kdiêk Dak G’Long mđing truh kơ bruă mđĭ hĭn ênoh boh mnga bruă lŏ hma hlăm alŭ wăl?

Mai Văn Tùng: Kdriêk Dak G’Long mâo ênhă pla mjing Kphê prŏng, hlăm brô 17.000 ha. Hruê mmông êgao, bruă pla mjing kphê amâo mâo klei tŭ dưn ôh, ênoh ênil kăn hơĭt lei, kyuanăn kdriêk mâo klei mđing srăng mlih dŭm ênhă lăn pla mjing ana kphê leh khua, ƀiă mboh, hlăm dŭm anôk amâo găl lehanăn pla dŭm mta ana boh kroh, pla ana hluăt mrai. Êngao kơ anăn, mâo đa đa ênhă lăn mâo tiêu djiê ăt pla ana hluăt mrai lehanăn djam mtam, êtak êbai, phŭn kčưm ƀuh boh tŭ dưn lu hĭn mkă hŏng êlâo dih. Ară anei ênhă lăn pla ana hluăt mrai hlăm brô 353 ha, ana ƀơ̆ng boh dŭm mta hlăm brô 1.800 ha, mâo lu boh lehanăn hnơ̆ng boh kroh hơĭt. Bruă pla dŭm mta ana boh kroh mrâo mâo lu boh, bi kơ bruă pla mjingm adŭ bruă lŏ hma bi mguôp leh hŏng knơ̆ng bruă lŏ hma lehanăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang, dŭm anôk bruă đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma čuăn ruah mjeh mâo hnơ̆ng tŭ jăk, tal 2 jing dưn yua klei kreh knhâo mrâo mrang bruă pla mjing, tal 3 jing mkŏ mjing klei bi hmô phŭn lehanăn bi lar klei bi hmô anăn. Truh kơ ară anei, mâo đa đa ana boh kroh, ana hluăt mrai, djam mtam djŏ hŏng lăn ala lehanăn yan adiê ti alŭ wăl kdriêk Dak G’Long.

- Akâo kơ ih brei thâo si ngă boh tŭ dưn hlăm bruă mlih ana pla mjing ară anei hlăm alŭ wăl?

Mai Văn Tùng: Ară anei, hŏng dŭm klei bi hmô mrâo msĕ si: Pla ana hluăt mrai, ana boh durian amâodah dŭm ana ƀiă hruê msĕ si djam mtam, hbei, êtak êbai, boh tŭ dưn bruă duh mkra hlăm dŭm ênhă lăn lu hĭn mkă hŏng pla mjing kphê mơ̆ng 4 truh kơ 5 blư̆. Anei jing klei bi knăl năng mơak êdi. Lehanăn bi kơ klei bi hmô pla ana hluăt mrai pioh rông hluăt mrai, truh kơ anei mâo boh tŭ dưn kơ bruă duh mkra lu êdi, bruă ngă lehanăn anâo ba čhĭ mnơ̆ng dhơ̆ng mâo klei hơĭt. Ana hluăt mrai dưi pla hlăm dŭm anôk mâo ênhă điêt, dŭm anôk anăn tơdah pla mjing kphê lehanăn tiu mâo mă ƀiă ênoh prăk ba wĭt. Bi kơ ana hluăt mrai dưi pla hlăm jih jang anôk msĕ si lăn mnai, hang ênao êa, roh hma amâo dah pla pluă hŏng dŭm mta ana ƀơ̆ng boh mkăn êjai ka mâo êyui. Drei thâo dưn yua msĕ sơnăn čiăng đĭ kyar jing jăk êdi.

- Si ngă klei dleh dlan mơ̆ng bruă mđĭ kyar hmar dŭm mta ana ƀơ̆ng ƀoh, ana hluăt mrai lehanăn si ngă klei kpĭ hlăm bruă đru ba čhĭ boh mnga bruă lŏ hma hlăm kdriêk?

Mai Văn Tùng: Hlăm dŭm hruê mmông leh êgao, mbĭt hŏng bruă mđĭ kyar pla mjing ana ƀơ̆ng boh hrô kơ dŭm ênhă lăn pla mjing ana kphê lehanăn tiu mâo klei jăk. Khădah bruă bi pla sa blư̆ amâo djŏ hŏng hdră êlan, amâo dlăng kơ klei lu mnuih čiăng, anôk mnia mblei ngă truh kơ bruă čhĭ mnia boh kroh msĕ si boh ƀơr mâo klei dleh dlan. Hŏng hdră tă mơ̆ng anôk bruă mtă kơ mnuih ƀuôn sang pla mjing djŏ hdră kčah, pla mjing hŏng klei bi mguôp hŏng dŭm knơ̆ng bruă hrui blei mnơ̆ng dhơ̆ng. Leh drei dưi bi mklă anôk mnia blei kơh drei ngă bruă mkra mjing. Boh nik hlăm wưng klei ruă tưp anei, lu mnơ̆ng dhơ̆ng, boh kroh amâo mâo anôk ba čhĭ ngă lu klei dleh dlan kơ mnuih ƀuôn sang. Bi kơ dŭm anôk bruă thơ̆ng kơ bruă hlăm kdriêk hmei bi klă bruă tal êlâo hĭn jing mkŏ mjing bruă ngă lŏ hma jăk, bruă lŏ hma doh, ngă sơnăn kơh mnuih ƀuôn sang thâo bĭt duah anôk mnia mblei lehanăn ênưih bi mguôp hŏng dŭm anôk bruă ba čhĭ mnơ̆ng dhơ̆ng. Hmei mâo leh klei hur har đru kơ mnuih ƀuôn sang mkŏ mjing dŭm klei bi hmô kơ VietGap, dŭm hnơ̆ng čuăn bruă lŏ hma mkăn, mơ̆ng anăn mâo dŭm anôk mnia mblei jăk hĭn lehanăn mâo klei bi mguôp čhĭ mnia kjăp hĭn.

-Sơnăn, ya mta klei đru mơ̆ng knơ̆ng bruă lŏ hma kdriêk kơ mnuih ƀuôn sang hlăm bruă duh mkra pla mjing?

Mai Văn Tùng: Boh klei phŭn jing bruă ba čhĭ mnơ̆ng dhơ̆ng. Bi kơ dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng, sitôhmô ară anei pla ana hluăt mrai pioh rông hluăt mrai mâo leh dŭm knơ̆ng bruă, anôk bruă bi mguôp hŏng dŭm êpul bi mguôp hlăm kdriêk čiăng ngă bruă mkra mjing tui si dŭm hnơ̆ng čuăn diñu bi êdah leh, mơ̆ng anăn diñu ƀuăn rơ̆ng hrui blei mnơ̆ng dhơ̆ng kơ mnuih ƀuôn sang. Bi kơ kdriêk hŏng dŭm anôk bruă thơ̆ng kơ bruă, hmei mâo leh klei gĭr đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma hŏng êlan bruă lŏ hma jăk, bruă lŏ hma doh, sa kdrêč đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma mâo dŭm klei bi klă lehanăn tui duah anôk mnia mblei, mkra mjing jăk hĭn. Êngao kơ anăn ăt mâo leh klei akâo dŭm anôm bruă mtrŭt ngă bruă iêo mthưr klei duh bi liê čiăng mâo lu knơ̆ng bruă, knơ̆ng bruă prŏng hriê ti alŭ wăl lehanăn đru kơ mnuih ƀuôn sang hlăm bruă mkra mjing mrai eh hluăt lehanăn ƀuăn rơ̆ng hrui blei mnơ̆ng dhơ̆ng kơ mnuih ƀuôn sang. Bi mguôp hŏng dŭm knơ̆ng bruă mkra mjing djŏ hŏng hnơ̆ng čuăn mơ̆ng knơ̆ng bruă čiăng, mơ̆ng anăn mâo klei bi mguôp mơ̆ng bruă pla mjing truh kơ bruă mkra mjing, hrui blei mnơ̆ng dhơ̆ng kơ ƀĭng ngă lŏ hma.

                 - Lač jăk kơ ih lu