Hlue ngă klei gĭt gai mơ̆ng Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa čar Dak Lak kơ klei mđĭ kyar hâo hưn kơ bruă hŏng tač êngao krĭng muih djuê ƀiă leh anăn krĭng čư̆ čhiăng, Knơ̆ng bruă dhar kreh - mjuăt asei mlei leh anăn hiu čhưn ênguê bi hgŭm hŏng  Anôk bruă ti Lăn Dap Kngư - Sang mđung asăp blŭ Việt Nam mkŏ mjing hdră mđung asăp kơ  bruă hŏng tač êngao krĭng mnuih djuê ƀiă leh anăn krĭng čư̆ čhiăng ti čar.

Mphŭn pŏk hdră jing klei hâo hưn kơ bruă duh mkra- ala ƀuôn, hlue ngă hdră êlan knŭk kna hlăm krĭng mnuih djuê ƀiă leh anăn krĭng čư̆ čhiăng. Klei čih “Dak Lak mđĭ lar knhuah dhar kreh čiăng mđĭ kyar hiu čhưn ênguê êpul êya” lač kơ knhuang mơ̆ng bruă hiu čhưn ênguê êpul êya mơ̆ng dŭm ƀuôn sang dôk hlue ngă. Leh anăn, nai prĭn Phạm Hải Quỳnh, Khua Anôk bruă mđĭ kyar hiu čhưn ênguê Asi lač klă hĭn kơ ênoh yuôm dhar kreh hlăm klei mđĭ kyar hiu čhưn ênguê êpul êya lehanăn hdră tă mđĭ kyar kjăp bruă anei ti Dak Lak.

Ti Kđông kahan răng mgang knông lăn Tuy Hòa, Anôk bruă gĭt gai lĭng kahan răng mgang knông lăn čar Dak Lak mkŏ mjing adŭ mtô bi hriăm klei thâo kơ djuê ana kơ phung knuă druh dôk mă bruă ti krĭng bi kdriêl êa ksĭ. Hlăm 5 hruê, phung hriăm mâo ksiêm hriăm 7 akŏ phŭn. Bruă ngă anei kñăm mđĭ klei thâo boh sĭt, knhuah kđi čar leh anăn boh tŭ bruă čung ba mnuih ƀuôn sang mơ̆ng phung knuă druh, kahan răng mgang knông lăn. Mbĭt anăn, đru kơ phung knuă druh lĭng kahan thâo săng êlam hĭn kơ klei mĭn, dhar kreh, klei đăo, klei bhiăn hdĭp mda mnuih ƀuôn sang, mơ̆ng anăn ruah hdră hdĭp mda giăm mnuih ƀuôn sang, đru mđĭ klei đăo knang leh anăn klei bi mguôp hŏng mnuih ƀuôn sang hŏng êpul lĭng kahan.

Knơ̆ng bruă dhar kreh, mjuăt asei mlei leh anăn hiu čhưn ênguê čar Dak Lak bi hgŭm hŏng Anôk bruă gĭt gai kahan răng mgang knông lăn mkŏ mjing Hdră bi kƀĭn hâo hưn kơ bruă hŏng tač êngao, klei dưi răng mgang knông lăn ti 4 să knông lăn hang mâo Ia Lốp, Ia Rvê, Ea Bung leh anăn Ƀuôn Đon. Phung bi ala mâo hmư̆ klei mtô kơ klei kriê dlăng knŭk kna hlăm bruă ngă hâo hưn tač êngao, hdră êlan Đảng, hdră bhiăn Knŭk kna kơ klei dưi lăn ala, klei êđăp ênang knông lăn; Hdră bhiăn răng mgang knông lăn Việt Nam leh anăn hră mơar djŏ tuôm. Mbĭt anăn, phung bi ala hmư̆ klei mtô kơ hdră hâo hưn kơ mmuih ƀuôn sang mkŏ mjing êpul bi hgŭm djuê ana, bi hgŭm klei đăo, mđĭ kyar bruă duh mkra ala ƀuôn krĭng knông lăn leh anăn hưn brei răng kơ klei phung roh hiu mplư.

Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa čar Dak Lak mkŏ mjing Klei bi kƀĭn ksiêm wĭt 20 thŭn ngă bruă răng mgang mđĭ lar dhar kreh čing čhar wưng 2005-2025, tă hdră truh thŭn 2030. Bruă ngă anei hlăm jar Hruê kăm mnơ̆ng kriê pioh dhar kreh dŭm djuê ana čar Dak Lak thŭn 2025 hŏng akŏ “Ênai kwang čing čhar - bi mguôp êpul êya”. Leh 20 thŭn, mnơ̆ng kriê pioh čing čhar lŏ dơ̆ng lar bra ktang; dưi răng kriê hŏng hdră êlan kơrŭ wĭt knăm mơak knhuah gru, mđĭ lar dŭm êpul tông čing, pŏk adŭ mtô bi hriăm kơ phung êdam êra. Čar mbha leh 214 rĭng čing leh anăn êbeh 1.140 kdrăp djuê ana; mkŏ mjing 26 adŭ mtô bi hriăm kdrăp tông ayŭ, ênhiang mmuñ djuê ana, klei kdŏ, klei khan; hiu duah, lŏ bi hriăm klei tông čing mnuih Êđê, Mnông; mđup brei leh anăn lŏ dơ̆ng duah anăn mđup brei anăn knăl Pô mbruă êdah êdi kơ 45 čô mbruă.

Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa čar Dak Lak mkŏ mjing Klei bi  kƀĭn thơ̆ng kơ klei kriê dlăng leh anăn mđĭ lar ênoh yuôm dhar kreh hlăm wưng mrâo. Čar ară anei mâo 176 mnơ̆ng kriê pioh hŏng mnơ̆ng dhơ̆ng anâo êdah klă lu jơr hŏng Wăl dhar kreh čing čhar Lăn Dap Kngư, Klei mmuñ Chòi leh anăn 11 mnơ̆ng kriê pioh hlăm Anăn ala čar. Ară anei čar dôk mđĭ mlih mrô hlăm bruă kriê dlăng, mguôp hŏng klei răng mgang mđĭ kyar hiu čhưn ênguê kjăp, iêô jak klei găl anôk bruă duh mkra leh anăn mđĭ lar bruă klam êpul êya… Klei bi kƀĭn akâo kơ čar hnưm mâo klei Bhiăn kriê dlăng mnơ̆ng kriê pioh, bi leh hră mơar akâo kơ Anôk bruă kriê dlăng kdrăn ƀăng kơưp čư̆ pui Phú Yên hưn hŏng UNESCO leh anăn ngă hră mơar “Klei thâo pla mjing leh anăn mkra mjing kphê Dak Lak” čih hlăm anăn mnơ̆ng kriê pioh.

Hŏng hdră tă mđĭ kyar hiu čhưn ênguê wăl hdĭp mda leh anăn hiu čhưn ênguê dhar kreh, čar Dak Lak bi liê mkŏ mjing lu ƀuôn hiu čhưn ênguê êpul êya, mkŏ mkra mnơ̆ng dhơ̆ng hiu čhưn ênguê jiă kma knhuah Lăn dap Kngư. Hjăn krĭng wăl nah Yŭ čar, 10 ƀuôn hiu čhưn ênguê êpul êya ngă leh, leh anăn dôk ngă bruă, jing anôk kñăm hlăm klei iêô jak tue hiu čhưn.

Hlai mbĭt hlăm hdră kdŏ mmuñ jiă kma knhuah dhar kreh Êđê ti anôk hiu čhưn ênguê êpul êya ƀuôn Tơ̆ng Jŭ, ƀuôn hgŭm Ea Kao, čar Dak Lak, tue hiu čhưn Nguyễn Thị Hồng Trang, ti ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh bi êdah klei khăp kơ klei kdŏ mmuñ kyua mnuih ƀuôn sang čŏng mkŏ mjing leh anăn mdah. Dŭm klei kdŏ čhuang, klei bhiăn iêô mnăm kpiê, ênai čing čhar hlai hlăm wăl ƀuôn sang jăk siam mjing leh klei mdê hjăn “Kâo dlăng klei kdŏ jing siam snăk, diñu dôk kriê pioh dhar kreh Lăn Dap Kngư jăk snăk. Diñu pioh kdrăp čŭt hơô, knhuah dhar kreh, čing čhar… snăn diñu ăt pioh jăk mơh”.

Djă pioh klei jăk siam hŏng sang krum dlông djuê ana, dŭm bruă hŏng kngan djuê ana msĕ si pơ̆k mñam, knă kpiê čeh, mkra mjing mnơ̆ng hŏng kngan… hŏng mnơ̆ng ƀơ̆ng jăk, ƀuôn Tơ̆ng Jŭ dôk mđĭ lar klei găl čiăng mđĭ kyar hiu čhưn ênguê. Mnuih ƀuôn sang gĭr mđĭ hnơ̆ng jăk hdră bruă, mkŏ mjing êpl kdŏ mmuñ, êpul mdah kdrăp tông ayŭ djuê ana, êpul tŭk knă… knăm mjing thiăm klei iêô jak tue hiu čhưn. H Yam Bkrông, Khua êpul hiu čhưn ênguê êpul êya ƀuôn Tơ̆ng Jŭ brei thâo: “Ară anei êpul kdŏ mmuñ hmei mâo 22 čô, mâo sa êpul tŭk knă 4 čô leh anăn bruă pơ̆k mñam 42 čô. Tơdah tue hriê dlăng tinei jing hmei srăng hưn mthâo kơ diñu kơ klei dhar kreh djuê ana čiăng thâo kơ si Ƀuôn Ama Thuôt jing, êngao anăn ăt mjing klei găl mđĭ prăk hrui wĭt kơ mnuih ƀuôn sang”.

Amâo djŏ knŏng ƀuôn Tơ̆ng Jŭ, ti čar Dak Lak ară anei mâo 10 ƀuôn hiu čhưn ênguê êpul êya dưi duh bi liê, lu anôk dưi drông tuê hơĭt kjăp. Ti ƀuôn Kuôp, bruă mkŏ mkra, wăl anôk hiu čhưn ênguê dưi mkra mlih mơ̆ng 2 thŭn hŏng anei. Ƀuôn ăt adôk 50 boh sang Êđê, anôk tông čing čhar, klei mmuñ ênhiang, kdŏ čhuang leh anăn lu bruă mă đưm. Mnuih ƀuôn sang dưi hriăm ngă bruă hiu čhưn ênguê, nao hriăm ti dŭm alŭ wăl mâo klei găl kơ bruă hiu čhưn ênguê êpul êya. Boh nik, ƀuôn Kuôp lŏ jing anôk lông ngă Mđĭ kyar mnơ̆ng dhơ̆ng OCOP kơ bruă hiu čhưn ênguê nao mbĭt hŏng bi lar boh tŭ dhar kreh leh anăn bruă mă đưm. H’Nŏ Hđơ̆k, khua ƀuôn Kuôp brei thâo:“Mnuih ƀuôn sang knŏng hmư̆ diñu amâo tŭ ôh, srăng ƀuh hŏng ală, leh anăn ƀuh boh tŭ mơ̆ng phung ngă êlâo, leh anăn hriăm ngă ƀrư̆ ƀrư̆”.

Bi klă klei găl jing mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê wăl mnơ̆ng hdĭp leh anăn dhar kreh, hlăm dŭm thŭn êgao, čar Dak Lak mâo leh lu hdră mtrŭnt kriê pioh dhar kreh čĭng čhar, đru mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê êpul êya ti dŭm alŭ ƀuôn mnuih djuê ƀiă. mbĭt anăn pluă mbĭt ai dưi mơ̆ng dŭm hdră ala čar kñăm, mkŏ klei mđĭ kyar bruă duh mkra ala ƀuôn hŏng kriê pioh čiăng ba yua dŭm boh tŭ dhar kreh mơ̆ng mnuih tinăn. Trần Hồng Tiến, Khua knơ̆ng bruă dhar kreh, mjuăt asei mlei leh anăn hiu čhưn ênguê čar Dak Lak lač:“Mă dhar kreh čiăng mđĭ hnư hrui wĭt, mđĭ hĭn klei hdĭp mnuih ƀuôn sang ƀiădah mbĭt anăn jing đru kơ mnuih ƀuôn sang kriê pioh leh anăn bi lar dhar kreh. Kyuanăn yơh hlăm wưng kơ anăp hmei srăng ba yua dŭm wăl anôk mnơ̆ng kriê pioh, mbĭt hŏng klei duh bi liê mơ̆ng Knŭk kna, hŏng dŭm hdră ala čar kñăm čiăng đru kơ dŭm ƀuôn mnuih djuê ƀiă bi lar leh anăn kriê pioh boh tŭ dhar kreh nao mbĭt hŏng bruă hiu čhưn ênguê êpul êya.”

Amâo djŏ knŏng pŏk hdră duh ƀơ̆ng mrâo, đru mđĭ hnư hrui wĭt kơ mbms, bruă hiu čhưn ênguê êpul êya lŏ mkŏ mjing boh kdrŭt kriê pioh leh anăn bi lar dŭm boh tŭ dhar kreh dŭm djuê ana Lăn Dap Kngư. Hŏng êlan nao djŏ leh anăn klei hrăm mbĭt mơ̆ng Knŭk kna, dŭm ƀuôn hiu čhưn ênguê êpul êya ti Dak Lak dôk ƀrư̆ ƀrư̆ jing anôk jak iêo tuê hlăm hră kak hiu čhưn ênguê mơ̆ng alŭ wăl.

Mơ̆ng boh sĭt mđĭ kyar dŭm ƀuôn hiu čhưn ênguê êpul êya ti Dak Lak dưi ƀuh, knhuah gru dhar kreh mkŏ mjing ai iêo jak mdê hjăn leh anăn jing kdrông mkŏ tŭ dưn hlăm bruă hŏng tač êngao mnuih ƀuôn sang.

Čiăng thâo săng klă hĭn kơ boh tŭ dhar kreh hlăm mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê êpul êya ăt msĕ mơh ba yua hơĭt kjăp boh tŭ anei. Nai prĭn Phạm Hải Quỳnh, Khua anôk bruă mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê ASi hưn klă hĭn kơ bruă anei.

-Akâo kơ ih brei thâo, jing sa čô thơ̆ng kơ bruă, si ih mĭn kơ bruă klam mnơ̆ng dhar kreh hlăm mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê êpul êya ară anei?

Nai prĭn Phạm Hải Quỳnh: Mơ̆ng hlăk Knŭk kna drei mâo hdră mtrŭn 08 čiăng ba bruă hiu čhưn ênguê jing bruă duh mkra phŭn, leh anăn giăm anei drei bi klă bruă hiu čhưn ênguê jing sa bruă duh mkra kluôm, mkŏ mjing tur knơ̆ng mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê. Klei mdê hjăn mơ̆ng bruă hiu čhưn ênguê hlăm grăp krĭng kwar jing dhar kreh, dhar kreh mdê hjăn mơ̆ng grăp djuê ana.

-Dak Lak yơh dưi lač jing anôk knơ̆ng kơ čĭng čhar Lăn Dap Kngư, mâo lu djuê ana hdĭp mda mkŏ mjing pŏk rup dhar kreh jăk êdi. Hluê si ih, mơ̆ng klei anei ya klei găl srăng mâo kơ klei mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê êpul êya mơ̆ng čar?

Nai prĭn Phạm Hải Quỳnh: Dak Lak ară anei bi mŭt mbĭt hŏng Phú, mkŏ mjing krĭng mnơ̆ng kriê pioh prŏng sơnăk, hŏng čĭng čhar, khan,…Boh tŭ dhar kreh hlăm krĭng mnuih djuê ƀiă ti Dak Lak dưi bi êdah sa klei yuôm mơ̆ng krĭng, bi klă klei yuôm mdê hjăn mơ̆ng čar pô. Kâo mĭn êjai dưi ƀuh klei yuôm dhar kreh jing klei mdê hjăn mâo dŭm tur knơ̆ng tă hdră êlam hĭn kơ hoh klei ba yua đru kơ boh tŭ mơ̆ng êpul êya dưi bi lar jăk hĭn. Mơ̆ng anăn nao mbĭt plah wah kriê pioh leh anăn ba wĭt boh tŭ dưn kơ êpul êya, leh anăn đru kơ drei dưi kriê pioh sui hĭn.

- Lu alŭ wăl dôk ƀrư̆ ƀrư̆ bi kluôm gru hmô bruă hiu čhưn ênguê êpul êya hluê êlan hơĭt kjăp, hluê si klei găl dhar kreh alŭ wăl. Sơnăn, hluê si ih, ya bruă čar Dak Lak čiăng mđing hlăm bruă anei čiăng ngă bruă hiu čhưn ênguê mdê hjăn, mâo ai lar bra hlăm lăn čar leh anăn ala tač êngao?

Nai prĭn Phạm Hải Quỳnh: Dak Lak mâo lu klei găl hlăm klei mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê. Êlâo dih mâo lu mnơ̆ng hiu čhưn ênguê hing ang leh, ƀiădah ară anei drei dưi lŏ bi klă wĭt. Sitôhmô, êlâo dih mâo êdĭ êman čuă drai ară anei amâo lŏ dưi ôh, hrô kơnăn jing kriê dlăng êman, hiu hŏng êman. Amâodah drei dưi rŭ mdơ̆ng dŭm ƀuôn sang đưm jing ƀuôn hiu čhưn ênguê êpul êya. Yuôm bhăn hĭn jing tui duah dŭm êpul êya klă sĭt čiăng ngă bruă hiu čhưn ênguê, đru kơ diñu bi lar ai dưi mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê. Leh anăn kơh mkŏ mơ̆ng ai dưi ala čar, ai dưi mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê nao mbĭt hŏng bruă lŏ hma krĭng ƀuôn sang, čiăng mkŏ mjing dŭm mnơ̆ng dhơ̆ng truh hŏng grăp čô tuê.

- Sa hlăm dŭm klei dleh dlan hĭn mơ̆ng dŭm ƀuôn êlan êjai ngă bruă hiu čhưn ênguê êpul êya jing kƀah ngăn prăk, kƀah klei thâo leh anăn kƀah klei mtô. Ih mâo mơ̆ klei mtă čiăng đru kơ alŭ wăl ba yua ai dưi mơ̆ng lam, mkŏ mjing hdră duh ƀơ̆ng kơ mnuih ƀuôn sang?

Nai prĭn Phạm Hải Quỳnh: Čiăng mgaih msir boh klei tal êlâo srăng mâo klei nao mbĭt mơ̆ng Bruă sang čư̆ êa alŭ wăl hlăm klei tă hdră, duah klei mdê hjăn mơ̆ng mnuih djuê ƀiă, mơ̆ng grăp ƀuôn sang. Mơ̆ng anăn drei mâo hdră tă kơ mkŏ mjing wăl anôk dhar kreh mơ̆ng dŭm mta drei dôk mâo.

Boh klei êjai mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê êpul êya srăng mâo klei klă mngač. Hdră bruă tal êlâo jing êpul êya čiăng ngă leh anăn Knŭk kna srăng hrăm mbĭt đru kơ diñu mơ̆ng dŭm mta dôk mâo: dŭm boh sang dưi jing homestay, băn msăm, đal kŏ doh dưi drông tuê. Mơ̆ng dŭm mnơ̆ng anăn dưi duah prăk leh. Nao mbĭt hŏng anăn jing klei hâo hưn. Leh anăn klei yuôm bhăn jing dưi duah prăk mơ̆ng phŭn mrâo kčưm, sitôhmô êpul bruă êdam êra, hrô kơ nao đru leh anăn wĭt, diñu jing phung tuê hiu čhưn ênguê tal êlâo, mkŏ mjing kơ ƀuôn sang anăn mâo hnư hrui wĭt čiăng lŏ duh bi liê leh anăn bi kluôm bruă knuă. Kâo mĭn anăn jing sa hdră tă hơĭt kjăp čar Dak Lak srăng ba yua.

-Lač jăk kơ ih lu!

Klei mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê êpul êya nao mbĭt hŏng kriê pioh knhuah gru dhar kreh amâo djŏ knŏng mkŏ mjing hdră buh ƀơ̆ng mrâo kơ mnuih djuê ƀiă, ƀiădah lŏ đru hlăm bruă hŏng tač êngao mnuih ƀuôn sang, hưn mdah rup čar Dak lak truh hŏng mah jiăng hlăm leh anăn êngao lăn čar.

Hdră mđung asăp kơ bruă hŏng tač êngao krĭng mnuih djuê ƀiă leh anăn krĭng čư̆ čhiăng čar Dak Lak truh kơnei mjưh ruĕ yơh. Mni lač jăk leh anăn ƀuăn lŏ bi tuôm hŏng diih hlăm dŭm hdră mđung êdei./.